“Gücüm yazmağa çatır...”

 

Pərvinin həmsöhbəti yazıçı İlqar Fəhmidir

 

Pərvin: Salam, İlqar. Bildiyimə görə “Bakı Tarixindən Kollaj” əsərin “Humay” Milli Mükafatına layiq görülüb. Təbrik edirəm. Əminəm ki, indi mükafatların yazıçı üçün o qədər də əhəmiyyət kəsb etmədiyindən danışacaqsan.  

İlqar: Mükafatın özünü yox, mükafat xətrinə yazmağı bəyənmirəm. Yazıçı gərək yazısını yazsın, diqqət cəlb edəcəkmi, hansısa mükafatlara layiq görüləcəkmi, bu sonrakı prosesdir. O ki qaldı mənim ədəbi mükafatlarıma və ən nəhayət bu yaxınlarda aldığım “Humay” mükafatına, əlbəttə şəxsən mənimçün çox dəyərli, əhəmiyyətli bir hadisədir. Ələlxüsus, mərasim zamanı mənə o mükafatı kimin təqdim etməsi çox sevindirici məqamdır. Həmişə dediklərimi bir də təkrar edirəm ki, zənnimcə sənətkar gərək mükafat, təltif filan həvəsiylə yazmasın. Bunlar yaradıcı prosesə mənfi təsir göstərir.

Pərvin: Səni deyə bilmərəm, amma mən məhz bu əsərin mükafat almasına sevindim. Ona görə sevincimi səninlə bu əsər və ümumiyyətlə Bakı haqqında danışaraq bölmək istəyirəm.

İlqar: Buyur!

Pərvin: “Bakı tarixindən Kollaj”la Bakı şəhərinin bir-birinə nə dərəcədə aidiyyatı var? Bəlkə sualım yersiz görünür, amma əsəri oxuyanda adama elə gəlir ki, həm reallıqda olan, həm də bir adamın xəyallarındakı şəhərdən söhbət gedir.

İlqar: Maraqlı müşahidədir. Reallıqla təxəyyül arasında sərhəddin itməsi mənim bütün əsərlərimdə var. Amma məhz “Bakı tarixindən kollaj”da bu məsələ həmişə xüsusi diqqət cəlb edib. Hamı mənim ordakı faktları hardan götürməyimlə maraqlanıb. Xəbərdar oxucular təsvir etdiyim hansısa hadisələr barədə oxuyublar, biliblər, amma elə məqamlar var ki, onlar barədə ilk dəfə eşidirlər və çaşıb qalırlar.

Pərvin: Bəs özün necə?

İlqar: Elə özüm də hərdən çaşıram, konkret hansı məqamların reallıqdan gəlməsini, yoxsa sadəcə təxəyyülün məhsulu olmasını heç cür yadıma sala bilmirəm ...

Pərvin: Sualım cavabsız qaldı...

İlqar: Konkret cavab verməli olsam, deyərəm ki, əsərin yalnız otuz faizi reallığa söykənir. Qalanı yazıçı təxəyyülünün məhsuludur. Məhz buna görə də annotasiyada yazmışam ki, bu kitaba sırf tarixi material kimi müraciət eləmək məsləhət görülmür.  

Pərvin: Son bir neçə ildə Bakının əvvəlki olmamasını, dəyişilməsini çox eşidirik. Sənin də romanında bu mövzu yer alıb. Əslində, bəlkə də bizim dərd kimi, problem kimi qəbul etdiyimiz dəyişikliklər normaldır?! Şəhərlərin həyatında zahiri və daxili metamorfozlar olmalıdır. Bakının indiki halını bu qədər dramatikləşdirməyə ehtiyac varmı?

İlqar: Şəhərlər də əslində canlı varlıqlardı. Yaranır, böyüyür, qocalır, ölür. Bəzən şərti olaraq ölür, yerində başqa, daha gənc, daha müasir bir şəhər yaranır.

Pərvin: Bəs şəhərin daxili mahiyyəti, ruhu? O da yenilənir?

İlqar: Çox vaxt görürsən ki, ruhu dəyişmir, olduğu kimi qalır. Bu da yəqin şəhərin coğrafi mövqeyi ilə və başqa təbii faktorlarla bağlıdır. Məsələn, İstanbul nə qədər dəyişib müasirləşsə də, biri-birindən suyla ayrılmış ikili xarakter – bir ayağının Şərqdə, bir ayağının Qərbdə olması həmişə o şəhərin mahiyyətində özünü göstərəcək. Yaxud Roma nə qədər dəyişsə də, xristianlığın mənəvi mərkəzi olması bu şəhərin ruhundan çıxmayacaq. O ki qaldı bizim əziz xələfimiz Bakıya, onun da ruhunu müəyyən eləyən üç ünsür var: bunlardan biri neft, ikincisi Xəzər, üçüncüsü də Xəzridi. Hara fırlansa da, nə qədər metamarfozalara uğrasa da bu üçbucaqdan çıxa bilməyəcək. Əgər çıxsa, deməli daha Bakı olmayacaq başqa şey olacaq.

Pərvin: Bəzən hansısa şəhərlərin şəkillərinə, yaxud video görüntülərə baxanda müqayisələr edirəm... Mənə elə gəlir ki, harada dəniz varsa, ora Bakıdır. Bəs sənin üçün Bakı harada başlanır? Və ümumiyyətlə, hardasa bitirmi?

İlqar: Əsas məsələ neftdi. Neftlə dəniz qarışanda olur Xəzər. Yanında da hansı şəhər bitirsə, o da olur Bakı. Amma dünyada belə yer yoxdu, dəqiq bilirəm. Düzdü, dünyanın çox yerlərində dənizdən neft çıxır, amma onlar ekologiya manyakıdılar...

Pərvin: Hımmm... Nəinki dənizdən, bəlkə buruqların özündən də “Şanel” qoxusu gəlir?!

İlqar: Yox bəs... Buruğun yüz metrliyində sanatoriyalar, çimərliklər... Ancaq bizdə, dənizdən çıxan neftin yarısı dənizə sızır, sonra da özünü çırpır sahillərə. Ekologiyanın zayı çıxır...

Pərvin: Əvəzində dünyada analoqu olmayan, özünəməxsus koloritli bir şəhər yaranır da. Neft qoxulu Xəzərin qarnına baş qoymuş işıqlı Bakı. Gözəldi də.

İlqar: Hə də... Uzaq başı dənizdə balıqlar zülüm çəkir. İş gücümüz qurtarıb, balıqların da fikrini çəkəcəyik. Əsas elə o dediyin koloritdi. Mənimçün Bakı həmin koloritdən başlanır. Elə orda da bitir.  

Pərvin: Mənə elə gəlir ki, mən Bakı üçün yüzlərlə terobaytlıq yaddaş kartıyam. Ona aid məlumatları bacardığım qədər yadda saxlamağa çalışıram. Amma deyəsən istədiyim məlumatların hamısını sığışdıra bilmirəm... Bəs sən Bakı üçün kimsən, nəsən?

İlqar: Bifər evlad. Əslində mənim Bakıdan başqa heç kimim yoxdu, elə deyəsən Bakının da məndən başqa heç kimi yoxdu. Amma bizim yaxınlığımız əsl bakılı qohumluğuna bənzəyir. Yəni biri-birimizə bir qəpiklik xeyrimiz dəyməyib.

Pərvin: Dəyməsə yaxşıdı, yoxsa minnətindən çıxmaq olmaz.

İlqar: Elə onu de....

Pərvin: Bu əsərdə dərdə, ağrıya tamamilə fərqli baxış görünür. Sanki nisgilin özündə ironiya hiss olunur. Elə bil bir İlqar Bakı üçün ağlayan, dərd çəkən ikinci İlqara gülür...

İlqar: Gülməyib neyləyəcək ki? Ağrının təsirini azaltmağın yeganə yolu ancaq gülməkdi. Çarəsizlikdən, gücsüzlükdən doğan gülüş. Həyatda çox şey var ki ona ciddi yanaşsaq, başımıza hava gələr. Bakı da elə. Başqa şeyləri demirəm, elə şəhərin mərkəzində bir-birindən on yeddi santimetr aralı tikilmiş göydələnlər kifayətdi ki, adamın bütün əsəblərini korlasın. Belə şeylərə ciddi reaksiya verən adamlarda korlanır da. Mənimsə gücüm yazmağa çatır, bununla özümü bir az sakitləşdirirəm. Vay özünü sakitləşdirə bilməyənlərin halına.  

Pərvin: Adətən Parisi bir sehrli qadına bənzədirlər. Sən bu əsərdə Bakını babanla müqayisə edirsən. Mən Bakını düşünəndə ağlıma sərt, ciddi, etibarlı və baxışından özümü yığışdırdığım kişi obrazı gəlir...

İlqar: Kitabın əvvəlində babamı Bakının simvolu elan etmişdim, amma əslində mənimçün bir az başqa cürdür. Ən əvvəl onu deyim ki, Bakıyla Abşeron zənnimcə müxtəlif varlıqlardı. Çox uzağa yox, elə yaxın keçmişə, Sovet dövrünə baxmağımız kifayətdi. Paytaxtdan on beş-iyirmi kilometr aralı olmasına baxmayaraq, Abşeron kəndləri bəlkə də ölkədə mənəvi sovetləşməyə ən az məruz qalan qəsəbələr idi. Zahiri dövlətçilik qanunları öz yerində, amma insanlar arasındakı münasibətlər, mənəvi ruhani aləm sovetdən əvvəl necəydisə, demək olar ki indiyəcən elə qalıb. Ruhən Abşeron Bakıdan yüz min kilometrlərlə uzaq olub.

Pərvin: Axı son iyirmi ildə vəziyyət koordinal şəkildə dəyişir. Bakı meqapolisləşərək Abşeronu udur. Zənnimcə iyirmi-otuz ildən sonra Abşeronun adı yalnız xəritələrdə qalacaq.

İlqar: Hə, mənə də əslində daxilən əzab verən Bakının yox, məhz Abşeron mikromədəni mühitinin, özünəməxsus təbiətinin əriyib itməsidir. Hərdən can verməkdə olan Abşeronun son günlərini də olsa görməyimə sevinirəm. Və yəqin ki yaxın vaxtlarda Abşeronla da bağlı yazmağa başlayacam.

Pərvin: Bakının haqqında niyə məhz Kollaj, Mozaika? Niya realist əsər yox, hansısa qırıntılar?

İlqar: Bakı haqqında normal realist əsər yazmaq məncə mümkün deyil, çünki bayaq qeyd elədim ki, bu şəhərin tarixi də bu günü kimi qarışıqdır. Yol kənarında olmaq belədi də. Bilinmir kimlər nə vaxt gəlib, nə qoyub, nə yaradıb. Müxtəlif millətlərin adət-ənənələri qarışıb. Neft hasilatı başlanandan sonra isə, ümumiyyətlə aləm dəyib bir-birinə. Mən “Bakı tarixindən kollaj”ı yazanda da əslində ümumilikdə Bakını yazmamışam. Əsasən Bakının içindəki Abşeronu təsvir etmişəm. Bakının içindəki Abşeron isə okeandakı xırda adacıqlar kimiydi ki mən belə adacıqlardan birini, yəni öz köhnə məhəlləmizi yazdım. Diqqətlə fikir versək görərik ki, Bakı bir çox rakursdan baxanda məhz mozaikanı xatırladır.

Pərvin: Məncə, köhnə memarlıq nümunələrinə baxmaq kifayət edər. Dünyanın bəlkə ikinci belə şəhəri yoxdu ki, Şərqin və Qərbin bütün qədim və müasir memarlıq nümunələrini birləşdirsin.

İlqar: Elə mən də onu deyirəm: Şəhərin mərkəzi küçələrini gəzəndə fikir ver. 17-ci əsr İtalyan memarlıq üslubunda tikilmiş üçmərtəbə bina, yanında Brejnev dövrünün eksperimental beşmərtəbəsi, yanında on doqquzuncu əsr Şərq memarlığı nümunəsi olan köhnə birmərtəbəli həyət, yanında iyirmi birinci əsrin avanqard üslubunda iyirmi mərtəbəli göydələn, nə bilim xruşşovka, stalinka və sair... Deyəsən lap sənin hekayənin harmoniya axtaran qəhrəmanına oxşadım hə?  

Pərvin: Bakıdan uzaqlaşmayaq... ))) Onda belə çıxır ki, Bakını tam internasional memarlıq şəhəri elan eləməkçün çatışmayan yeganə üslub Çin imperatorları saraylarının üslubudu?

İlqar:  İnşaallah Çin məhsullarıyla birlikdə yaxın vaxtlarda çin-yapon memarlığı da Bakıda öz layiqli yerini tutar.

Bilirsən, dünyanın qədim şəhərlərinin çoxu memarlıq baxımından Hövsan soğanını xatırladır. Yəni qədim dövrlərdən indiki günümüzə qədər memarlıq üslubları soğanın qatları kimi şəhəri əhatə edir. Dövr keçdikcə, şəhər inkişaf elədikcə təzə evlər köhnə evləri əhatə edib. Şəhərin kənarında ən müasir yerləşir, mərkəzinə yaxınlaşdıqca isə üzü qədimə gedir, elə bil əsr-əsr tarixi keçirsən, keçmişə qayıdırsan. Bizdə isə tərsinədir. Təkrar edirəm, bir çox şəhərlər memarlıq baxımından soğanı xatırlatsa da, Bakı paytaxt salatına bənzəyir. Ona görə Bakıdan yazanda kollaj, mozaika üslubunu seçdim .

Pərvin: Ən gözəl olanı budur ki, bu mozaikanın hər bir detalı incəliklə işlənib. Hətta obrazlar özü də kollajın kiçik hissələrini təşkil edir. Mənim üçün ən işıqlı obraz nənədir. Məncə bu obrazda hər bakılı öz nənəsini görə bilər. Həm də həbsxanada olan oğluna görə illərlə qara çörək yeyən fədakar ana...

İlqar: Bakı mənimçün həm də nənə obrazında cəmləşib. Sənin dediyin zəhmli, ağır kişi isə Abşerondur. Mənim xəyalımda belə qalıb. Bakıdan yazanda elə bilirdim ki, üzünü görmədiyim nənəmdən yazıram. Abşerondan yazanda isə babamdan yazacam. Əslində, nənəmlə babam mənim dünyaya gəlməyimdən xeyli əvvəl vəfat ediblər. Düzü özüm də bilmirəm nənəmin obrazı necə alındı. Sonradan fikir verdim ki, ətrafımdakı yaşlı qadınların heç birinə oxşamır, bir az başqa cürdür.

Pərvin: Bu sənin xəyalındakı ideal qadın obrazı deyil ki?

İlqar: Bəlkə də...

Pərvin: Əsərin məziyyətlərindən biri onun üslubudur. Tamamilə yeni bir üslubdadır. Müqəddimə tamam başqa, fraqmentlər də hər biri fərqli bir stildə yazılıb. Bu məqsədli şəkildə olub yoxsa....

İlqar: Yazmağa başlayanda məqsəd yox idi. Sadəcə Bakı haqqında müxtəlif hadisələri müxtəlif dildə danışmaq istədim. Yeddi üslub alındı.

Pərvin: Bakının gələcəyini düşünəndə qorxmursan ki?

İlqar: Öz gələcəyimdən qorxuram. Bakı isə özü də öz dərdini çəkə bilər. Uşaq deyil ki.

Pərvin: Bakıya arzuların...

İlqar: Həmişə üzü qara olsun. (...Yəni neftsiz bir günü də olmasın...)     

Pərvin: Mənə arzuların...

İlqar: Həmişə Bakıda və Abşeronlu olasan...

P.S. – “Humay” Milli Mükafatını

İlqar Fəhmiyə Anar müəllim təqdim etmişdi.  

 

 

525-ci qəzet.- 2011.- 28 may.- S.21.