Alimin hünəri

Paşa Əlioğlu uzun illərdir mötəbər mətnşünas alim kimi tanınır, onun ana dilli ədəbiyyatın əsasən XVI-XVII əsrlərə dair mənbə və məxəzləri üzərində işi, gərgin əməyi sayəsində bu dövrün neçə-neçə sənətkarının əsəri mütəxəssislərin ixtiyarına verilmişdir. Bu iş, bir qayda olaraq, “iynə ilə gör qazmaq” qədər çətin olduğundan, kadr potensialı cəhətdən həmişə korluq çəkir. Məsələ dil, yaxud əlifba bilməkdə deyil, əsas problem bu sahənin arxeoloqu olmaq şövqü ilə bağlıdır. Arxeoloq əsasən yerin təkinə enir, süxurlarda hansısa dövrün barmaq izini axtarır, mənbəşünas alim isə eyni zamanda həm yerin təkinə, həm göy qübbəsinə qalxmalı olur.

Paşanın bu günlərdə “XVII əsr anadilli Azərbaycan lirikası” adlı fundamental araşdırması çap edilib (“Nurlan” nəşriyyatı, 2011). Əvvəla, bu kitab mükəmməl ədəbiyyat tarixinin yazılması baxımından böyük önəm daşıyır, çünki rəsmi ədəbiyyat tariximizdə mənbə boşluğu, bundan əlavə sistemli şərh və müstəqil analiz baxımından çatışmazlıqlar mövcuddur. Paradoks deyilmi ki, ədəbiyyat tarixi konsepsiyasının bu vəziyyətində dalbadal ədəbiyyat nəzəriyyələri yazılır, hətta elələri qələmə alınır ki, onları oxuduqdan sonra müəyyən anlayışları qarışdırırsan, yəni nəzəri kitab fikirləri, qənaətləri mücərrədləşdirməyə deyil, əksinə onları izah edib aydınlaşdırmağa xidmət etməlidir. Bu kitab uzun illərin axtarışlarının və halal əməyin məhsuludur. Bu kitab təkcə konkret dövrün bədii nümunələrini araşdırmaq baxımından deyil, eyni zamanda bir sıra konseptual məsələlərin tədqiqinə yön vermək üçün dəyərlidir. Məsələn, poeziyanın təyinatı, klassifikasiyası, təsəvvüfi-təriqət şeirlə dünyəvi ruhlu mətnlər arasında keçid və transformasiya hadisəsi qəbilindən olan nəzəri problemlərin bu kitabdakı şərhi fikrimizcə, həqiqətəuyğundur, bu poetik məhsullar daha sistemli analizin predmetini təşkil edərsə, gələcəkdə XVII əsr poeziyasının gerçək mənzərəsi haqqında dolğun fikir söyləmək mümkün olacaq. Tədqiqatda xüsusən Nəvainin nəzəri səciyyəli əsərlərinə və Avropa türkoloqlarının əsərlərinə istinad onun kəsərini birə on artırır. Paşa Əlioğlunun araşdırmasında sözün yaxşı mənasında bir ənənəvilik var, bu tədqiqat əsərində bir daha sübut edilir ki, “üslub sonradan görünən hərəkətdir”, o mənada ki, araşdırmanın nəticəsi, onun ağla və ürəyə təsiri predmetə münasibətin düzgün qurulmasından asılıdır. Bu mənada o, araşdırmasına artıq bəlli əsərlərdə sözün bitdiyi yerdən başlayır: “XVII əsrdə əsasən ənənəvi növ və janrlar çərçivəsində mövcud olan Azərbaycan ədəbiyyatına yeni təmayüllərin gəlməsi dönməz xarakter almışdı. Ədəbiyyat, onun mühüm hissəsini təşkil edən lirik poeziya humanizmi, məhəbbəti, gözəlliyi təbliğ etməklə bərabər get-gedə daha artıq dərəcədə zamanın ümummilli əhəmiyyətli ictimai və etik problemlərinin başa düşülməsi üçün vasitəyə çevrilir, xalqın milli özünüdərkində mühüm rol oynayırdı. Əsasən ümumbəşəri problemlərlə məşğul olan orta əsr tipli ədəbiyyat hakim mövqeyini saxlasa da, ədəbiyyatın ictimai, milli əhəmiyyəti nəzərə çarpacaq dərəcədə artmağa başlamışdı”.

Bu sitat əsərin “Giriş” hissəsindəndir və tədqiqatın niyyətini açıq şəkildə göstərir. XVII əsr ədəbiyyatı milli özünüdərkə keçid xarakteri daşıyır. Başqa bir misal: farsdilli poeziya nüfuzunu saxlasa da, türkdilli ədəbiyyatın çəkisinin artması danılmaz bir fakta çevrilmişdi. Bir millətin bəlli səbəblərə görə ədəbiyyatını başqa bir dildə yaratması təbiidir, ancaq millət özünü özcə lisanında ifadə etməyə üz tutduqda, burda artıq “çəkidən”, yaxud “xüsusi çəkidən” söz gedə bilməz, bu halda qəribə bir yarış stixiyası yaranır, millət nəinki başqalarını, ilk növbədə özünü belə ötmək həvəsinə düşür. Bir fakt da önəmlidir: “Sadiq bəy Əfşarın “Məcməül-xəvas”, Vəliqulu bəy Şamlunun “Qissəsül-xaqani”, Məhəmməd Tahir Nəsrabadinin “Təzkireyi-Nəsrəbadi” təzkirələrində XVI əsrin sonu XVII əsrdə yaşamış şamlu, təkəlu, ustaclu, çavuşlu, avcı və səfəvilər dövlətinin yaradılmasında iştirak etmiş digər ellərdən olan şairlərdən bəhs olunur” (səhifə 3). Bu dövrün şairləri üçün obyektiv olaraq iki mühüm istinadgah mövcud idi – Füzuli ənənələri və yuxarıda adı çəkilən və çəkilməyən bir çox ellərin son dərəcə canlı və dinamik ağız ədəbiyyatı. Sonuncunun yazılı ədəbiyyat üçün qida mənbəyinə çevrilməsi ədəbiyyatın realist və milli məzmununu müəyyənləşdirir. Ənənə mənasında bu iki əlifba – ana dili kitabı anadilli şeir üçün geniş kontekstin açılması imkanları demək idi. XVII əsrdə anadilli ədəbiyyatın hansı şəraitdə inkişaf etdiyini anlamaq məqsədi ilə tədqiqatçı yazır: “XVII əsrdə ictimai həyatın bütün sahələrində, o cümlədən anadilli poeziyamızda ciddi ideoloji mübarizənin getdiyini görürük”. Müəllif dövrün ədəbiyyatının durumunu göstərmək məqsədi ilə ictimai-siyasi təhlillər aparır, ancaq bu epizodik təsvir və şərhlər ədəbi prosesin içində baş verən hadisələrin gerçək vəziyyəti ilə tanışlıq xarakteri daşıyır. Bir tərəfdən, dövlətin, itirilmiş torpaqların xilas edilməsi yönündə müharibələr aparılır, digər tərəfdən isə qızğın daxili siyasət planları qurulurdu. Bütün bu çaxnaşmalar içində ədəbi proses özü-özünü tənzimləyir, ideoloji basqıların təsiri altında parçalanıb kiçilmir, əksinə, daha geniş coğrafiyada yayılmaq şansı qazanırdı. İkinci Səfəvi dövlətində fars dilinin hakim mövqeyə keçməsi, türkcənin yalnız şifahi və ordu səviyyəsində işlənməsi də ədəbi prosesin stixiyasını dəyişdirə bilmədi. Anadilli poeziyanı yaradan şairlərin leksikasında nəfəs genişliyi, getdikcə cığatay və osmanlı türkcəsinin ayrı-ayrı komponentləri ilə zənginləşməsi dönməz xarakter daşıyırdı. (Həm də bu dövrün şairləri əsərlərini bir neçə dildə yaradırdılar, bu aspekti nəzərə alıb o dövrün hər hansı şairinin poetikasından yazmaq maraq doğurmaya bilməz). Bütün bunlar bədii mətnlərdə forma və janr dəyişikliyinə səbəb olurdu. O dövrdə yazılan qəzəlləri diqqətlə oxuduqda bunun şahidi ola bilərik. Zahirən elə görünür ki, belə deyək, poetik şərait dəyişdikcə, şeir formasının həcmi də dəyişikliyə uğrayır. Fikrimizcə, məsələ qəzəlin 7 beytdən 12-23, 12-22, hətta 30 beyt həcminə çatmasında deyildi. Əsas məqam janrlar üçün, necə deyərlər, demokratik şəraitin yaranmasında idi. Xalq şeiri, folklor stixiyası ilə güclü təmas şeir, bədii mətn qəliblərini dağıdır, formanın şeirin oxunduğu, yayıldığı auditoriyaya uyğunlaşması prosesi gedirdi. XVII əsr ədəbi prosesi nə qədər ağır şərtlər daxilində inkişaf etsə də, getdikcə demokratik mühiti daha çox mənimsəyirdi, şeiri, poetik formanı yaradan ilkin şərt –ədəbi mühit dəyişirdi. İdeoloji basqıların səngimədiyi bir vaxtda insan ruhunun müxtəlif forma qəliblərində təzahürü – insanı sıxan hər şeyə qarşı durması nəzərə çarpan cəhətlərdəndir. Paşa Əlioğlunun monoqrafiyası tədqiqat üsulu ilə də maraq doğurur. Ümumi fon mənbə, məxəz və ədəbiyyatın dəqiq təsviri ilə səciyyələnir. Bu fon hətta sırf nəzəri məsələlərdən bəhs edildikdə də unudulmur. Bu üsul bir sıra məsələlərin dəqiqləşdirilməsinə, bəzi faktların yenidən saf-çürük edilməsinə yardımçı olur. XVII əsr poeziyasından bəhs edən ayrı-ayrı müəlliflərin bu ədəbiyyatı yaradan sənətkarların neçə dildə yazıb-yaratması məsələsi bu qəbildəndir. Yeni mənbələr aşkarlandıqca hansısa qəti fikrə qoyulan nöqtə özbaşına aradan qalxır. Yəni, tədqiqatçı həm yeni üzə çıxan mənbələri və həm də sözü gedən dövrün xüsusiyyətlərini, ədəbi prosesin özəlliklərini nəzərə alır.

Paşa Əlioğlunun bu araşdırmasının başqa, fikrimizcə ən önəmli cəhətlərindən biri də müxtəlif tədqiqatlarda “tənəzzül dövrü”, “epiqonçu şairlər mühiti” kimi səciyyələnən XVII əsr lirikasının yeni gözlə araşdırılmasıdır. Tədqiqatçı bu məqamda sözün yaxşı mənasında qəribə səslənən bir tonla illər boyu üst-üstə yığılan səhv, ümumən sözü gedən dövrün ədəbi stixiyasına uyğun gəlməyən fikirləri “alt-üst edir”, ağır zəhmətlə toplayıb çap etdiyi mənbələrə əsaslanmaqla ədəbi dövrün mənzərəsini verir, orijinallığı ilə seçilən təhlillər aparır. Bu kitab həm də sənət əsərini, bədii mətni təhlilin normal yollarını öyrənmək baxımından maraqlıdır.

Cavanşir YUSİFLİ,

Filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2011.- 21 may.- S.24.