Milli mədəniyyət tariximizdə
Eynəli bəy Sultanov imzası: alovlu publisist və fədakar
ziyalı kimi
XIX əsrin
sonları XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbi-mədəni
fikir tarixində özünəməxsus çəkiyə
malik olan simaların yetişməsi ilə yadda qalan bir
dövr oldu. Mirzə
Cəlil Məmmədquluzadə, Sabir, Əliqulu Qəmküsar,
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Firudin bəy
Köçərli və onlarla belə ədiblərin
içərisində bir imza da var idi: Eynəli bəy Sultanov.
O Eynəli bəy Sultanov ki, Cəlil Məmmədquluzadə
“Xatirələr”ində onun haqqında belə deyirdi: “O qədər
məni özünə qulaq asdırdın ki, axırda
doğrudan da məni maarif aləminə daxil elədin. Yəqin bilirəm ki, sən olmasaydın, mən də
qeyri sadəcə kənd müəllimlərinin içində
yaddan çıxmışdım”. Təbii ki,
böyük sənətkarın təvazökarlıqla dediyi
bu sözlərdə bir həqiqət payı da olmamış
deyil...
May ayının 5-də
Eynəli bəy Sultanovun anadan olmasının 145 illiyi tamam
olur. Bu münasibətlə, E.Sultanovu
xatırlamaq, müasir ictimaiyyətə daha yaxından
tanıtmaq məqsədilə onunla bağlı bu məqaləni
oxucuların diqqətinə çatdırırıq.
Elm daim
mübahisəli məqamlarla diqqəti cəlb edir. Elmi tədqiqatların və
axtarışların sistemli şəkil aldığı
indiki dövrdə zaman etibarilə bizdən ən az bir əsrə qədər uzaq olan
tanınmış şəxsiyyətlərin doğum və
ölüm tarixiləri daha çox mübahisəyə səbəb
olan məqamlardandır. Təvəllüd və
ölüm tarixi mübahisəyə səbəb olan və
xüsusilə elmi dəqiqləşdirməyə ehtiyac
duyulan şəxsiyyətlərdən biri də XIX əsrin
sonu, XX əsrin əvvəllərində yaşayıb
yaratmış maarifçi-ziyalı Eynəli bəy
Sultanovdur. E. Sultanovun həyat xronologiyası bir neçə
tədqiqatçı alimlərimiz tərəfindən fərqli
illər olaraq göstərilmişdir. Bəs, hansı alimimiz,
tədqiqatçımız haqlıdır və hansı tarix
daha dəqiqdir?Bu sualları
cavablandırmaq üçün müxtəlif alim və
publisistlərin axtarışlarını bir daha gözdən
keçirdik.
Qeyd edək ki, Eynəli
bəy Sultanov ilk dəfə mərhum filologiya elmləri namizədi,
cəfakeş alim İzzət Maqsudov tərəfindən elmi
tədqiqata cəlb edilmişdir. Təsadüfi
deyil ki, İ.Maqsudov 1963-cü ildə öz namizədlik
dissertasiyasını E.Sultanova həsr etmiş və “Eynəli
bəy Sultanovun həyat və yaradıcılığı”
adlı elmi işini müdafiə etmişdir. Həmin tədqiqatda
göstərilir ki, “Eynəli Çölü oğlu Sultanov
1862-ci il 7 yanvarda Naxçıvan şəhərində,
yoxsullaşmış mülkədar ailəsində anadan
olmuşdur... ...Yazıçının atası
Çölü Naxçıvanın varlı bəylərindən
olan Nadir Sultan Qullarağasıyevin böyük oğlu idi. Nadir Sultan köhnə fikirli, iranpərəst və
dindar bir şəxs olduğu halda, arvadı Qızbəsti isə
fərasətli, dünya işlərindən baş
çıxaran bir qadın idi.
Eynəli
Sultanovun iki qardaşı, bir bacısı var idi. Ortancıl
qardaşı Böyükağa 1904-cü ilə qədər
Naxçıvan şəhər ictimai idarəsinin
üzvü olmuş, 1906-cı ildə vəfat etmişdir.
Kiçik qardaşı Bəylər 1908-ci ildə,
bacısı Maral isə gəncliyində
ölmüşdür” Həmin mənbədə ölüm
tarixi haqqında isə deyilir ki, “Eynəli Sultanov 1935-ci ilin
iyun ayında
Adil Mişiyev isə
“Azərbaycan yazıçıları və
E.Sultanovun doğum və
ölüm tarixləri haqqında yeni və belə demək
mümkünsə fakta dayanan səhih məlumat akademik İsa
Həbibbəyli tərəfindən ortaya qoyulub. Doktorluq
dissertasiyası (“Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və
müasirləri”) üzərində işləyərkən
apardığı tədqiqatlar zamanı İ.Həbibbəyli
əldə etdiyi arxiv sənədlərinə istinad edərək
E.Sultanovun 1866-1935-ci illərdə yaşadığını
irəli sürür: “Bu fədakar şəxsiyyət
(E.Sultanov-E.M.) nə vaxt, harada, hansı səviyyədə təhsil
almışdır? Aydınlaşdırılmasına ehtiyac
hiss edilən həmin sualın cavabına
yazıçının təvəllüd tarixinin dəqiq
müəyyənləşdirilməsindən başlamaq
lazım gəlir. Çünki istənilən
tədris müəssisələrində oxumaq hüququ
qazanmaq həmişə müəyyən yaş tələbi
ilə əlaqədar olmuşdur.
Hazırda Eynəli
Sultanovun tərcümeyi-halından bəhs edən tədqiqatlarda
ədibin anadan olması barədə iki tarix (1862 və
1863-cü illər) qeyd olunmaqdadır. Bu fikir müxtəlifliyi
onun doğum haqqında şəhadətnaməsinin, yaxud təvəllüd
tarixini əks etdirən digər etibarlı bir sənədin
tapılıb üzə çıxarılmamasından irəli
gəlmişdir”. Akademik məqaləsinin növbəti
abzasında özünün qeyd etdiyi etibarlı mənbə
məsələsinə toxunaraq bu cür davar edir: “Cari ildə
(1987-ci ildə-E.M.) Ermənistan SSR Mərkəzi Dövlət
Tarix Arxivində Cəlil Məmmədquluzadə və
müasirləri ilə bağlı axtarış apararkən əldə
etdiyimiz “İrəvan Dairə Məhkəməsi prokurorunun
katibi E.Sultanovun şəxsi işi” adlanan qovluqda toplanan sənədlər
həmin sahədə aşkar olunan ilk etibarlı mənbə
sayıla bilər. 17 vərəqdən ibarət
olan bu sənədlərdə yazıçının həyatının
1898-ci ilə qədərki dövrü öz əksini
tapmışdır. E.Sultanova məxsus qovluqdakı
formulyar siyahı (xidmət kitabçası-İ.H.) kimi rəsmi
sənəddə onun 5 may 1866-cı il
(kursiv bizimdir-E.M.) tarixdə Çölü bəy
Qullarağasıyev-Sultanovun ailəsində dünyaya gəldiyi
qeyd olunmuşdur. Bundan başqa, həmin sənəddə xidmət
kitabçasının qeyd edildiyi 16 dekabr 1896-cı ildə
E.Sultanovun 30 yaşında olduğu göstərilmişdir ki,
bu da yeni təvəllüd tarixini bir daha təsdiqləyir” .
İ.Həbibbəylinin arxiv sənədləri
əsasında ortaya qoyduğu 1866-cı il
tarixi həmin ildən—1987-ci ildən etibarən ən
tutarlı fakt kimi ədəbiyyatşünaslıq elmində
E.Sultanovun təvəllüdü olaraq qeyd edilir.
Təqdirəlayiq
haldır ki, son illərin nəşrlərində—“Naxçıvan
Ensiklopediyası”nda, “Naxçıvan Teatr Salnaməsi”ndə,
Cəlil Məmmədquluzadənin əsərlərinin
dörd cildlik və iki cildlik son nəşrlərində
akademik İsa Həbibbəylinin üzə
çıxardığı tarix qeyd edilib. Amma təəssüflənəsi
məqamlar da yox deyil. Belə ki, 2006-cı ildə nəşr
olunan “Azərbaycan mətbuat tarixi” dərsliyində, 2008-ci ildə
nəşr olunan “Azərbaycan ədəbiyyatı
ensiklopediyası”nda E.Sultanovdan bəhs edən müəlliflər
İ.Həbibbəylinin son tədqiqatlarından
görünür xəbərsiz imişlər. Belə
olmasaydı, adıçəkilən kitablarda
maarifçi-demokrat yazıçının təvəllüdü
və ölüm tarixi dəqiq göstərilərdi. Göründüyü kimi E.Sultanovun təvəllüdü
və vəfatı haqqında 5 müxtəlif tarix
mövcuddur. (1862-1935; 1863-1932; 1862-1936; 1863-1935; 1866-1935.)
Amma akademik İsa Həbibbəylinin həm ən
son, həm də faktlarla ortaya qoyduğu variant fikrimizcə bu
barədəki mübahisələrə nöqtə qoyur.
Deməli, E.Sultanov 1866-cı il may
ayının 5-də Naxçıvan şəhərində
anadan olub.
E.Sultanovun təhsil
aldığı yerlərlə bağlı da müxtəlif
fikirlər mövcuddur. Belə ki, İ.Maqsudov onun “1872-1877-ci illərdə
rus-tatar“ məktəbində, İ.Həbibbəyli
isə 1872-1880-ci illərdə “Naxçıvan qəza məktəbində”
ilk təhsil aldığını qeyd edir. İ.Maqsudova
görə “Atası Çölü 1877-ci ildə Eynəlini
“E.Sultanovun nə vaxt və
harada təhsil alması barədə bir neçə fikir
mövcuddur: gimnaziya (yeri, adı qeyd olunmadan) və
Zəhmətkeş alimin fakta dayanan bu tapıntısını da E.Sultanovun hansı illərdə və hansı gimnaziyada təhsil alması barədə dəqiq məlumat kimi qəbul etməliyik. E.Sultanovun ömür xronologiyası haqqında elmi mübahisə doğuran bu iki əsas məsələdən (doğum və ölüm tarixi və təhsili) ətraflı bəhs etdikdən sonra qeyd edək ki, 1880-ci ildən 1886-cı ilədək İrəvan kişi gimnaziyasında təhsil alan və dövrünün maarifçi ziyalıları F.Köçərli, Mirzə Elxanov və başqalarından dərs alan E.Sultanov 5 iyun 1886-cı ildə gimnaziyanın yeddinci sinfindən çıxmış, həmin il gimnaziyanın pedaqoji şurasının qərarı ilə ona şəhər ibtidai məktəblərində müəllimlik etmək hüququ verilmişdir. Bu barədə 538 nömrəli şəhadətnamə də almışdır Beləliklə, E.Sultanov müəllimlik fəaliyyətinə başlayır. Hələ gimnaziyanı şagirdi ikən—1883-cü ildə—17 yaşındaykən Naxçıvanda “Ziyalı məclisi”, “Müsəlman Şiə Dram İncəsənəti Cəmiyyəti” kimi ədəbi mədəni mərkəzlər yaratmaqla həmyerlilərinin maariflənməsinə çalışmışdır. Hətta bir müddət sonra həmin mərkəzlərdə birgə fəaliyyət göstərdiyi ziyalı dostları Cəlil Məmmədquluzadə, Paşa ağa Sultanov, Mirzə Ələkbər Süleymanov, Mirzə Cəlil Mirzəyev(Şürbi), Əsəd ağa Kəngərli, Qurbanəli Şərifzadə və başqaları ilə birlikdə “Naxçıvanda “üsuli-cədid” məktəbi və kitabxana açdırmağa nail olmuşdur. 1883-cü ildən teatr tamaşaları təşkil etmişdir. 1892-ci ildə Naxçıvanda yaxın dostu Əsəd ağa Kəngərli ilə birlikdə gizli mətbəə təşkil edərək burada müxtəlif məzmunlu bəyannamələr çap etdirir. Lakin bundan xəbər tutan iri torpaq sahibləri, ruhanilər onu ən qorxulu şəxs elan edir, bu cür dar düşüncəli insanların şikayətləri üzərinə qəza rəisinin göstərişi ilə təqib olunmağa başlanır. Təqiblərdən ehtiyatlanan və çətin vəziyyətdə qalan ədib Qars şəhərinə gedib özü üçün iş axtarmalı olur. Bir neçə ay Qars şəhər upravasında rütbəsiz məmur işinə düzəlir. Bu iş onu təmin etmədiyi üçün dörd ay burada işlədikdən sonra Qarsı tərk edərək İrəvan şəhərinə gəlir. Yazıçının İrəvandakı fəaliyyəti haqqında İ.Həbibbəylinin əldə etdiyi “İrəvan quberniyası Dairə məhkəməsi prokurorunun katibi Eynəli Sultanovun şəxsi işi”ndəki tərcümeyi halında ətraflı məlumat verilir. “7 səhifəlik tərcümeyi-hal sənədləri 1892-1902-ci illəri əhatə edir. Bu dövrdə o, quberniya idarəsində birinci dərəcəli dəftərxana xidmətçisi, İrəvan Dairə məhkəməsində tərcüməçi, məhkəmə katibinin köməkçisi vəzifələrində işləmiş, hətta Dairə məhkəməsində mülki işlər üzrə üçüncü stolun rəisi olmuşdur. Hüquq idarələrində təcrübə qazanan Eynəlibəy Sultanov prokurorluq orqanlarına işə keçirilmiş, 1897-1903-cü illərdə Dairə məhkəməsi prokurorunun köməkçisi vəzifəsini daşımışdır” . 1904-cü ildə, 38 yaşında “ata-anasının məsləhəti ilə Naxçıvanda varlı mülkədar ailəsindən olan Tubu xanımla evlənən ədibin bir il sonra bir oğlu olur və ona atasının adını—Çölü qoyur.
XIX əsrin səksəninci illərindən başlayaraq dövrünün mətbuat orqanları ilə əməkdaşlığa başlayan E.Sultanov bir çox qəzet, jurnal və məcmuələrdə müxtəlif mövzulu yazılarla çıxış edirdi və ictimaiyyət arasında qələmli publisist kimi tanınırdı. Məhz qələminin kəsərli olmasının nəticəsi idi ki, 1905-1908-ci illərdə “Kaspi” qəzetinin İrəvan və Naxçıvandakı xüsusi müxbiri vəzifəsi ona həvalə edilmişdi. İrəvanda olarkən 10 il müddətinə hüquq sistemində müxtəlif vəzifələr daşıması artıq E.Sultanovu bir hüquqşünas kimi də yetişməsinə səbəb olmuşdur. Buna görə də 1906-cı ildən etibarən İrəvan Dairə məhkəməsi prokurorunun Naxçıvan mahalı üzrə köməkçi vəzifəsini də daşımışdır. Hətta 1907-ci ildə Dövlət Dumasına deputat seçilmişdir. Görkəmli ədib bu dövrdə artıq Tiflisdə çıxan “Zakavkazye” qəzetində dərc olunan “Naxçıvan məktubları”, “İfşaedici vərəqələr” silsilə məqalələrinə görə təqib olunmağa başlanmışdı. Qəza rəisi və din xadimlərinin ciddi müqavimətinə rast gələn E.Sultanov arvadının cehizi olan Sürəməlik, Göynük və Sirab kəndində olan torpaqları kəndlilərə bağışlayır, öz mülkünü satır və Tiflis şəhərinə gedib ömrünün sonuna qədər orada “Sumbatov küçəsindəki (həmin küçə hazırda M.F.Axundovun adını daşıyır) 11 ą-li mənzildə yaşamışdır.
E.Sultanov öz xalqının qarşılaşdığı problemlər haqqında təkcə qəzet və jurnallara məqalələr yazmaqla kifayətlənməmiş, bu problemlərin həlli üçün konkret əməli fəaliyyət də göstərmişdir. O, Səttərxan inqilabına kömək məqsədi ilə yaradılan “Mücahid” inqilabı təşkilatına daxil olmuşdu. Tiflisdə yaşadığı ilk illərdə, konkret olaraq 1909-cu ildə E.Sultanov burada “Zubalov adına xalq evi” yanında Azərbaycan dram şöbəsinin təsis edilməsinə çalışan və buna nail olan maarifçilərdən biri olmuş, hətta 1911-ci ildə Gürcü Əyanlar Teatrında təşkil olunan Azərbaycan Teatr Cəmiyyətinin də bürosuna üzv seçilmişdir . O, Tiflisdə yaşayarkən pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olmuşdur. Gürcüstan SSR Mərkəzi Dövlət Arxivindəki “Tiflis birinci qadın gimnaziyasının müəllimi Eynəli Sultanovun şəxsi işi”ndə onun 1912-ci ilin dekabr ayından 1918-ci ilin fevral ayına qədər “Tiflis-İran” məktəbində rus dili müəllimi... 1917-ci ildən gimnaziyada siniflər milliləşəndən sonra hazırlıq şöbəsinə ana dili müəllimi təyin olunur... Oktyabr inqilabından bir müddət sonra, 1918-ci ilin mart ayından nəşr olunmağa başlayan Rusiya teleqraf agentliyinin Qafqaz ölkəsi, Gürcüstan şöbəsinin təbliği xarakter daşıyan, gündəlik daxili və xarici xəbərləri zəhmətkeşlərə çatdıran “Kavkazskaə kommuna” (rus dilində) adlı qəzetin redaktoru olur.
Xalqının maarifini, mədəniyyətini, ədəbiyyatını sevən, onu öyrənən və təbliğ edən E.Sultanov 1923-cü ildə Tiflisdə “Azərbaycan ədəbiyyatı həvəskarları” dərnəyi yaradır və burada Nizami, Füzuli, Vaqif, Nəbati, M.F.Axundov və digər Azərbaycan şair və yazıçıları haqqında məruzələr oxuyur. 1924-cü ildə o dövrün mətbuatında da ciddi müzakirə mövzusu olan latın əlifbasına keçmək uğrunda mübarizəyə qoşulan E.Sultanov bunun nəticəsində də Yeni əlifba komitəsi Tiflis şöbəsinin katibi seçilmiş, “Yeni fikir” qəzetinə əlavə kimi nəşr edilən “İşıq yol” qəzetinin məsul katibi vəzifəsini daşımışdır. Hətta, bu illərdə “Yeni əlifbanın ən yaxşı təbliğatçısı” adını almışdır. Daha sonra yeni türk əlifba komitəsində tərcüməçi vəzifəsində çalışan yazıçı 1930-cu ildə elə həmin komitədən də təqaüdə çıxmışdır. E.Sultanov 1935-ci ilin iyun ayında Tiflis şəhərində vəfat etmiş və Tiflisdəki müsəlman qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur. Görkəmli ədibin iyun ayının neçəsində öldüyü dəqiq bilinməsə də axtarışlarımız nəticəsində rast gəldiyimiz bir mənbədə onun iyun ayının 13-də vəfat etdiyi haqqında məlumat verilir. Belə ki, Naxçıvan Muxtar Respublikası Mərkəzi Dövlət Arxivində saxlanan pedaqoji elmləri namizədi İbrahim Mollayevin şəxsi arxivində E.Sultanovun 1935-ci il iyun ayının 13-də vəfat etdiyi haqqında əlyazma qeydinə rast gəldik. Bu tarixin tam dolğun olub-olmaması haqqında isə davam edən axtarışlarımızın nəticəsi daha dəqiq məlumat verəcəkdir. Hələlik isə bu barədə əldə olan yeganə mənbəyə əsaslanaraq naxçıvanlı ziyalının iyun ayının 13-də vəfat etdiyini qeyd etməliyik. Görkəmli ədib folklor toplayıcısı kimi də fəaliyyət göstərmiş, 1886-1890-cı illərdə—4 il müddətində İrəvan quberniyasını və Naxçıvanı dolaşaraq 3 mindən çox atalar sözü, bir neçə aşığın yaradıcılığından nümunələr toplamışdır. Topladığı folklor materiallarının bir çoxunu 20 məktub vasitəsilə F.Köçərliyə göndərmişdir. Çox təəssüf ki, həmin məktubların heç biri bu günədək əldə edilməmişdir. Bədii yaradıcılıqla məşğul olan ədib 46 hekayə, 3 dram əsəri, bir sıra şeir və tərcümənin müəllifidir. Onun sağlığında “Tatarka” adlı iki pərdəli dram əsəri 1904-cü ildə İrəvanda, “Seyidlər” hekayəsi (Rzaqulu Nəcəfovun müqəddiməsi ilə) isə 1926-cı ildə Tiflisdə kitab halında nəşr olunub.
“Tatarka” 1883-cü
ildən bəri indiyədək bir çox teatrlarda
tamaşaya qoyulmuşdur. Zəhmətsevər publisist olan ədib
haqqında aşağıdakı bir fikri xatırlatmaqla onun
hansı səviyyəli mətbuat insanı olduğunu təsəvvür
edə bilərik. A.Feyzullayeva qeyd edir ki,
“Şübhəsiz, bu istedadlı jurnalistin fəaliyyətini
nəzərə almadan inqilaba qədər demokratik Azərbaycan
publisistikasının keçirdiyi inkişaf yolunu təsəvvürə
gətirmək çətindir”. İlk qələm təcrübələrini
gənclik illərində “Tərcüman”da çap etdirən,
onun mühərririni (İsmayıl Qaspıralı-E.M.)
özünün “ilk publisist müəllimi” adlandıran”
E.Sultanov sonralar rus dilində nəşr olunan “Novoe obozrenie”,
“Kaspi”, “Kavkaz”, “Vozrojdenie”, “Zakavkazye”, “Zakavkazskaə
reçy”, “Qruziə”, “Kavkazskaə şkola”, “Kavkazskaə
kommuna”, “Novosti zakavkazyə”, “Kavkazskaə slovo”, “Kultura i
pismennosti Vostoka”, “Sankt Peterburqskie vedemosti”, azərbaycan dilində
nəşr olunan “Həyat”, “İrşad”, “İqbal”, “Molla Nəsrəddin”,
“Yeni fikir” (həmin qəzetin əlavəsi olan
“İşıq yol”da), “Dan ulduzu”, Şərqi-rus”, “Yeni yol”,
“Qızıl şəfəq” (1932-ci ildən sonra “Yeni
qüvvə” adı ilə çıxanda belə),
“Qığılcım”, “Kəndli”, “Gələcək” kimi qəzet,
jurnal və məcmuələrdə mütəmadi olaraq bədii,
publisist, tənqidi yazıları ilə çıxış
etmişdir. Hətta “Kaspi” qəzetinin İrəvan və
Naxçıvan üzrə xüsusi müxbiri, “Zakavkazye” qəzetinin
“Müsəlman həyatı şöbəsinin müdiri,
“Kavkazskaə kommuna” qəzetinin redaktoru (1921-1923), “Yeni fikir” qəzetinə
əlavə kimi nəşr olunan “İşıq yol” qəzetinin
məsul katibi (1924-1926) işləmişdir. Yuxarıda
adıçəkilən mətbuat orqanlarında E.Sultanov məqalələrini
fərqli imzalarla dərc etdirib. Belə ki, o, şəxsi
imzası ilə yanaşı “Neizvestnıy”,
“İzvestnıy”, “Perel¸tnıy”, “Musulymanin”, “Aziz”, “Kullar-Aqasi”, “Abd-ul Millet”, “Ayn
Sin”, “Neştər”, “Dəli”, “Ədibbaz” gizli imzaları ilə
də yazılarını oxuculara təqdim etmişdir. Çox təəssüf ki, bu qədər zəngin
və məhsuldar fəaliyyətə malik olan şəxsiyyətin
yaradıcılıq məhsullarının cüzi bir hissəsi
bu günkü oxuculara bəllidir. Halbuki qocaman ədib
ömrünün sonuncu illərində 45 illik əməyinin
məhsulu olan əsərlərini bir yerə toplayıb
çap etdirmək istəmiş, lakin buna nail
olmamışdır... ...Ədibin əsərlərini sonradan,
1937-ci ildə oğlu Çölü qaydaya salmış, Azərnəşrə
təqdim etmiş, lakin məlum olmayan səbəblərə
görə XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında müəyyən
mövqe qazanan yazıçının əsərləri nəşr
edilib oxuculara çatdırılmamışdır. Bəlkə də özü olmasa da,
yazdıqları 37-ci ilin repressiyasının qurbanı
olmuşdur. Ölümündən sonra, 1966-cı ildə
İ.Maqsudovun tərtibi ilə E.Sultanovun “Seçilmiş hekayələr”
kitabı nəşr olunmuşdur ki, burada da ədibin yaradıcılığının
çox az bir qismi, cəmi 12 hekayəsi
toplanmışdır.
Ömrünü
xalqının maariflənməsinə, ziyalılanmasına həsr
edən, qadın azadlığı, dini fanatizmin aradan
qaldırılması və yeni əlifba başda olmaqla bir
çox vacib məsələlərin həlli uğrunda
mübarizə aparan E.Sultanovun yaradıcılıq irsinin yenidən
xalqına təqdim edilməsi üçün
apardığımız axtarışlar, tədqiqatlar müəyyən
mənada öz bəhrəsini versə də, hələ də
yetərli səviyyədə deyildir. İnanırıq
ki, bu sahədəki axtarışlarımız “Mən səni
sevirəm, xalqım! Bütün məramımla,
bütün qəlbimlə, ruhumun bütün incə telləri
ilə sevirəm! Səni bütün bəşəriyyəti
sevdiyim qədər sevirəm! Səni bəşəriyyətin
böyük ailəsinin üzvü kimi sevirəm. Bütün
məziyyətlərin və qüsurlarınla birlikdə sevirəm!
Səni sevərək həyatını
müşahidə edir, sənin övladlarını öyrənir,
dost-düşmənlərini ayırd edirəm...” deyən Eynəli
bəy Sultanovun irsinin tamamilə ortaya
çıxarılması ilə nəticələnəcəkdir.
Elxan YURDOĞLU MƏMMƏDOV,
AMEA Naxçıvan Bölməsinin elmi işçisi
525-ci qəzet.- 2011.- 5 may.- S.6.