Əhməd Ağaoğlu: Paris illəri

Xeyli müddətdir ki, XX əsrdə türk dünyasının siyasi və mədəni fikir tarixində son dərəcə böyük xidmətləri olan Azərbaycan əsilli fikir adamı Əhməd Ağaoğlu (1869-1939) barəsində kitab üzərində işləyirəm. Hazırda başa çatdırmaqda olduğum həmin kitabdan bir fəsli

“525-ci qəzet”in oxucularına təqdim edirəm.

XX əsr Azərbaycan və Türkiyə tarixinə öz möhürünü vurmuş azərbaycanlı fikir adamı, tam əsasla ötən yüzilliyin son ensiklopedistlərindən biri adlandırıla biləcək Əhməd Ağaoğlunun ədəbi və siyasi kimliyinin formalaşmasında, yazılı sözlə, mətbuatla əlaqələrinin yaranmasında Fransa mühitinin mühüm rolu olmuşdu. Parisdə keçirdiyi illər, burada aldığı mükəmməl təhsil və ünsiyyət qurduğu şəxsiyyətlər onun sonrakı həyat yolunun müəyyənləşməsinə əhəmiyyətli təsir göstərmişdi.

“Yanlış da bir naxışdır” – deyiblər. Əslində Əhməd Ağaoğlunun heç Parisə getmək fikri yox idi. Əgər ali təhsil almaq niyyəti ilə getdiyi Peterburqda Texnologiya İnstitutunda qərəzli rus professorunun qərəzli münasibəti və ədalətsizliyi ilə qarşılaşmasaydı, yəqin Sena sahillərinə də üz tutmayacaqdı.

1903-cü ildə Peterburqun 200 illiyi böyük təntənə ilə qeyd olunanda Əhməd bəy “Kaspi” qəzetində dərc etdirdiyi məqalədə Rusiya imperiyasının paytaxtına ilk səfərini və ardınca da çıxdığı gözlənilməz Paris yolçuluğunu xatırlamışdı.

Öz etirafına görə, Peterburqa həcc ziyarətinə yollanan zəvvar kimi getmişdi. 18 yaşlı gəncin xəyalında canlandırdığı Peterburq Birinci Pyotrun Avropaya açdığı “zəka və mədəniyyət pəncərəsi”, aqil insanların, “əbədi həqiqət” axtarışında olan müdriklərin yaşadığı qeyri-adi məkan idi. Həyatın açılmamış sirləri üzərində baş sındıran bu adamlar kamil və nəcib xüsusiyyətləri ilə seçilirdilər. Hər halda, Şimal paytaxtı haqqında daha çox kitablardan və rus yazıçılarının əsərlərindən məlumat almış gənc həyatının bir neçə ilini keçirəcəyi yeni mühiti belə təsəvvür edirdi.

Xəyalında yaşatdığı səhnələrin təsiri ilə az qala özünü də həmin “aqillərdən” biri saymış, onu uzaq səfərə yola salan yaxınları və qohumları ilə güclə gizlədiləcək daxili təkəbbürlə vidalaşmışdı. Ayrı necə ola bilərdi? Bu adamlar yenə də əyalətdə qalacaqdılar. O isə Peterburqda yaşayacaqdı! Paytaxt həyatının biri-birindən gözqamaşdırıcı səhnələri düşüncəsini o qədər məşğul etmişdi ki, hətta keçib getdiyi yerlərə də yetərincə diqqət yetirməmişdi. Hərbi-Gürcüstan yolunun gözəlliyi, Moskvanın əzəməti onun diqqətini özünə çəkə bilməmişdi.

Peterburqda çarın şəxsi mühafizə alayında xidmət edən qohumunun evinə düşmüşdü. Şuşadan və Tiflisdən sonra şəhərin mərkəzindəki bu əzəmətli bina və seçkin insanlar arasında olması imkanı qürurunu daha da artırmışdı:

“Özünüz düşünün! Şuşa ilə Peterburqun arasında nə qədər məsafə var! Heyrətamiz Neva prospektində gəzişirdim. Özümü “Min bir gecə” nağıllarının sehrli qəsrində hiss edirdim. Saraylar, evlər, gur işığa qərq olmuş mağazalar, böyük şəhərin baş gicəlləndirici sürətlə gözlərim önündən keçən mənzərələri məni – heç zaman Şuşadan çıxmayan (seçmə mənimdir – V.Q.) əyalət adamını heyrətə salmışdı”.

Gənc Əhməd bəyin öz etirafına görə məhz Peterburq səfərinə yollanan zaman Şuşadan ilk dəfə kənara çıxdığını diqqətdən qaçırmayaq.

Bəs müdriklər harada idilər? Yalnız yolu Peterburq Ümumi kitabxanasına düşəndən sonra narahatlıq doğuran suala cavab tapmışdı. Xəyallarında yaşatdığı Pyotr şəhəri öz müdrik və aqilləri ilə burada qarşısına çıxmışdı. Kitabxananın bayırında yaşananların onun Peterburqu ilə heç bir bağlılığı yox idi.

“Bu heyranlıq havasında imtahan vaxtı gəlib çatdı, – deyə Əhməd bəy yazırdı. – Necə həyəcan qarışıq sevinc içərisində Texnologiya İnstitutuna, ilk imtahana getdiyimi xatırlayıram. Böyük bina mənə müqəddəs məbəd təsiri bağışlayırdı. Onun kandarını öpməyə, sütunlarını qucaqlamağa hazır idim. Hər pilləkən, hər koridor gözümə qutsal yer kimi görünürdü, məndə ilahi hisslər doğururdu”.

Amma müqəddəs ibadətgah kimi ayaq basdığı təhsil ocağında ümidləri tezliklə puça çıxmışdı. Triqonometriya imtahanında tənliyi təhsil proqramına daxil olmayan düsturla həll etdiyinə görə bürokrat professorun qəzəbinə gəlmişdi. Aldığı “üç” ona İnstitutun tələbələri sırasına düşməyə imkan vermirdi. Oğlu Səməd bəyin “Atamdan xatirələr” kitabında yazdığına görə antisemit rus professoru imtahan qəbul etdiyi tələbənin yəhudi olduğunu düşünərək qarşısına süni əngəllər çıxarmışdı.

Bu məqamı da yadda saxlayaq.

Qəbul imtahanlarındakı uğursuzluğuna gəldikdə qeyri-slavyan mənşəyi və fərqli soyadı bəlkə də həqiqətən öz təsirini göstərmişdi. Bu 18 yaşlı gəncin həyatında üzləşdiyi ilk ciddi sarsıntı olmuşdu. Peterburqla bağlı arzularının puç olduğunu görən Əhməd bəy hətta Qafqaz qürurunu unudaraq müəllim və tələbələrin gözü qarşısında auditoriyada hönkür-hönkür ağlamaqdan özünü saxlaya bilməmişdi.

İnstitutdan sınmış, alçaldılmış halda çıxmışdı. Evə gəlib ürəyi boşalınca bir də göz yaşları axıtmışdı. Və həmin sarsıntılı anlarda insanın özünə əl qaldırmasının o qədər də çətin olmadığı fikri ağlından keçmişdi.

Ertəsi gün isə Peterburqu tərk etmiş, sənədlərini qaydaya salaraq ailəsinə də xəbər vermədən Parisə yola düşmüşdü. 1900-cu ildə, ikinci dəfə Peterburqa gələnə qədər bu şəhər özünün də yazdığı kimi onda həmişə məmur-professor və sinus-kosinusla bir bənzərlik doğurmuşdu...

Əhməd Ağaoğlu (həmin dövrdə hələ Ağayev idi –V.Q.) 1903-cü ildə “Kaspi” qəzetində uğursuzluqla nəticələnən Peterburq macəralarını belə təsvir etmişdi.

Dörddə bir əsr sonra Ankarada xatirələrini qələmə alan Əhməd bəy Şuşa real məktəbini bitirdikdən dərhal sonra Rusiya paytaxtına yola düşdüyünü yazırdı.

1936-cı ildə başladığı, lakin yenə bitirə bilmədiyi xatirələrdə isə vəziyyət bir qədər fərqli təsvir edilir. Burada artıq xatirə müəllifinin orta təhsilini Tiflisdə tamamladığının şahidi oluruq. Çünki Şuşa real məktəbi yeddi illik təhsil verirdi. Ali məktəblərə daxil olmaq üçün isə səkkiz illik kursu başa vurmaq lazım idi. Əyalət şəhəri Şuşada belə imkan olmadığından Əhməd bəy Tiflisə getmək məcburiyyəti qarşısında qalmışdı. Hesabla, bu 1886-1887-ci dərs ilinə təsadüf etməli idi.

Tiflis onun gördüyü ilk böyük şəhər olmuşdu. İctimai inkişaf və həyat tərzi baxımından Şuşada “müsəlmanlarla xristianlar” arasında müşahidə etdiyi fərqin burada daha da dərinləşdiyi diqqətini çəkmişdi. Müsəlman əhalinin cəmləşdiyi məşhur Şeytanbazar məhəlləsinin şəhərin ən yoxsul, səfil hissəsi olduğunu görmüşdü və bundan dərin bir üzüntü keçirmişdi.

Əhməd bəy xatirələrində ermənilərin həmin dövrdə artıq “Qnçak” və “Daşnak” kimi siyasi partiyalar yaratdıqlarını (1887-ci ildə yalnız “Qnçak” fəaliyyət göstərirdi, ”Daşnaksütyun” üç il sonra, 1890-cı ildə təsis olunmuşdu – V.Q.), siyasi cəhətdən təşkilatlandıqlarını, “müsəlmanların” isə yenə də dağınıq kütlə halında qalmaqda davam etdiklərini acı-acı yazırdı. Azərbaycan türkləri ilə ermənilərin müəyyən qədər qaynayıb-qarışdıqları Şuşadan fərqli olaraq o, Tiflisdə yan-yana yaşayan, lakin bir-biri ilə maraqlanmayan iki fərqli toplumun mövcudluğundan heyrətə gəlmişdi.

Ailəsinə yük olmamaq üçün Əhməd bəy Tiflisdə bir erməni tacirinin gimnaziya şagirdi olan qızına cəbr və həndəsədən dərs verməyə başlamışdı. Həmin qızın timsalında cəmiyyətdə ilk dəfə qadının azad yaşamasının, açıq şəkildə öz rəfiqələri və dostları ilə görüşməsinin, birlikdə kafeyə, yaxud teatra getməsinin şahidi olmuşdu. Bu müşahidələr onun qadın azadlığının ardıcıl tərəfdarlarından birinə çevrilməsinə və rus dilində qələmə aldığı “İslama görə və islamda qadın” (Tiflis, 1901) traktatının meydana çıxmasına ciddi təkan vermişdi.

Xatirələrinin 1936-cı il variantına görə, Əhməd bəy “yeganə türk” olduğu Tiflis real məktəbini “birinci şagird” kimi başa vuraraq həmin dövr üçün çox böyük məbləğ sayılan 300 manat pul mükafatı almışdı. Müvafiq sənədləri əldə etdikdən sonra Rusiya paytaxtına – Peterburqa yola düşmüşdü.

Yusif Akçura bir sıra əqidə dostlarının, eləcə də Əhməd Ağaoğlunun ilk bioqraflarından biri kimi çıxış etdiyi “Türkçülüyün tarixi” kitabında qəhrəmanının ali təhsil məsələsinə toxunaraq yazırdı: “Real məktəbi bitirib yüksək təhsil üçün Peterburqa gedib “İnstitue Politechnique” müsabiqə sınağında uğur qazansa da, sonra gözləri ağrıdığından məmləkətinə döndü. Gözləri yaxşılaşınca 1888-ci ilin əvvəllərində təhsilini tamamlamaq üçün Parisə getdi. Parisə çatan kimi ilk işi yarımçıq öyrəndiyi fransızcanı tamamlamaq oldu”.

Əhməd Ağaoğlu həyatının son illərində öz əli ilə yazıb türk tədqiqatçısı İbrahim Gövşaya verdiyi qısa avtobioqrafiyasında ali təhsil üçün getdiyi Rusiya paytaxtında qalmamasının əsas səbəbi kimi “Peterburqun havasına təhəmmül edə bilmədiyi” göstərilmişdi. Aydın məsələdir ki, burada söhbət sırf meteoroloji deyil, siyasi ab – havadan gedir. Sonralar türk birliyi ideyasının müəlliflərindən biri kimi tanınan Əhməd Ağaoğlu rus şovinizmi ilə ilk təmasdan sonra qabaqcıl Avropa dəyərlərinə yiyələnməklə bu zərərli təmayülə qarşı mübarizə yolunu tutmuşdu.

Türkiyə mənbələrini daha ətraflı araşdırmaq imkanına malik olan Fəxri Sakalın Türk Tarix Qurumu xətti ilə nəşr etdirdiyi “Ağaoğlu Əhməd bəy” (Ankara, 1999) kitabında yazdığına görə, Texnoloji İnstitutda üzləşdiyi ədalətsiz münasibətdən sonra atasına məktubunda Əhməd bəy “daha Rusiyada qala bilməyəcəyini, inkişaf etmiş bir ölkədə yüksək təhsilə yiyələnərək ruslardan bu yolla intiqam alacağını” yazaraq, bu məqsədlə “Parisə getmək istədiyini bildirmiş, izin və para istəmişdi”. Yalnız atasının xeyir-duasını və göndərdiyi 150 rus manatını (həmin pulun bir hissəsi borcların ödənilməsinə sərf olunmuşdu – V.Q.) aldıqdan sonra qəti qərarını vermişdi.

Təbii ki, bu fərqli baxışlar içərisində daha çox Əhməd bəyin özünə, həm də zamanın hələ yaddaşlarda çox şeyi qarışdırmadığı 1903-cü il versiyasına inanmaq üçün əldə daha çox əsas var. Müvafiq sənədlərlə təsdiqləmək mümkün olmasa da, hadisələrin zaman baxımından ardıcıllığını təxminən aşağıdakı şəkildə rekonstruksiya etmək mümkündür: Əhməd Ağaoğlu (o zaman hələ Ağayev idi –V.Q.) 1886-cı ildə Şuşa real məktəbinin 7 illik kursunu, 1887-ci ildə Tiflis real məktəbinin son sinfini bitirmişdi. Həmin ilin yayında Peterburqa gəlib imtahan versə də, uğursuzluğa düçar olmuşdu. Bundan sonra təhsilini Parisdə davam etdirmək qərarını vermiş və Şuşaya dönmədən 1888-ci ilin ilk günlərində Fransa paytaxtına yola düşmüşdü.

lll

Mövzu ilə birbaşa bağlanmasa da, Əhməd bəyin həyatının bu ciddi dönüş anında diqqəti bir vacib məqama yönəltmək istərdim. Çünki həmin epizod ona öz milli kimliyini sona qədər qorumasında əhəmiyyətli rol oynamışdı.

Tiflis, yaxud Peterburqdan keçməsindən asılı olmayaraq Parisə gedən yolun ilk çıxış nöqtəsi Şuşa idi. Şuşada ailəsindən və məktəbdən əldə etdiyi bilik və təcrübə onun Parisdə də baş çıxarmasına imkan yaratmışdı. Çünki Əhməd bəy milli dəyərlərə söykənən tərbiyə almışdı. Eyni zamanda bu bünövrə üzərində dünyəvi təhsil görmüş, rus dilinə və Avropa dəyərlərinə yiyələnə bilmişdi.

Lakin ilk vaxtlar bir qorxunu da ürəyindən çıxara bilməmişdi: “Mən tarixin və təbiətin verdiyi bütünlüyümü itirəcəyəm. Amma yeni bir bütünlüyə də nail ola bilməyəcəyəm. Yarım-yapalaq bir şeyə çevriləcəyəm” – əndişəsi ilə yaşamışdı. Heç şübhəsiz, gec də olsa, uğurlu ailə həyatı qurması, bu vəsilə ilə də doğma yurda, milli dəyərlərə və mənəviyyata sıx bağlanması həmin “yarımçıqlıq” sindromundan qurtarmasında mühüm rol oynamışdı.

Xatirələrinin 1928-ci il variantında Əhməd bəy doğma şəhərdən ayrılmasının çox vacib bir məqamına toxunmuşdu: anası onun Rusiyaya yollanmasına yalnız heç vaxt xaçpərəst qızı ilə evlənməyəcəyi barəsində bərk-bərk anda çəkəndən sonra razılıq vermişdi: “Məni yola salmaq üçün qadınlı-kişili çoxlu qohum-əqrəba gəlmişdi. Faytonun yanında hər kəslə vidalaşdım. Anama növbə çatanda məni bir kənara çağırdı, çarşabını yana çəkdi, köynəyinin yaxasını açıb döşlərinin ikisini də çıxardı. Başımı döşlərinin arasına alıb göz yaşları içərisində mənə pıçıldadı:

– Oğlum, get. Allah köməyin olsun. Amma mənə and iç. De ki, əgər xaçpərəst qızı ilə evlənsəm, bu döşlərdən əmdiyim süd mənə haram olsun”. Anam yavaş səslə “Tez ol, oğlum. Bizi gözləyirlər. And iç !” – dedi. “And içirəm”. “Yox, dediyim kimi and iç !” Dediklərini sözbəsöz təkrar etdim. Anam son kərə alnımdan öpdü. Yaxasını və çarşabını bağladı. Faytona yaxınlaşdıq”.

Şuşadan kənarda yaşadığı yeddi il ərzində anasına içdiyi andı möhkəm tutmuşdu. Bu savadsız, lakin müdrik qadının nəzərində “xaçpərəst qızı” ilə evlənmək milli köklərdən, ənənələrdən uzaqlaşmaq, milli olan hər şeyə yadlaşmaq anlamına gəlirdi. Əhməd bəy Parisdən xalqına daha sıx bağlanmış halda, onun həyatını müsbət istiqamətə, maarifə və tərəqqiyə doğru dəyişdirmək amalı ilə geri dönmüşdü.

Amma işə bax ki, bu dəfə də sevib-seçdiyi qızı – Qarabağ əsilzadələrindən sayılan Əbdürrəhman Vəzirovun qızı Sitarə xanımı ona vermək istəməmişdilər. Səbəb altı illik Paris həyatından sonra öz məmləkətində “firəng Əhməd bəy” kimi ad çıxarması, o biri tərəfdən isə Vəzirovların Ağayevləri yetərincə əsilzadə saymaması idi. Yalnız nəslin nüfuzlu nümayəndələrindən birinin – həmin dövrdə Peterburqda yaşayan tanınmış xeyriyyəçi və mühəndis Fərrux bəy Vəzirovun işə qarışması nəticəsində bu müşkül həll olunmuşdu.

Sitarə xanım (o, məşhur jurnalist, XX əsrin əvvəllərində müxtəlif qəzetlərin təsisçisi, naşiri və redaktoru kimi fəaliyyət göstərmiş Haşım bəy Vəzirovun doğma bacısı idi) isə həyatının sonuna qədər həm Əhməd bəyi, həm də övladlarını Şuşa və Qarabağla, Azərbaycanla bağlayan ən etibarlı körpü, ən sadiq silahdaş oldu.

lll

Peterburq-Berlin-Paris qatarı ilə yola çıxan Əhməd bəy 1888-ci il yanvarın əvvəllərində Fransa paytaxtına gəlmişdi. Böyük şəhərdə üz tuta biləcəyi bir nəfər də yox idi. Mənzil başına çatanda ailəsinin göndərdiyi pulun çoxu artıq xərclənmişdi.

Xatirələrindən də göründüyü kimi, yolçuluq əsnasında tanış olduğu bir fransız Rusiyadan gələnlərin əsas məkanı sayılan “Hotel de Petersbourg”a getməyi məsləhət görmüşdü. İndi olduğu kimi o zaman da Avropada sağa-sola pul səpələməklə ad çıxarmış ruslar ayaq basdıqları hər yerə bahalıq və bədxərclik aparırdılar. Oteldə keçirdiyi bir gecə buranın cibinə uyğun gəlmədiyini aşkara çıxarmışdı. Gəncin nabələdliyini görən xeyirxah otel işçilərindən biri onu Parisdəki gürcü tələbələri ilə tanış etmişdi. Qafqaz birliyi hissi öz rolunu oynamışdı. Artıq neçə müddətdən bəri Parisdə yaşayan və şəhərə yaxşı bələd olan gürcülər Əhmədə qaldıqları yerin yaxınlığında ucuz mənzil tutmaqda yardımçı olmuşdular. İlk günlər onunla mütəmadi maraqlanır, tez-tez sadə tələbə məclislərinə çağırırdılar.

Belə məclislər adətən gürcü tələbələrin öz aralarında topladıqları vəsait hesabına təşkil olunurdu. Əhməd bəy isə heç zaman kiməsə boğaz ortağı olmağı qüruruna sığışdırmamışdı. Yardım uyduğu yeganə yer ailəsi idi. Lakin günlər, həftələr keçsə də, Şuşadan xəbər gəlmirdi. Son dərəcə qənaətlə dolanır, gününə yalnız bir frank yarım xərcləyirdi. Amma bütün qənaətcilliyinə baxmayaraq iki ay yarımdan sonra – Novruz bayramı ərəfəsində tamam pulsuz qalmışdı. Xoşbəxtlikdən yaşadığı binanın altındakı baqqal hələlik ona inanır, nisyə ərzaq verməyin arasını kəsmirdi. Amma ev sahibi mənzil kirayəsini ödəmədiyini əsas gətirərək qaldığı nisbətən böyük və işıqlı otaqdan mansarda köçməyi tələb etmişdi. Ehtiyac içərisində çırpınan gənc utandığından gürcü tələbələri ilə əlaqələrini kəsmişdi.

Təbii ki, belə şəraitdə Paris həyatının əyləncələri yada da düşə bilməzdi. Əvəzində fransız dili məşğələləri sürətlə gedirdi. Dil öyrənmə üsulu da qəribə idi. Yazdığına görə, fransızca-rusca lüğətin yardımı ilə hər gün ürəyinə çox yatan məşhur fransız şairi Alfred de Müssenin beş-altı şerini oxuyur, sonra əvvəldən sona qədər əzbərləyirdi. Yeganə həmsöhbəti, həm də müəyyən mənada dil müəllimi kirayədə yaşadığı evin sahibi idi. Teatra marağı böyük olsa da, həm fransızcaya kifayət qədər yiyələnmədiyindən, həm də pulsuzluqdan tamaşalara gedə bilmirdi.

Maliyyə vəziyyəti yalnız may ayında – atası pul göndərəndən sonra düzəlmişdi. Bundan sonra gürcülərlə əlaqəsini yenidən bərpa etmişdi. Əvvəlki mənzilini dəyişib Latın məhəlləsinə köçmüşdü. Burada əsasən Orta Şərq və Balkanlardan gələn tələbələrin yaşadıqları bir pansionatda qalırdı. Yeni dostları ona dilə daha sürətlə yiyələnmək üçün College de France, yaxud Şərq Dilləri İnstitutunun məşğələlərinə getməyi məsləhət gördülər. Əhməd bəy yalnız fransızcanı mükəmməl öyrəndikdən sonra universitetə daxil olmaq haqqında düşünürdü. Həmyaşıdları onu indiki dil bilgisi ilə də ali təhsil ala biləcəyi fikrinə inandırdılar.

College de France gələn Əhməd bəy təsadüfən Ecole Pratique des Hautes Etudes-in (Ali Təcrübi Tədqiqatlar Məktəbi) də eyni binada olduğunu öyrənmişdi. 1868-ci ildə dövrün təhsil naziri Viktor Duruenin təşəbbüsü ilə Paris Universitetinin bir hissəsi kimi təşkil edilən Ecole des Hautesin əsas məqsədi elmin müxtəlif istiqamətlərində, xüsusən də tarix və filologiya sahəsində yüksək peşəkarlığa malik tədqiqatçıların hazırlanması idi.

İnsanın həyatında çox şeyi bəzən təsadüflər həll edir. Həmin gün Ecole des Hautes-də tanınmış fransız şərqşünası Jeyms Darmstaterin (1849-1894) “Şahnamə və Zend-Avesta” mövzusunda mühazirəsi vardı. Seçim qarşısında qalan Əhməd bəy dil və mədəniyyət baxımında özünə daha yaxın olan həmin mühazirəni dinləməyi qərara almışdı. Xatırladığına görə, auditoriyaya girəndə Darmstater Firdovsinin “Şahnamə” epopeyasından bir beyti yenicə oxuyub qurtarmışdı. Həmin beyti dil və məzmun baxımından təfərrüatlı təhlil edirdi. Tələbələrin sırasına qatılan Əhməd bəy bir neçə dəqiqədən sonra həqiqi stixiyasına qovuşduğunu anlamışdı.

Fars dilinə, Şərq tarix və mədəniyyətinə bələdliyi tezliklə onu Darmstaterin sevimli tələbələrindən birinə çevirmişdi. Bu məşhur fransız şərqşünası Elzasda, əsli Darmştat şəhərindən olan yəhudi ailəsində doğulmuşdu. 1875-ci ildə “Avesta” mifologiyası ilə bağlı dissertasiya işi hazırlamış, iki ildən sonra Ecole des Hautesdə fars dilini tədris etməyə başlamışdı. “İran etüdləri” (1883), “İran poeziyasının mənşəyi” (1888), “İsrail peyğəmbərləri” (1892) və b. kimi öz dövründə çox populyar olan kitablar yazmışdı. “Revue de Paris” (“Paris məcmuəsi”) adlı ədəbiyyat və siyasət jurnalı çıxarmış, eyni zamanda “Revue asiatique” (“Asiya məcmuəsi”) jurnalının redaktoru olmuşdu. Zərdüştiliyin müqəddəs kitabı “Avesta”nı fransız dilinə çevirərək tarixi və filoloji şərhlərlə üç cilddə (1892-1893) Parisdə çap etdirmişdi. Sürəyya Ağaoğlunun “Bir ömür belə keçdi” adlı xatirələrində yazdığına görə atası “həmin dövrdə Zərdüştü öz professoru Darmstater ilə birlikdə farscadan tərcümə etmiş, professor da bunu öz kitabında ayrıca göstərmişdi”.

İlk tanışlıqdan az sonra Əhməd bəy Ceyms Darmstaterin qeyri-rəsmi assistenti kimi universitetdə onun sağ əlinə çevrilmişdi. “İki imperiya arasında. Əhməd Ağaoğlu və yeni Türkiyə” kitabının müəllifi, amerikalı tədqiqatçı Ada Holli Şissler bu fransız alimini “elm dünyasında Əhməd Ağaoğlunun ən yaxın əməkdaşı” kimi təqdim edir. Xanım Şisslerin belə bir fikri ilə də razılaşmaq lazımdır ki, “Həyatının Paris dövründə Ağaoğlunun əldə etdiyi və sonrakı fəaliyyəti ərzində diqqət mərkəzində saxladığı bir sıra xüsusiyyətləri onun Darmstaterlə ünsiyyətinə bağlıdır. Ağaoğlu kimi Darmstater də çoxyönlü maraq dairəsi və istedadı olan əsl elm adamı idi, hər hansı mövzunu araşdırdığı zaman onu dərindən mənimsəməyə və fikirlərinin kifayət qədər tutarlı olmasına xüsusi önəm verirdi”. Tələbə ilə professor arasındakı maraq ümumiliyi qısa zaman ərzində Əhməd bəyin Parisin elmi və mədəni dairələri daha sıx əlaqə yaratmasına yardımçı olmuşdu.

Sorbonna universiteti tələbəsinin yeni dostları sırasında professor Ernst Renanın (1823-1892) və “Le Nouvelle Revue” məcmuəsinin naşiri Cülyetta Adamın (1836-1936) xüsusi yeri vardı. Jeyms Darmstater onu fransız elminin metrlərindən sayılan Renana, sonuncu isə öz növbəsində xanım Adama təqdim etmişdi. Aralarındakı böyük yaş fərqinə baxmayaraq bu tanınmış şəxsiyyətlərin hər ikisi gənc Əhməd bəyin simasında Şərq haqqında dərin biliyə malik mütəxəssis görmüşdülər.

Əhməd bəy xatirələrində Paris ədəbi-elmi mühiti ilə tələbəlik dövrünə təsadüf edən təmaslarının tarixçəsindən söz açaraq yazırdı: “Professor Ceyms Darmstaterin sevgisini qazandım. O, haqqımda unudulmaz yaxşılıqlar etdi, səylər göstərməyə başladı. Məni evinə çağırdı. Parisdə önəmli bir ədəbi salon sahibəsi kimi tanınan və Paris ədibləri arasında seçkin mövqe qazanmış olan xanım Mari Robinsona təqdim etdi. Mən də müntəzəm şəkildə xanım Robinsonun salonuna getməyə başladım. Bu salonun ziyarətçiləri arasında o zaman Fransanın məşhur alim və ədiblərindən sayılan Ernst Renan, Hippolit Ten, Qaston Paris, Yulius Oppert, madam və müsyö Dielafo kimi şəxslər vardı. Ev sahibəsi məni onlara təqdim etdi”.

Azərbaycanlı gəncin kimlərlə təmas qurduğunu daha dəqiq təsəvvür etmək üçün adı çəkilən şəxslər haqqında qısa da olsa, məlumat vermək zəruridir. Ernst Renandan bir qədər aşağıda bəhs edəcəyəm. İppolit Ten (1828-1893) görkəmli filosof-pozitivist, yazıçı, tarixçi, psixoloq idi. İncəsənətdə mədəni-tarixi məktəbin yaradıcısı və Sorbonna universiteti nəzdindəki Siyasi elmlər məktəbinin (Ecole Libre des Sciences Politiques) qurucusu kimi tanınmışdı. Qaston Paris (1839-1903) yazıçı və alim idi. 1901-ci ildə yeni təsis edilən Nobel mükafatının ilk nominantlarından olmuş və uğurunu dalbadal üç dəfə təkrarlamışdı. Yulius Oppert (1825-1905) qədim Şərq dillərinin və tarixinin mahir tədqiqatçısı sayılırdı. Assuriya, Babil və Xaldeya haqda Avropa miqyasında tanınan tədqiqatların müəllifi idi. 1879-cu ildə qədim Azərbaycanla da müəyyən bağlılığı olan “Midiya xalqı və onun dili” kitabını çap etdirmişdi. Fransa Mixi Yazılar Akademiyasının üzvü seçilmişdi. Marsel Avqust Dielafo (1844-1920) görkəmli arxeoloq və sənət tarixçisi idi. 5 cildlik “Qədim İranın incəsənəti” (1885-1889) kitabı ilə şöhrət qazanmışdı. Xanımı Ceyn Meqre (1851-1916) İranın müxtəlif bölgələrində arxeoloji qazıntıların aparılmasında və çoxcildliyin hazırlanmasında ərinin ən yaxın köməkçisi olmuşdu.

Burada xatırlatdığım məşhur simalar içərisində Ernst Renanın diqqətini çəkmək o qədər də asan məsələ deyildi. 7 cildlik “Xristianlığın mənşəyinin tarixi”, 5 cildlik “İsrail xalqının tarixi” kimi fundamental əsərlərin, “Millət nədir ?”, “İslam və elm”, “Sivilizasiya tarixində sami xalqların yeri” və s. populyar kitabların müəllifi kimi Renan fransız elmi və ictimai fikrinə istiqamət verən görkəmli intellektuallardan biri sayılırdı. 7 cildliyə daxil olan “İsanın həyatı” kitabı kilsə ənənəvi ehkamları ilə tam ziddiyyət təşkil etməsi baxımından alimin adı ətrafında daha böyük qalmaqal yaratmış, şöhrətini artırmışdı. Fransa Akademiyasının üzvü (1879), Asiya Cəmiyyətinin prezidenti ( 1882), College de Fransın rəhbəri (1884) kimi mühüm titulları onun Fransa elm tarixindəki nüfuz və yerini aydın göstərirdi. Renan yazıçı, tarixçi, filoloq və siyasətçi kimi böyük şöhrət qazanmış, həyatının sonuna qədər elmi və rəsmi dairələrin diqqətində qalmağı bacarmışdı.

O, iti ağla, sərrast qələmə, gözəl təhlil qabiliyyətinə malik gənc Əhməd bəyi çoxsaylı tələbələri arasında dərhal fərqləndirmişdi. Hətta Sürəyya xanımın yazdığına görə, aralarında belə dialoq da olmuşdu. Renan tələbəsini Fransada qalmağa təşviq edərək: “- Sən dünya miqyaslı alim olacaq səviyyədə bir insansan. Məmləkətinə getmə, Şərq səni udar !”- demişdi . Əhməd bəy isə bu sözlərin müqabilində “Şərqin də oxumuş insanlara ehtiyacı var, sizdən öyrəndiklərimi məmləkətimdəki vətəndaşlarıma öyrədəcəyəm” – deyə cavab vermişdi.

(Ardı gələn şənbə sayımızda)

Vilayət Quliyev

525-ci qəzet.- 2011.- 28 may.- S.24-25.