“Ah, idman... sən gözəlsən!”

 

100 YAŞLI AZƏRBAYCAN FUTBOLU HAQQINDA QISA QEYDLƏR

 

 ...Qarşıdan gələn unudulmaz tarixi yubileyi möhtəşəm bayram kimi, təntənə ilə qeyd etməyə təbii ki, haqqımız var. Nədən? Əlbəttə, ötən dövr ərzində dəri top ustalarımız çətin,əzablı, keşməkeşli, fəqət şərəfli və mənalı bir yol qət edərək ümumən idman tariximizə dəyərli səhifələr yazmışlar.

 İstər yaşıl futbol meydanında, rinqdə, tennis kortunda, istərsə də qaçış yollarında, xalça üzərində... çox təsirli, bədii siqlətli, habelə dramatik gərginliyi ilə seçilən, hissləri, qəlbləri ehtizaza gətirən, milyonlarla azarkeşi həyəcanlandıran, adamlara unudulmayan estetik zövq aşılayan və sevincli anlar bəxş edən hər hansı idman matçını izlədikcə özümüzdən asılı olmayaraq indi başlığa çıxarılan sözləri xatırlayırıq. Bu müdrik kəlamlar planetimizdə Olimpiya hərəkatının banisi Pyer-de Kubertenə məxsusdur. İdmanın ən kütləvi və cazibədar növü olan futbol haqqında danışmaq istəyindəyiksə təbii ki, həmin fikri əsas götürməyə dəyər.

...Futbolun vətəni İngiltərədir; 1863-cü ilin oktyabrında Londonda yaranıb. Yeri gəlmişkən deyim ki, futbol qaydaları eyni dövrdə yox, ayrı-ayrı çağlarda qəbul edilib. Məsələn, hakim 1878-ci ildə meydana çıxıb. Həmin məqama qədər o, kənarda oturub matçı izləyirdi. Mübahisəli anlarda hakimə yaxınlaşıb rəyini soruşur, məsələni araşdırırdılar.

11 metrlik cərimə zərbələri 1811-ci ildən oyun qaydalarında yer alıb. 1926-cı ildən başlayaraq küncdən zərbə tətbiq olunub. FİFA isə 1921-ci ildə təsis edilib. İlk dünya çempionatı 1930-cu ildə Uruqvayda düzənlənib və həmin birinciliyin qızıl medallarına da elə meydan sahibləri layiq görülüb.

Futbol tədricən bütün ölkələri dolaşaraq indiki kütləvi idman növünə çevrilib, illər ötdükcə keyfiyyət baxımından təkmilləşib. Bizim günlərdə bütün ölkələr bu və ya digər dərəcədə futbol həyatına qovuşublar.

 ...Bakıda ilk futbol matçı 1911-ci ilə təsadüf edir. Hazırda Səməd Vurğunun adını daşıyan bağın yeri boş meydança idi. O zaman Nobel qardaşlarının neft kontorlarında çalışanlar bir-birləri ilə futbol yarışı keçirməyi qərarlaşdırıb və özləri də bilmədən Azərbaycanda bu gözəl idman növünün əsasına rəvac verdilər. Bakı sakinlərinin həmin yoldaşlıq görüşünə necə böyük maraq göstərdiklərini yəqin ki, təsəvvürə gətirirsiniz.

Yeri gəlmişkən mühüm bir fakta da diqqət yetirmək pis olmazdı. Berlindəki Qumbold adına universitetin professoru Eva-Mariya Aux əslən bakılıdır. O, vaxtilə burada orta təhsil alıb, sonradan da BDU-nu bitirib. XIX əsrdə Azərbaycanda məskunlaşmış almanlar barəsində burada elmi-tədqiqat işləri apararkən müəyyənləşdirib ki, Gəncə yaxınlığında Yelendorf və Annesdorf yaşayış məskənlərində qərar tutmuş almanlar məqsədyönlü təsərrüfat yaratmaqla bir sırada idman həyatını da dirçəltmişlər. Onlar futbol komandaları yaratmış, öz aralarında yoldaşlıq matçları keçirmiş, üstəlik xüsusi turnirlər də təşkil etmişlər. Bütün bu məsələlərlə bağlı xanım Aux maraqlı faktlara əsaslanır.

Əlbəttə, alman tədqiqatçı-alimin gəldiyi nəticələrə söykənsək o zaman belə qənaətə gələrik; Azərbaycanda futbolun əsası daha neçə il öncə qoyulub. Şübhəsiz, bu, maraq doğurur. Ancaq axtarışlar, araşdırmalar davam etdirilir. Nəticəni gözləyək.

İndi isə faktiki olaraq 100 illik yubiley bayramının ilğımında futbolumuzun necə deyərlər, “tərcümeyi halına” ani də olsa nəzər yetirək.

Azərbaycanda futbolun ilk çağlarından danışarkən heç şübhəsiz, pərakəndə futbol dəstələrini anmaqla yanaşı, öncə ona diqqət çəkmək vacibdir ki, həmin dağınıq dəstələr sonradan stabil klubların yaranmasına, oyunçuların ustalıqlarının artmasına, mütəşəkkil komandaların meydana gəlməsinə təkan verib. Ötən əsrin 30-cu illərində Bakıda artıq “Temp”, “Proqress” kimi klub komandaları mövcud olub. Məhz bu klublar sonradan “Neftçi”nin yaranmasına, rəsmi çempionatlarda çıxışlarına səbəb olub.

Zaman ötdükcə Azərbaycan paytaxtında futbola maraq artır, bu idman növü get-gedə kütləvi hal alırdı. Ancaq bununla yanaşı, şəhərimizin özünəməxsus xüsusi “futbol ocağı” da vardı. Bunu deyərkən ilk növbədə Sabunçu-Suraxanı qəsəbələri nəzərdə tutulur. Məsələ burasındadır ki, o zamankı neft sahibkarlarının “qara qızıl” mədənləri əsasən həmin yerlərdə idi. Təbii ki, buralarda çoxlu neftçi fəhlə yaşayırdı. Odur ki, həmin yaşayış məskənlərində meydançalar ayrılmışdı ki, həvəsli gənclər futbolla məşğul olsunlar. Teymur Arzumanov, Mirmehdi Ağayev, Sayad Cəbrayılov, Vasili Devlyaşov, Mindi İsmayılov, Vladimir Karmayev, Şirəli Şirəliyev, Viktor Şevçenko və onlarca başqası futbolda ilk addımlarını məhz burada atıb.

Ümumiyyətlə, Azərbaycan futbolundan danışarkən heç şübhəsiz “Neftçi” komandası dərhal söz önünə gəlir. Bu da çox təbiidir. Çünki 100 illik futbol tariximizin böyük bir dövrü məhz “Neftçi”nin şanlı adı və fəaliyyəti ilə səciyyələnir. Elə qanuni olaraq da o, futbolumuzun flaqmanı adlandırılır. Cəsarətlə demək olar ki, xalq içərisində çox sevilən və hörmət-ehtiramla anılan, çətin, keşməkeşli, şərəfli ömür yolu olan “Neftçi” futbol komandası ilə müqayisə edilə biləcək ikinci bir klubumuz yoxdur.

1949-cu ildə o zamankı SSRİ çempionatının güclülər dəstəsində yer alan “Neftçi” həmin çağdan etibarən uğurlu-uğursuz çıxışlarına baxmayaraq, ümumən Azərbaycan futbolu salnaməsinə mənalı səhifələr bəxş etdi, eyni zamanda da Sovet ölkəsinin futboluna əvəzsiz oyunçular verdi. Ələkbər Məmmədov, Yuri Kuznetsov Moskvanın “Dinamo”suna dəvət aldıqdan və həmin komandanın tərkibində möhtəşəm çıxışlarından sonra Azərbaycan futbol məktəbi haqqında çox müsbət rəy yarandı. Bu iki futbolçunun SSRİ yığma komandasının tərkibində keçirdikləri oyunlar, vurduqları toplar da azarkeşlərin xatirindən silinmir. Ələkbər Məmmədov Avropa çempionu adını da şərəflə daşıyır. Ümumiyyətlə, o dövrün zaman ölçüsü ilə yanaşdıqda Azərbaycanın sovet futboluna verdiyi töhfələrdən ağızdolusu danışmaq olar. Moskva və Kiyev “Dinamo”larında Valerii Hacıyevin, İsgəndər Cavadovun, Vitali Şevçenkonun, Nikolay Boqdanovun çıxışları da “Neftçi”nin, xüsusən də Azərbaycan futbol məktəbinin yüksək peşəkar səviyyəli, müasir tələblərə uyğun oyunçular yetişdirmək imkanından xəbər verirdi.

Anatolu Banişevski də Ələkbər Məmmədov kimi təkcə Azərbaycanın yox, eyni zamanda dünya futbolunun sayılan “parlaq ulduzları” sırasındaydı. Anatoli Ponamaryovun SSRİ yığma komandası tərkibində Olimpiya çempionluğu da qürur hissi doğurur. “Neftçi”nin yuxarıda sadalanan keyfiyyətlərini anarkən adları öndə çəkilənlərlə bir sırada Kazbek Tuayevi, Sergey Kramarenkonu, Vyaçeslav Semiqlazovu, Adil Babayevi, Yaşar Babayevi, Əhməd Ələsgərovu, Ruslan Abdullayevi, Səmədağa Qurbanovu, İsgəndər Cavadovu, Maşallah Əhmədovu, Aleksandr Trofimovu, Mübariz Zeynalovu, Vladimir Bruxtini və digərlərini də böyük sevgi ilə xatırlamalıyıq. Məhz onların bir çoxu özlərinin digər komanda yoldaşları ilə bir sırada “Neftçi”nin 1966-cı ildə SSRİ çempionatında bürünc medal qazanması üçün dəyərli töhfələrini, zəhmətlərini əsirgəməmişlər.

“Neftçi” (təbii ki, sovet dönəmində Azərbaycanın milli yığma komandası yox idi) eyni zamanda bir klub olaraq həm özünün və həm də ümumən Azərbaycan futbolu timsalında keçirdiyi beynəlxalq matçlarda çox zaman meydançanı qalib kimi tərk edib. Braziliyanın, Fransanın Polşanın, Bolqarıstanın, Türkiyənin, İranın, İraqın, Yaponiyanın... adlı-sanlı komandalarının Bakıdakı acınacaqlı məğlubiyyətlərinin, “Neftçi”nin ecazkar çıxışları ilə səciyyələnən qələbələrinin canlı şahidi olduq.

“Neftçi”nin ildən-ilə səviyyəsi, ümumən Bakı futbolunun təşəkkülü bir sıra bölgələrdə də böyük canlanmaya səbəb olmuşdur. Xüsusən qədim Gəncədə futbol həyatı qaynayırdı. Və yerli “Dinamo” komandasının 1966-cı ildə SSRİ çempionatının güclülər dəstəsində çıxış etmək hüququ qazanmasında da bir qanunauyğunluq vardı. Ümumiyyətlə götürdükdə isə Sergey Kramarenko, Yaşar Babayev, Ruslan Abdullayev, Mübariz Zeynalov, Asif Əliyev, Maşallah Əhmədov, Vidadi Rzayev, Yunis Hüseynov kimi ustad futbolçulara ilk “həyat vəsiqəsi” vermiş Gəncə ümumən Azərbaycan futbolunun tərəqqisində və şöhrətlənməsində mühüm rol oynayıb. Bu mənada Tovuz, Quba, Sumqayıt və digər bölgələr də az və ya çox dərəcədə futbol xəzinəmizə öz dəyərli töhfələrini əsirgəməmişlər.

Gizli deyil ki, o zamanın SSRİ çempionatı və güclülər dəstəsindəki komandaların oyun səviyyəsi, futbolçuların ustalığı yüksək idi. Sadəcə çempionatda güclülər və daha güclülər yarışırdılar. Ciddi rəqabət də mövcud idi. Belə olan təqdirdə elə Bakının özündə matçlar zamanı stadion həmişə dolu olurdu. Çünki sözün həqiqi mənasında hər bir komanda özünəməxsus oyun tərzini ortaya qoyurdu. Moskvanın “Dinamo”, “Spartak”, “Torpedo”, MOİK, “Lokomotiv”, Kiyevin “Dinamo”, Tbilisinin “Dinamo” və digər komandaların Bakıda “Neftçi” ilə yarışları əsl dramatik tamaşalar timsalındaydı. Bir anlığa təsəvvürə gətirin ki, həmin komandaların iştirakı ilə keçirilən matçlarda respublika stadionunun yaşıl meydançasında kimlər olmurdu? Lev Yasin, İqor Netto, Valeri Voronin, Valeri Lobanovski, Oleq Bloxin, Anatoli Bışovets, Slava Metreveli, Mixail Mesxi, Eduard Streltsov, Ələkbər Məmmədov, Yuri Kurnetsov, Anatoli Banisevski, Kazbek Tuayev, Valeri Hacıyev, Adil Babayev...daha kimlər...

Belə olan təqdirdə iki amil də mühüm məna kəsb edirdi: güclü çempionat güclü məşqçilərin sayını artırır və güclü hakimlərin yetişməsinə təkan verirdi. Fəxrlə deməliyik ki, Azərbaycan futbolunun yetirməsi olan Tofiq Bəhramovun adı dünyaca şöhrətli idman mütəxəssisləri sırasında şərəfli yer tutur. Ümumiyyətlə götürdükdə isə Yuri Qriqoryev, Teymur Vəliyev, Eldar Əzimzadə, Rüstəm Rəhimov kimi hakimlərimizin də adları keçmiş SSRİ məkanında ehtiramla çəkilirdi. Fikrimin yekunu kimi onu demək istəyirəm ki, milli çempionatın səviyyəsi yüksəldilsə hakimlərin də səviyyəsi yüksələcəkdir.

20 ildir ki, respublikamız müstəqil həyat tərzini yaşayır. Və 20 ildir ki, Azərbaycanın futbol üzrə milli çempionatı keçirilir. Demək olar ki, hər şey yenidən başlanıb. Çünki keçmiş cəmiyyətə, quruluşa malik idman strukturları ləğv olunub, mövcud həyat tərzi idmana, o cümlədən də futbola yeni yanaşma tələblərini irəli sürüb. Hazırda Azərbaycanda futbolun inkişafı, onun dünya səhnəsində öz yerini tutması üçün az iş görülmür. Fəqət bununla belə, irəlidə bizim qarşımızda daha mühüm işləri həyata keçirmək vəzifəsi durur. Bu günlərdə Azərbaycanın güclülər dəstəsində çempionatı başa çatdı. “Neftçi” altı illik fasilədən sonra qanuni olaraq qızıl medallar qazandı. Bu biz azarkeşləri məmnun etdi. Çünki Azərbaycan futbolunun 100 illik tarixi ərzində qazandığı nailiyyətlərdə şübhəsiz, “Neftçi”nin payı çoxdur və bu, danılmazdır.

“Xəzər-Lənkəran” isə Azərbaycan kubokuna sahib oldu. Ancaq ümumi mənzərəni bir anlığa göz önünə gətirdikdə deməliyik ki, çempionatın “dünya standartlarına” tam cavab verməməsi göz qabağında idi. İlk növbədə hansı məsələlərin həlli vacib sayılır? Mənim şəxsi fikrimcə, ilk növbədə baş məşqçilərin komandalarda tez-tez dəyişdirilməsi düzgün yanaşma deyil.

Axı, aydın məsələdir ki, baş məşqçi bir neçə il bu və ya digər komandada qalmalıdır ki, özünün oyun ideyasını, mübarizə konsepsiyasını, taktiki variantını həyata keçirsin. Bunun üçün təbii ki, müvafiq ifaçı-futbolçular gərəkdir. Digər tərəfdən komandaya dəvət olunan legionerləri ilk növbədə baş məşqçi özü şəxsən görüb seçməlidir. Həm də elə etmək lazımdır ki, necə deyərlər, “az olsun, söz olsun”. Ucda-tutma legioner adı ilə “yarımfabrikat” futbolçuları dəvət etməklə və mövsümün ortasında onları komandadan qovmaqla heç nəyə nail olmaq mümkün deyil. Axı, istər müdafiədə, orta xəttə, istərsə də hücumda yer alan futbolçuları arasında “sıx ünsiyyət”, möhkəm bağlılıq, anlaşılan taktiki tərz mövcudluğu çox vacibdir. Çoxu bilməlidir ki, bütün bunlar birdən-birə hasil olmur. Ona görə də komandalarımızın əksəriyyəti “dünya standartına” cavab verə biləcək oyun tərzi nümayiş etdirə bilmir.

Mən şəxsən xarici məşqçilərin Azərbaycana dəvət olunmalarının əleyhinə deyiləm. 45-50 il öncə moskvalı şöhrətli məşqçi Boris Andreyeviç Arkadyevin Bakıya dəvət olunması və onun “Neftçi”də məqsədyönlü möhtəşəm, yenidənqurma fəaliyyətini kim unudar?! Amma təəssüf ki, bizim günlərimizdə hələlik bunu görmürük. Kaxaber Sxakaqze, Mirca Rednix kimi məşqçilərin Azərbaycana dəvəti başadüşülən deyil. Belə ki, onların baş məşqçi olduqları istər “İnter”, istərsə də “Xəzər Lənkəran” komandaları “mövsümü” səciyyə daşıyan “yenidənqurmaya” məruz qalıblar. Yenə də deyirəm ki, nə məşqçi, nə də futbolçu dəvətlərinin əleyhinə çıxmaq olmaz. Ancaq, bu səhv olanda acınacaqlı vəziyyətlə qarşılaşırıq.

Adları çəkilən komandalarda yerli futbolçular barmaqla saymaq olar. Axı, Azərbaycan yığma komandası ilk növbədə öz futbolçularımızdan təşkil olunmalıdır. Əgər komandalar yerli oyunçulara üstünlük vermirlərsə, daha doğrusu, gənc futbolçu yetişdirilməsi qayğısına qalmırlarsa, iflas qanunauyğundur. Qurban Qurbanovun, Ağasəlim Mircavadovun, Arif Əsədovun, Nazim Süleymanovun iş təcrübəsi azmı əhəmiyyətlidir?

Daha bir məsələ barədə; oyun intizamı, təvazökarlıq hər bir futbolçunun malik ola biləcəyi əsas komponentlərdəndir. Yola saldığımız çempionat bu sahədə vəziyyətin acınacaqlı olduğunu bir daha bizə aydın göstərdi. Bəzi futbolçuların bəzi müğənnilər kimi “şou-aləminə” meylli olduqlarını, oyunçu həmkarına sayğısız yanaşdığını az görməmişik. Bütün bunlar əlbəttə, azarkeşləri razı salmır. Məsələn, “Xəzər-Lənkəran” komandasının üzvləri Elnur Allahverdiyevin, Kamran Ağayevin “Neftçi”ni, komandanın üzvlərini lağa qoymaları, həmkarlarını qəlbən təbrik etmək əvəzinə onların çempionluğa layiq olmadıqlarını nümayişkaranə surətdə mətbuatda bəyan etmələri anlaşılan deyil. Biz Elnur, Kamran və adlarını burada çəkmədiyimiz digər futbolçulara məsləhət bilərdik ki, belə olduğunu “şoulara” baş qatmaqdansa öz ustalıqlarını artırmaq qayğısına qalsınlar.

Bütün bunlardan sonra qeydlərimizi daha nikbin notlarla bitirmək istərdik. İnanırıq ki, Azərbaycan futbolu daşlı-kəsəkli yolları uğurla dəf edərək, son nəticədə dünya stadionlarının yaşıl meydançalarında hünərlərini nümayiş etdirə biləcəklər. O günün uzaqda olmadığına məndə qəti bir inam var.

 

 

Fazil RƏHMANZADƏ

 

525-ci qəzet.- 2011.- 27 may.- S.8.