Azərbaycan təşəkkülündə
“Müsavat”
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
– 93
Müstəqil, demokratik Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elan edilməsinin 93-cü ildönümü yaxınlaşır. Xalqımızın çoxminillik tarixinin bu möhtəşəm hadisəsini, onu reallaşdıran fədakar mücahidlər nəslini şükranla anmaq, bu əzəmətli fütuhatın tarixini bütün incəliklərinə qədər hərtərəfli araşdırmaq borc olaraq qalmaqdadır.
Bu dəfə “525-ci qəzet”in oxucularını Cümhuriyyətin banisi M.Ə.Rəsulzadənin 1919-cu ilin dekabrında “Müsavat”ın II qurultayı nümayəndələri üçün oxuduğu “Azərbaycan təşəkkülündə “Müsavat” mövzusundakı mühazirəsinin nəşr olunmuş mətni ilə tanış etmək istəyirəm. Məncə, naməlum olan çox mətləblərə aydınlıq gətirilir.
Ərəb əlifbasından müasir əlifbaya çevirdiyim əsərin transliterasiyasının redaktoru professor Şamil Vəliyevdir.
(M.Ə.Rəsulzadə əfəndinin mühazirəsi)
Əfəndilər!
Bəndən əvvəlki arkadaşımız sizə türklügün uzaq tarixindən bəhs elədi. Bən sizə sizin də yaşadığınız, bərabər içində bulunduğumuz və kəndimiz yaratdığımız tarixdən söhbət edəcəgəm. Bu da bir türk tarixidir. Türk tarixinin bir parçasıdır.
Müvərrixin ən böyük məziyyəti bitərəflikdir. Fəqət “Azərbaycan təşəkkülündə “Müsavat”” mövzuini Sizə anlatdığım əsnada bir müsavatçı və həm də anladacağım tarixdə iştirak eləmiş bir şəxs olmaq həsəbilə nə qədər bitərəf qala biləcəgəm, biləmiyorum. Yalnız bu qədər ərz edə bilərəm ki, bir firqəçinin yapa biləcəgi qədər bitərəf olmaya səy edəcəgəm. Müvəffəq olarsam, məmnun qalaram.
Əfəndilər, Azərbaycan Cümhuriyyəti böyük Rusiya imperatorluğunun inqazi üzərində qurulmuş siyasi bir binadır. Rusiyanın o böyük, onların fikrincə böyük Rusiya gərək zamanın hakim bir fikri olan milliyyətə istər-istəməz hesab verə idi. Milliyyət isə yalnız mədəni məsələlərin idarəsilə təmin olunamazdı. Lazım idi ki, milliyyət bir hökumət şəklində təzahür etsin. Bunun üçün də Rusiya milli-məhəlli muxtariyyətlərdən təşəkkül etməli idi. Rusiya türklügü dəxi bir parça degil, müxtəlif muxtariyyətlərdən ibarət olmalı idi. Azərbaycan, Türkistan, Başqırdıstan, Qırğızıstan, Krım və sairə birər muxtariyyət halında qurulmalı idi. Bu türk muxtariyyətləri daxili işlərində sərbəst qalmaqla bərabər, ümumi işlər üçün bütün Rusiya muxtariyyətləri ilə, milli və dini işlər üçün də türk və müsəlman muxtariyyətləri ilə federasyona girər və əqdi-ittifaq edərlər.
Şəkl etibarilə bir az fərqli olaraq bu fikir bütün türk ellərində az-çox mövcud olub, getdikcə kəsb-nüfuz etməkdə idi.
Az zamanda bütün Rusiya türklügüni qazanmış olan bu fikir, ilk öncə Qafqasiyada təbəəllər etmişdi.
Gəncədə yeni təşəkkül edən Türk Ədəmi-Mərkəziyyət firqəsi, Bakıda nəşr olunan “Açıq söz” qəzetəsi və o zamanə qədər milli bir poqramla gizli olaraq icrayi-fəaliyyət etmiş bulunan “Müsavat” firqəsi bir anda biri-birlərindən pək o qədər xəbərləri olmadığı halda bir dürlü düşünmüş: Qafqasiya qurultayında bənim məruzəmlə Gəncənin proqramı və müsavatın təklifi tamamilə bir mənada zühur eləmiş, Rusiya üçün federasyon, burası üçün də Azərbaycan muxtariyyəti tələb edilmişdi (alqışlar).
Qafqasiya qurultayı hər nə qədər Rusiyanın federasyon əsası üzərinə qurulmasına qərar vermişdisə də, qurultayda müxalif bir nəzər müdafiə edən digər cərəyanlarla bir etilaf yaparaq hərflərin nöqtəsini qoymaqdan özünü saxlamış; milli-məhəlli muxtariyyətlər və əzcümlə Azərbaycan muxtariyyəti həqqində sərih bir söz söyləməmişdi.
Bu xüsusdakı qəti sözü daha şümullı bir məclis olan Moskva qurultayı söyləmiş oldu.
Moskva qurultayı həqiqətən də möhtəşəm və tarixi bir məclis idi. Minə qədər mürəxxəs vardı. Rusiya türklügünün bütün elləri, bütün sinifləri, bütün cinsləri burada təmsil olunuyordu. Qurultay kürsüsünə çıxınca hakim bir qələyə çıxmış da bütün türk aləmini eyni ilə seyr ediyor kibi bir mənzərə görürdünüz. İştə bu möhtəşəm məclisdə türk xəlqinin idealı bulunan istiqlal qədəməsini təşkil edən milli-məhəlli muxtariyyət nəzəriyyəsinin müdafiəsi şərəfi – nə qədər məsudam ki, – bəndənizə nəsib olmuşdu (alqışlar).
Yeddi günlük mübarizədən sonra türk federalizmi naminə müdafiə elədigim qərarnamənin, dan yeri sökülənə doğru, əzim bir əksəriyyət qazandığı zaman o zahiri qiyafələri, müxtəlif, fəqət batinləri böyük duyğu ilə möhtəd türk elləri mürəxxəslərinin ətrafı alıb “bən təslim!” – deyə yapdıqları təqdirlərdən aldığım səmimi zövqü heç bir zaman unutmam! (alqışlar).
Əvət, əfəndilər, Rusiya çarizminin yerində türklügi təmin edə biləcək idarənin mətlub bir şəklini Rusiya türklügi türk ellərinə məxsus milli-məhəlli muxtariyyətlər təmin edəcək bir federasyon şəklində görmüşdü. Bu cüzidən olaraq Azərbaycan ləvai cümhuriyyəti dəxi açılmış idi (alqışlar).
Azərbaycan şüarı ortaya atılmış, fəqət bu şüarı bənimsəyən firqə “Müsavat” olmuşdu.
O zaman federalizm və sonra da azərbaycançılıq pək də mərğub fikirlərdən degildi. Bu kərə Qafqasiyada federalizmdən bəhs eləmək böyük Rusiya inqilabına qarşı bir ihanət idi. Kəndilərini böylə bir ihanətdən mühafizə və müdafiə edə bilmək üçün bu gün ən qatı bir istiqlalçı keçinən gürcü sosial-demokratları gürcü federalistlərini “gözüm çıxdı”ya salmışlardı.
Qafqasiya müsəlman qurultayında isə bu məsələyi açıq məclisdə degil, qapalı iclasda müzakirə etmək təklifi vaqe olmuş və bu ehtiyatlı tədbir az qala qəbul edilmişdi. Çünki, bu “nankor” fikrin əvvəlcə Qafqasiya müsəlmanlarından zühur etməsi Rusiyaya qarşı bir təmərrüd və küfran kibi tələqqi oluna bilərdi.
Nasıl ki, bəzi siyasi məhfillər tərəfindən öylə də tələqqi edildi. Bu yolda gərək saldatlar və gərək rus əmələləri arasında az təftin edilmədi... Fəqət onsuz olacaqmıdı?!...
Azərbaycan muxtariyyət şüarını artıq günün məsələsi halına qoymuş olan “Müsavat” firqəsi hər vasitə ilə bu məqsədə doğru getməkdə idi. İlk dəfə toplanan “Müsavat” firqəsinin qurultayı kəndi qərarı ilə artıq Azərbaycan muxtariyyətinin əsasını vəz edəcək məclisi-müəssisan dəvəti üçün qərar çıxarıyor və bunu Qafqasiya müsəlman milli komitəsindən tələb ediyordu. Eyni zamanda müsəlman korpusu təşkili üçün o zamanki hökumətlər nəzdində təşəbbüs ediyordu.
Azərbaycan muxtariyyəti şüarının düşməni dostundan çox idi. Bir kərə türk olmayan bütün rus firqələri və rus təmayülündə olan digər xristian firqələr bu fikrə tamamilə müariz idilər. Rus burjua firqələri Bakı sərvətindən əl çəkmək fikrilə heç bir növlə ülfət edə bilmiyorlardı. Məsəla, kadet firqəsinin nümayəndələrindən eşitmişdik ki, Abşeron yarımcəzirəsini hesabdan çıxarınız da, gerisində nə istəyirsiniz təmin edəlim. O zaman məhkum millətlərə müsaidkar görünən bolşeviklərin yerli nümayəndələri isə düşünüyorlardı ki: “Azərbaycan xəlqi daha inqilabla təmas etməmişdir. Onun üçün də buraya veriləcək muxtariyyət demokrasinin degil, bəglərin, xanların və ağaların muxtariyyəti olacaq, buna isə Rusiya demokratiyası qətiyyən razı olamaz. Rusiya burjuaziyası dəxi başqa səbəblərlə də olsa, yenə bu fikrə razı olamaz. Nəticədə müsavatçılar Azərbaycana xarabazardan başqa bir şey alamazlar”.
Xatirimdədir, Bakı bələdiyyəsində hökumət təşkili məsələsi müzakirə olunuyordu. “Müsavat” naminə buranın hökuməti yerli xəlq əlində olmalıdır, dedigim zaman bütün firqələri, bilxassə Rusiyanı təmsil edən sol firqələri acıqlandırmışdım. O günə qədər bizimlə bir dərəcəyə qədər yola gedən məhəlli bolşeviklər o gündən etibarən başqa dürlü rəftar etməgə başlamışlardı.
Axır böylə idi. Fəqət yar az da vəfakar degildi. O zaman müsəlman sosialistlərin ələmdarı bulunan “Hümmət” firqəsi başda doktor Nəriman olmaq üzrə Azərbaycan muxtariyyətinin ədüvv-canı idi. “Hümmət”ə görə biz milləti fəlakətə çəkiyor və mən qeyri-həqq millət naminə söz söyliyormişik. Azərbaycan fikri, türklük iddiaları xəlqin degil, bir taqım burjuapərəst “boşboğaz”ların imiş. Müsəlmanların mənfəəti “qırmızı əmələ bayrağının” altına toplanmaq və “Rusiya demokratiyasından” ayrılmamaqda imiş.
İslamçılar nəzərində də biz həqsiz idik. O zamankı “Rusiyada müsəlmanlıq” bizi təfriqəçilikdə, milləti-islamı parça-parça eləməkdə ittiham ediyordu.
Fəqət biz bütün bu hücumlara, bütün bu ittihamlara rəğmən diyorduq: Yaşasın Azərbaycan! (alqışlar).
Bolşeviklərin hökuməti əllərinə alıb Məclisi-Müəssisanı dağıtmaları üzərinə Rusiya əhvalı başqa bir şəklə girmişdi. Vətəndaş müharibəsi başlamışdı. Bu başlanan vətəndaş müharibəsi nəticəsində zühur etmiş və bizə sirayəti də mühəqqəq bulunan anarşidən Zaqafqasiyayı qurtarmaq məsələsi mövzui-bəhs idi. Nə yapılacaqdı? Zaqafqaziyadan intixab olunan Rusiya Məclisi-Müəssisan əzası Tiflisdə toplanmış, hasil olan vəziyyəti müzakirə eləmiş, dört milləti (türk, gürcü, erməni və rus) təmsil və bütün siyasi firqələrin nümayəndələrindən təşəkkül edən bu məclis Zaqafqayi felən mərkəzi idarədən ayrı bir vəziyyətdə tələqqi edərək bolşevik hökumətini tanımamaya qərar vermiş və məmləkəti idarə etmək üçün Tiflisdə Rusiya Məclisi-Müəssisan intixab listələrini artırmaq surətilə bir “Seym” təşkil etməyi münasib görmüşdü. 1918 sənəsi fevral ayının onunda Zaqafqasiya “Seym”i açılmışdı.
120-ə qədər varan Zaqafqaziya “Seym” əzasının 44-ü müsəlman idi. Burada Müsavat və bitərəflər sosialistlər bloku, “Hümmət” və “İttihad” namilə dörd siyasi zümrə var idi.
Hər nə qədər milli məsələlərdə “Seym”dəki müsəlman əza müttəhidən hərəkət ediyorlardısa da milli əməl mövzuinda azərbaycançı olan yalnız Müsavat idi. O birilər Rusiya miqyasında düşündüglərini bu dəfə o qədər yapa biliyorlardı ki, Zaqafqasiya miqyasında düşünüyorlardı. “Müsavat” “Seym”ə Məclisi-Müəssisan nəzəri ilə bakıyordu. Bəyannaməsində Azərbaycan muxtariyyətini qəti bir şəkildə qoyub Zaqafqasiya konfederasyonunu müdafiə ediyordu. Digər firqələrcə Rusiya yok, qarşıda Zaqafqasiya denilən bir əmri-vaqe vardı. Yalnız o əmri-vaqei qəbul edərək yenə “demokratiya”, yenə “islam”- deyə ancaq milli muxtariyyətdən bəhs etmək “cəsarətində” bulunuyorlardı.
Zaqafqasiya “Seym”i getdikcə Rusiyadan ayrılmaq fikrini ilərlilətiyordu. Bu isə Rusiya hakimiyyətini təmsil edən Bakı bolşeviklərini təlaşa düşürüyordu. Digər tərəfdən də cəbhələrdə bulunan rus saldatları Qafqasiya hüdudunu boşaldıb evə dönüyorlardı. Bunlar evlərinə döndükcə türklər əllərindən çıkmış topraqları birər-birər geri alıyorlardı. Bu isə rusların müttəfiqi olaraq Türkiyə ilə hərb etmiş olan erməniləri qorkutuyordu; bunun üçün də onlar Bakıda bolşeviklərlə anlaşaraq Türkiyənin təbii müttəfiqi bulunan Azərbaycan türklügünün qəlbgahında bir fitnə hazırlıyorlardı.
Bakıdakı daşnaq-bolşevik ittifaqı Azərbaycan muxtariyyət fikrinin mənbəyi və Azərbaycan türklügünün qəlbgahı olan Bakıyı əldə edib burasını rus bolşevizminin bir əssulhərakəsi halına qoymaq istəyordu.
Bütün Qafqasiyaya fövqəladə bolşevik komissarı təyin olunan Şaumyan Tiflisdə dikiş tutduramamış, qaçaraq özünü Bakıya salmışdı.
Saldatlar nizəsinə istinadla Müsavat əksəriyyətini qaldırıb süni bir surətdə bolşevik-daşnaqsaqan əksəriyyətindən təşəkkül edən sovet gundə bir növ ilə Bakı müsəlmanlarını təzyiq, milli hissiyyatlarını təhqir, siyasi hüquqlarını təhdid etməkdə və bu vasitə ilə xəlqi acıtmaqda idi.
Milli komitəyə təzyiq olunuyor, milli əskər təşkilinə müsaidə edilmiyor, bir gün iştab tutuluyor, o biri gün də əskərlərin silahları alınıyordu. Halbuki eyni zamanda erməni əskərlərinin nə silahına, nə də iştabə bir söz söyləniyordu.
Digər tərəfdən də zamanı, məkanı, hal və hissiyyatı, qüvvət və imkanı qalə almayan bəzi ümum firiblər xəlqi körükliyor düşmənin arzu elədigi toqquşma üçün müsaid bir zəmin hazırlıyordu.
Nəhayət,
martın 17-si hülul ediyor. Müəssif
vaqei-hadis oluyor. O gün çıkan “Açıq
söz” qəzetəsinin bir nüsxəsi önümdədir.
Burada bir məqalə var ki, müsəlmanları
sükunə dəvət ediyor. Başda
“Müsavat” olmaq üzrə bütün müsəlman firqələrinin
dəvətnamələri var. Bunlar həyəcana düşməməgi
tövsiyə ediyorlar. Fəqət bu
nüsxə “Açıq söz”ün son nüsxəsidir.
Çünki ondan sonrakı gün və ya bir gün daha
sonra binasını yakmış, yurdunu viran etmişlər....
Əvət, bolşeviklər
sözlərini tutmuş, daşnaqlarla birləşmiş,
“Müsavat”a elani-hərb edərək Azərbaycan
xəlqinə muxtariyyət əvəzinə “xarabazar” vermək
istəmişlərdi.
Hər bir vasitə ilə “hərbin”
önünə keçmək istəmiş olan “Müsavat”
bir əmri- vaqe qarşısında qalınca istər-istəməz
mübarizə edən millətindən ayrıla bilməmiş,
həman səngərlərə yatmış, bacara bildigi qədər
müdafiə etmişdir. Fəqət burjuilərə elani-hərb
edən qatillər füqərayi-nası və münhəsirən
müsəlman füqərasını üç
günün müddətində mərhəmətsizcəsinə
qılıncdan keçirdikdən sonra “sülh
bağlamış”, yakdıqları “İsmailiyyə”
binasındakı idarəmizdən apardıqları
“Müsavat” bayrağını sovet dairəsində ayaqlar
altına salaraq: “Türkiyənin Bakı cəbhəsi
yarıldı!” demişlərdir.
Bakı
Türkiyənin cəbhəsi degildisə də,
türklügün qəlbi idi. Türklügün qəlbinə gələn
zərbəyi bittəbii Türkiyə soyuqqanlılıqla tələqqi
edəmiyəcəkdi...
Türkçülər
bu ümiddə ikən Azərbaycan fikrinə səhl bakan
siyasilər bu ümidə gülüyor, ona istehza
ediyorlardı.
“Hümmət”in məfkurəçiləri məğlubiyyət
acısını çəkməkdə olan Azərbaycan əfkari-ümumiyyəsinə
təlqin ediyorlardı ki: “müsavatçılar türkə
ümid bağlayıb, Rusiyanın darbadağın
olacağını düşündülər. Onlar türklərə ümid bağlayıb tarixi
qonşu millətləri özlərindən nifrət etdirdilər.
İkinci Rusiya inqilabını əlçatmaz cəzirədə
görüb daha bununla tamam işlər bitdi deyərək
“babam bənə kor dedi, hər gələnə də vur
dedi” politikalar ilə iş gördülər”.
Görünüyor
yoldaşları tərəfindən yalandan bizə bağlanan
“müharibə” nəticəsində “İsmailiyyə”
binasının, “Açıq söz” yurdunun
başımıza uçurulan inqazı təsirilə
“bolşevik”lər kibi zavallı hümmətçilər də
düşünmüşlərmiş ki, doğrudan da
müsavatçılar muxtariyyət əvəzinə “xərabəzar”larını
aldılar; kəndiləri də, fikirləri də məhv
oldu getdi.
Fəqət
zavallı adamlar, başqalarının sifrei-mərifətindən
rizəxar olan bu “mütəfəkkirlər” heç olmasa bunu
dərk etməli idilər ki, “sovet hökumətinin
qüvayi-nariyəsi” hər halda həqqaniyyətini isbat etməz. Nikolayın da
qüvayi-nariyəsi çok idi. İnqilabçı ikən
bunu xatırlamalıdılar ki:
“Xune-ərbabe-həmiyyət
qərq edər
zalimləri,
Məşəle-əfkare-əhraranə
sönməz
xun ilə” (alqışlar).
Fəqət
deyəsən ki, bütün Azərbaycan xəlqi də
artıq hümmətçilərin təbliğ elədigi
yasa inanmışlardı. Deyəsən ki, doğrudan da azərbaycanlılar
muxtariyyət degil, yalnız bir xərabəzar görəcək
və arzui-milliləri yaralı yürəklərində
qalacaqdı!
Çünki
qüvvətli düşmənin ani surətdə endirdigi zərbə
müdhiş idi. Bakıdan pərakəndə düşən
qaçqınlar səfilanə bir surətdə ətrafa
yayılıyor, hər tərəfdə qüvveyi-mənəviyyənin
azalmasına səbəb oluyorlardı. Ümid
Tiflisə idi. Bivəfa Tiflis, Bakı hadisəsinə
laqeyd qaldı. Məsəla, müsəlman məbusların
dad və fəryadlarına rəğmən o zaman vəziyyətin
həqiqi hakimləri olan gürcülər və ermənilər
işi təbiri-məxsusla “vələzzalinə” saldılar.
Ötədən təcavüz etməkdə
olan Türkiyəyə qarşı Batumımi müdafiə
etmək istəyən gürcü müttəfiqlərimiz bu
məsələdə kəndilərinə zəhir olacaq, deyə
düşündükləri bolşevikləri incitmək istəmədilər.
“Demokratik Bakı”ya qarşı “reaksioner” Gəncəyə
rəsmi surətdə kömək verməkdən
qaçdılar. Fəqət qeyri-rəsmi
surətdə vəd elədigləri müavinəti də “leytülhalə”yə
saldılar. Nəticədə Bakı kibi
mühüm bir qüvvətə qarşı müdafiə dəxi
təslihat və təşkilatca naqis milli komitənin kəndi
himmətinə qaldı. Bakı qüvvəti isə fəsadlarını
ilərilətiyor: Şamaxı, Salyan, Lənkəran və Nəvahi
qəsəbələri təkrir ediyor, az qala
Gəncə də süqut ediyordu. Bütün
Şərqi Zaqafqasiya anarşi içində idi. Kişilər papaqlarını, qadınlar
çarşaflarını başlarında saklaya bilmiyordu.
Bütün bu fəlakətlərə məruz
qalan azərbaycanlılar “Seym”dəki nümayəndələrini
ittiham ediyordular. Onlar bu bəlalara çarə
etmiyor, deyə düşünüyorlardı. Böylə ümidsizlik içində xəlqə
öylə fikir gəliyordu ki, bu haldan kəndilərini
qurtaracaq bir qüvvət var isə o da qardaş Türkiyə
qüvvətidir. Türkiyə qüvvətinə
müraciət olunmuş, istimdad edilmişdi. Fəqət onun da vəqti vardı. Gəlinəcək yollar halbuki uzun idi.
Bu zəmində
millət nümayəndələri ilə millət
arasında bir yanlışlıqdır gediyordu. Bu
yanlışlığı süni surətdə
körükləyənlər və əfkari-ümumiyyədə
bilxassə “Müsavat” firqəsinə qarşı cərəyan
hasil etdirənlər də az degildi.
Başda “Müsavat” olmaq
üzrə bütün müsəlman firqələri
Zaqafqasiyayı Rusiyadan qəti surətdə ayırmayı həm
bizim, həm də bütün türklük dünyası ilə
islam aləmi üçün bir qazanc
görmüşdülər. Bunun
üçün Zaqafqasiyanın istiqlalını müdafiə
etmək və bu əsasın müdafiəsi
üçün bəyanatda bulunmaq lazım idi.
Halbuki Şərqi
Zaqafqasiyada zühur edən anarşıdan mütəvəllid
yas və ümidsizlik bir taqım macərapərəstlərə
ilhaqçılıq deyə, yanlış bir cərəyan
hüsula gətirmək imkanı vermişdi. Türkiyə
naminə hərəkət edən bir taqım macərapərəstlər,
yerli ürəfadan azərbaycanlıların kəndi
istedadlarına imanı zəif olanlarla vəziyyəti-siyasiyyəyi
və Türkiyə əhval və təmayülatını
iyicəsinə bilməyənlər doğrudan doğruya bu cərəyanı
körüklüyürlardi.
İlhaqçılar
türklərin Zaqafqasiyaya gəlmələrinin təxirini
“Seym”dəkilərin istiqlalçılıqları ilə izah
ediyor, diyorlardı ki, əgər azərbavcanlılar istiqlal
degil, ilhaq nəzərində dursalar, o zaman türklərin də
buraya gəlmələri mühəqqəqdir. Sanki türk
qardaşını qurtarmaq üçün osmanlılar təzminat
istəyəcək; sanki buralarını xilas etmək
üçün degil yalnız zəbt etmək
üçün gələcəklərdi.
Həqiqət
tamamilə bunun ziddinə idi. Türklər buraya dəvət
olmuş və bir az əvvəl gəlmələri
üçün israr edilmişdi. Dəvət
edənlər də, dəvət etməməklə töhmətlənən
“müsavatçılar” idi.
Hal böylə
ikən “Müsavat”ın türk düşməni deyə
adı çıkmış; türkçülügün
bu vilayətlərdə mürəvvici tanınan adamlar
türk ziddi görülmüş, əvəzinə daimən
rus boşqabı yalamaqdan başqa məziyyətləri və
türklük həqqində zərrə də olsa
düşüncələri olmayan adamlar “türkofil”
çıkmışlardı.
Təbiidir ki,
burada sinfi və şəxsi qərəzlər dəxi zimdəxəl
idi. Məsəla, Gəncəyə qaçıb
toplanmış olan mürtəce qüvvətlər türk
istixlas ordusunu əhatə edərək Şurayi-Milli əleyhində
bir cərəyan hüsula gətirmiş, nəhayət məzkur
məclisi kəndisini fəsx etmək dərəcəsinə
gətirtmişlərdi. Fəqət o zamankı
ilhaqçıların həpsini də əhli-qərəz –
deyə ittiham edərsək, həqsizlik etmiş olurlar. Çünki bir çokları vardı ki, səmimi
olaraq ilhaqçı idilər. Kəndimizi
idarə üçün mühəyya
olmadığımıza qane olub, digər tərəfdən
də iki türk xəlqinin bir idarə altında olmasında
məhzur görmiyorlardı.
Halbuki Ədəmi-Mərkəziyyət
üsuluna sadiq qalan müsavatçılar türkiyəli
qardaşlarımızı imdadə çağırmaqla bərabər
keçici zamanın təsirinə
qapılmamışlardı. Onlar Türkiyəyi dəvət
edərkən Azərbaycan istiqlalını
unutmamışlardı. Çünki ilhaqçı
bulunan zəvatın altı ay sonra kəndilərinin qalkıb
da istiqlalı arayacaqlarını bilirlərdi. Əlavə olaraq bunu da biliyorlardı ki, Qafqasiyaya gələn
türk ordusu yalnız xilaskar bir ordu sifətilə gəlib
niyyətində cahangirlik qəsdi yokdu. Görüşdügümüz
türk ricalında dəxi buradakı bir taqım türk zabit
və çavuşlarının nəşr elədigləri
ilhaqçılıq fikrini görmiyorduq. Zaqafqasiya
istiqlalı və Zaqafqasiya vəhdətinin
tanınmasını Türkiyə siyasi iqtizasından
olduğunu Rauf bəy də, Xəlil bəy də, Ənvər
paşa da, Camal paşa da həpsi söyləyib
duruyorlardı.
Əvət, əfəndilər,
“Müsavat” – bir çok mühüm əzalarının da bu
xüsusda ayaqları sürüşdügünə rəğmən
– firqə olaraq iddia edə bilər ki, ilhaqçılıq mərəzinin
şiddətinə rəğmən məsləksizlik etmədi,
Azərbaycan nəzəriyyəsi və türk federalizmi
binaları üstündə möhkəm durdu.
Çünki
“Müsavat” inanıyordu ki, ayrı-ayrı türk irmaqlarını
zorlamaqla degil, yalnız təbii bir yol ilə birləşdirmək
mümkündür. Bunun üçün də türk ellərinin
təbii məcrayi-tərəqqilərini təmin etmək kafi
idi. Bu olduqdan sonra təbii məcrasıyla akan türk çayları kəndiləri
qovuşub da böyük bir türk nəhri təşkil edərlər
(gurultulu alqışlar).
Bu nöqteyi-nəzərində
israr edən firqə, həqiqətən də fəci bir vəziyyətdə
qalmışdı. Özümüzkilər bizi türk xaini ədd
ediyorlardı. Halbuki Tiflis qəzetələri
Müsavata Türkiyə firqəsi və liderinə
sultanın tabei deyə hər gün hücumlar
yapıyorlardı. Bolşeviklər dəxi
bizi Zaqafqasiyayı Rusiyadan ayırıb da türk imperializminə
fəda etməklə töhmətləndiriyorlardı.
Əl-haqqu ya lu
va lə yulə əleyh*!
Türklərin
mütarikə şəraiti-mucibincə Bakıyı və
bütün Zaqafqasiyayı tərk edib getmələri müqərrər
idi. Türklər çəkiliyordu. Əvəzinə kəndisi ilə hərb etdigimiz ənud
bir düşmən qüvvəti gəliyordu. İngilislər paytaxta gələcəklərdi.
Bu surədə Gəncədə fəsx
edilmiş Şurayi-Milli təkrar toplanmışdı. Şurayi-Milli ədədini artıraraq parlaman şəklini
iktisab etməkdə idi ki, ingilislər Bakıya girəcəklərini
teleqrafla bildirdilər.
Vəziyyət
müşkül idi. Ümidi-nicat yalnız “Azərbaycan
Cümhuriyyətinin vücudunu isbat edə bilməyə”
qalmışdı. Bərəkət versin
ki, ilhaqçılar tamamilə müvəffəq
olmamışlar da cümhuriyyətin ünvan və
xüsusatı baqi qalmışdı.
Ənzəliyə
Əhməd bəy Ağayev ilə Nəsib bəy əfəndidən
ibarət göndərdigimiz heyət bir Azərbaycan hökumətinin
vücudundan bəhs eləmişlərdisə də bunun
doğru olub-olmadığını Tomson məhəllində
təhqiq edəcəgini anlatmışdı.
Mətləbi
təfsil etməyəlim. Siz də bilirsiniz ki,
ingilislər nə halda şəhərə girdilər. Onlar yalnız degildi. Kəndilərilə
bərabər müttəfiqləri bulunan biçeraxovlar və
sair düşmən qüvvətlər dəxi şəhərə
girmişlərdi. O qara gündə başımız
üzərində uçuşan Biçeraxov ayroplanı
gözaydınlıq kağızları səpiyordu. Fəqət bu gözaydınlıq bittəb
türklərə və müsəlmanlara degil, düşmənlərimizə
idi. Bu kağızlarda deyilirdi ki, müvəqqəti
bir zaman üçün ana vətəndən ayrı
düşən rus şəhəri Bakı, təkrar rus
ordusunu görməklə məmnun olsun, şadlansın.
O nə günlər idi! Siz əksəriniz onu görmüşsünüz.
Artıq yürəklərinizin yarasını
qaşımaq istəməm. İngilis
komandanlığına: burada istiqlalını istəyən
bir millət yokdur; Azərbaycan hökuməti Türkiyə
komandanlığının zadeyi-siyasətidir, deyə
fısıldıyorlardı. Bunu sadə bir
Osmanlı intriqası qələminə veriyorlardı.
Biçeraxovun
bəyannaməsini general Tomsonun bəyannaməsi təvəlli
etdi. Bu bəyannaməsində o, Ufada təşəkkül
edən müvəqqət Rusiya hökumətinin müvafiqəti
ilə buraya gəldiyini və qalib müttəfiqlər ordusunun
vətənlərinə dönmədən əvvəl rus
millətinə qarşı son vəzifeyi-şükrani əda
etmək üçün gəldiyini söylədi.
Dünki
ilhaqçılar özlərini itirdilər. Çarə
aramağa başladılar. Türkiyə əvəzinə
Ufayı qəbul etdilər. Bakıya gələn
rus firqələri bizə mərhəmət göstəriyor,
yeni təşkil edəcəkləri müvəqqəti
hökumətdə bir-iki nəzarət yerləri təmin
ediyorlardı. Böyük bir cərəyan
hasil olmuşdu. İstiqlalımızı ləğv edək,
Bu idi dünki
türkçülərin, Azərbaycan istiqlalına barmaq arasından
bakan ilhaqçı əfəndilərin zehniyyəti. Onlar bir dərəcəyə
qədər kəndi prinsiplərinə sadiq
qalmışlardı. İlhaqçı
idilər. Nə zərəri var
İstanbula degil də Ufaya olsun. İlhaq- ilhaq degilmi?!...
Fəqət
Müsavat istiqlalçıları bu dəfə də bərk
durmuşlardı. Hökumətə əcnəbi qəbul
etməli, parlamana erməni rus nümayəndələri zatən
bırakılıyordu. Fəqət istiqlal
prinsipini əldən vermək olmaz. Bu kərə
müsavatçılar ən səbatlı rəfiq olmaq
üzrə islamçıları degil, sosyalistləri buldular.
Bu da təbii idi; çünki iltihaq edəcəyimiz
Rusiya demokratik bir Rusiya degildi.
Səbat politikası nəticə
verdi. Məclisi-Məbusan
açıldı. Fətəli xanın
ikinci kabinəsi təşəkkül etdi. Tomsonun ilk qəbulu elan olundu. İngilis
komandanlığı Azərbaycanda Fətəli xanın
hökumətindən başqa bir hökumət tanımayor,
dedi. Digər məsələlər isə
Azərbaycançılıq
qazanmışdı. Əcəba, istiqlalçılıq
inadı olmasaydı – sorarım sizə – Azərbaycan
türklüyü qurtara biləcəkmidi? İstanbul mütarikəsi ilə Qafqasiyayı tərk
edib gedən Türkiyə ordusu ilə bərabər Azərbaycanın
hürriyyəti də məhv olub gedəcək, burada bu
günki Azərbaycan yerində yellər əsəcək və
bu günki milli ordu əvəzinə ya Denikin ya bolşevik dəstələri
gəzəcəkdi (alqışlar).
Dekabrın
yeddisində parlaman mütəntən surətdə
açıldı. Düşmən qüvvətlərin təhdidi və
böyük bir xof və rica içində olaraq ilk məclisini
açan Azərbaycan parlamanında bütün firqələr
bilaistisna Azərbaycan istiqlalını göz bəbəyı
kibi mühafizə etməyə əhd ediyor və yüksək
səslə deyirlərdi ki:
Bir kərə yüksələn
bayraq bir daha enməz! (alqışlar).
“Müsavat” kitabxanəsi,
sayı 5
M.Ə.Rəsulzadə
(Həftəlik “Müsavat”
mühazirələri)
Heyəti-mərkəziyyə
tərəfindən nəşr edilmişdir
Bakı, “Azərbaycan” qəzetəsi,
Hökumət
Mətbəəsi
1920.
Müvərrix – tarixçi
Təbəəllər –
billurlaşma
Şümul – əhatəli
Səfra – başgicəllənmə
Mürəxxəs – vəkil,
müvəkkil
Mərğub – rəğbət
olunan
Təmərrüd – asi olma, itaətsizlik
Məhfil – məclis, heyət
Müariz – etiraz edən
Müsaidkar – əlverişli
Ədüvv – düşmən
Fərib – aldatma, hiylə
Riza – məmnun,
razılıq
Müqərrər – qərarlaşdırılmış
İktisab – kəsb etmə,
qazanma
Zimədxəl – dəxaləti
olan, dəxalət sahibi
*Haqq fəqət yüksəlir
və heç nə ona çatmaz
Şirməmməd HÜSEYNOV
525-ci qəzet.- 2011.- 14 may.- S.24-25.