Rabindranat Taqor və Azərbaycan

Vaqif ARZUMANLI

Böyük hind ədibi, mütərəqqi şəxsiyyət, mütəfəkkir, ictimai xadim, vətənpərvər və humanist insan, dahi şəxsiyyət Rabindranat Taqor (hindcə Rabindranath Thakur) 1861-ci ilə may ayının 7-də Benqqaliyanın paytaxtı Kəlküttə şəhərində anadan olub. Tanınmış ziyalı və mülkədar ailəsində dünyaya göz açan R.Taqor ailənin 14-cü uşağı idi.

R.Taqor əvvəlcə seminariyada, sonra Benqaliya akademiyasında təhsil alıb.

1878-ci ildə İngiltərəyə gedib hüquqşünas olmaq istəyən R.Taqor burada daha çox bədii yaradıcılıqla məşğul olur və tezliklə gənc şeir kimi tanınır və 2 illik hüquq təhsili almasına baxmayaraq, vəkil olmaq arzusundan vaz keçir. R.Taqor vətəninə qayıdır, evlənir və bədii yaradıcılıqla, həm də sahibkarlıqla məşğul olmağa başlayır. Səksən il ömür sürmüş bu nəhəng şəxsiyyətin ədəbi və ictimai fəaliyyəti olduqca geniş və hərtərəflidir.

R.Taqorun ictimai-pedaqoji, elmi, fəlsəfi, dini və publisistik fəaliyyəti və bu sahələrdə yazdığı əsərlər nəzərə alınmasa, bu böyük və nəhəng şəxsiyyətin bədii yaradıcılıq sahəsində qazandığı uğurları belə ümumiləşdirmək olar: Əllidən artıq şeir kitabı, on iki roman və povest, yüzdən artıq xatirə və məqalə müəllifi.

Akademik Məmməd Arif yazır ki, “Taqorun hər bir əsərində hind xalqının ürəyi çırpınır, köləlikdən, dini mövhumatdan, müstəmləkə zəncirindən xilas olmaq istəyən insanların hiss və arzuları oxunur. Bu böyük vətənpərvərin əsərləri hind xalqının bir əsrlik zəngin tarixinin güzgüsüdür”

P.Taqor 1919-cu ilin aprel ayında İngilislərin Amritsar şəhərində zəhmətkeşlərin mitinqi zamanı 1000 nəfərədək silahsız, günahsız adamları öldürdüyünə görə 1915-ci ildə İngiltərə hökuməti tərəfindən ona verilmiş baronet (zadəgan rütbəsi) titulundan imtina edib. Onun bu aktla bağlı İngiltərənin vitse-kralına yazdığı məktubda deyilirdi: “Həmvətənlərimlə insafsızcasına rəftar edilən bir zamanda imtiyazdan istifadə etmək mənə ar gəlir”.

Böyük milli duyğularla, vətənpərvər ideyalarla nəfəs alan R.Taqor 1901-ci ildə öz şəxsi vəsaiti hesabına Bolpur şəhərində məktəb açır və orada dərs deyir.

20 il sonra, 1921-ci ildə isə R.Taqor Hindistanda ilk milli universitet açır. Bu universitetin fəaliyyəti üçün R.Taqor bütün gəlirlərini və Nobel mükafatını yaratdığı universitetə bağışlayır.

R.Taqorun 1912-ci ildə “Qitancali” (Qurban mahnıları) adlı şeirlər kitabı ingilis dilində nəşr olunub. 1913-cü ildə R.Taqorun bu kitabı Nobel mükafatına layiq görülür.

R.Taqorun “Canaqanamana” (“Xalqın ruhu”) adlı məşhur mahnı-şeiri 1911-ci ildən Hindistanın rəsmi himni kimi qəbul olunub.

Böyük hind ədibi səksən yaşında (1941-ci il avqustun 7-də) dünyasını dəyişib. Vətənpərvər yazıçı, şair, ictimai-siyasi xadim həyatının son gününə qədər yazıb-yaradıb.

Ölümündən bir neçə gün əvvəl yazdığı “Mədəniyyətin böhranı” adlı məqaləsində R.Taqor İngiltərənin işğalçılıq siyasətini belə damğalayırdı: “Fələyin çərxi tərsinə dönüb, bu yaxınlarda ingilisləri Hindistandan çıxmağa məcbur edəcəklər. Amma onlar özlərindən sonra Hindistanda nə qoyub gedəcəklər? Onların iki yüz illik hakimiyyətinin seli axıb getdikdən sonra yerdə nə qədər üfunətli çirkab və palçıq qalacaqdır”.

R.Taqor 1920-1930-cu illər arasında bir sıra ölkələrə səyahətə çıxıb, ABŞ, Fransa, Almaniya, Danimarka, İsveç, Avstriya, Çexoslovakiya, İtaliya, Misir, İndoneziya, Tailand, Kanada, İngiltərə, Çin və SSRİ-də olub. R.Taqor 1925-ci ildə SSRİ Elmlər Akademiyasının 200 illiyinə dəvət alsa da səhhəti imkan vermədiyi üçün o vaxt gələ bilmir. O, yalnız 5 ildən sonra SSRİ-yə gəlir, bir il sonra “Rusiya haqqında məktublar” kitabını nəşr etdirir. “Rusiya haqqında məktublar” əsərində R.Taqor Azərbaycan Respublikası haqqında da bəzi qeydlər edib.

Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalından bəhs edən R.Taqor yazıb: “Azərbaycanı istila etdikdən sonra çar generallarının imperialist siyasəti, müsəlmanların yaşadıqları rayonları Rusiyanın əsas bazalarını xammalla təchiz edən müstəmləkəyə çevirməkdən ibarət idi”.

Çar Rusiyasında müsəlman millətlərinə münasibətə toxunan R.Taqor olduqca obyektiv mülahizələr irəli sürür: “Çar hökumətinin agentləri “Parçala və hökmranlıq et” prinsipini amansızlıqla həyata keçirir və müxtəlif millətlər arasında kin, ədavət toxumu səpmək üçün əlindən gələni edirdilər. Milli ədavət hökumət tərəfindən təşviq olunur, müsəlmanlar və ermənilər müntəzəm surətdə bir-birinin üzərinə qaldırılırdı. Bu iki millətin ardı-arası kəsilməyən toqquşmaları bəzən kütləvi şəkil alırdı”. Daha sonra R.Taqor Azərbaycanla bağlı qeydlərini belə yekunlaşdırır: “Son səkkiz il ərzində Azərbaycanda yaşayan millətlərin arasında sülh və asayiş heç vaxt pozulmamışdır. Bu fakt şübhəsizdir və bunu sovetlərin ən qəddar düşmənləri belə inkar edə bilmir”.

R.Taqor yaradıcılığa şair kimi başlayıb. İlk şeirlər kitabı – “Axşam mahnıları” 1884-cü ildə işıq üzü görüb. Sonralar onun “Səhər mahnıları”, “Qızıl qayıq”, “Çıtra”, “Qaçqın”, “Yol ayrıcında”, “Son”, “İntibah”, “Sağalma”, “Bağban”, “Köçən quşlar”, “Durna qatarı” adlı poeziya kitabları nəşr edilib. Dramaturgiya sahəsində R.Taqor “Qurban”, “Raca”, “Poçta”, “Açılmış bənd”, “Zahid”, “Rəqqasənin məhəbbəti”, “Payız bayramı”, “Çandalika”, “Subaylar klubu” və digər pyesləri ilə məşhurlaşıb. R.Taqor daha çox hekayə, povest və roman ustası kimi tanınıb. Onun məşhur romanları bunlardır: “Fəlakət”, “Fora”, “Ev və dünya”, “Sözdə qum”, “Son poema”, “Üç nəsil”, “Dörd hissə”. Hindistanın ən tanınmış nasirləri belə R.Taqoru yaradıcılıq sahəsində öz müəllimi kimi qəbul ediblər və edirlər. Öz əsərlərində, çoxsaylı hekayə və romanlarında R.Taqor Hindistanın sadə adamlarının həyatını qələmə almış, onların kədəri və sevinci barədə yazmış, benqal ədəbiyyatında nəsr janrının inkişafına təkan vermiş, bir sıra məşhur lirik şeir və poemaları ilə siyasi lirikanın qiymətli incilərini yaratmışdır.

R.Taqor sülh, dostluq və xalqlar arasında qarşılıqlı ünsiyyətin mahir və mübariz tərənnümçüsü olmuşdur. R.Taqor yaradıcılığı bütünlükdə hind ədəbiyyatının inkişafında çox mühüm rol oynamış, Hindistanda bir sıra görkəmli yazıçı və şeirlərin yetişməsində, təkmilləşməsində mühüm rol oynamışdır. R.Taqor çox incə qəlbə, kövrək hisslərə malik bir yaradıcı ədib idi.

Bu ilin may ayının 7-də bütün mütərəqqi bəşəriyyət böyük hind yazıçısının anadan olmasının 150 illiyini bayram edir. XIX əsrin 80-ci illərində Hindistanda bir şair kimi tanınan R.Taqorun əsərləri bu gün dünyanın bütün inkişaf etmiş xalqlarının dillərində səslənir.

R.Taqor hind ədəbiyyatında hekayə janrının əsasını qoymuş, Benqal ədəbi dilinin inkişafında əvəzsiz xidmətlər göstərmişdir. R.Taqor klassik hind-Benqal və Avropa ədəbiyyatından, habelə Hindistan xalqının milli azadlıq mübarizəsindən ilham almış, təkcə öz doğma xalqının deyil, bütün dünya xalqlarının yaratdıqları zəngin ədəbiyyat dünyasında silinməz izlər qoyub getmişdir.

Mütərəqqi bəşəriyyət qarşısında çox böyük xidmətləri olan R.Taqorun xatirəsi təkcə hind və benqal xalqlarının deyil, bu vətənpərvər ədibin bədii irsi Azərbaycan xalqı üçün də həmişə əziz olub.

lll

Azərbaycan ədəbiyyatında hind xalqına rəğbət və məhəbbət ən tanınmış şair və yazıçılarının əsərlərində öz bədii əksini tapıb.

Nizaminin, Vaqifin, Zakirin, M.Fətəli Axundzadənin, A.Bakıxanovun, C.Cabbarlının, S.Vurğunun, S.Rüstəmin, R.Rzanın, M.Rahimin, M.İbrahimovun əsərlərində hind xalqlarına böyük məhəbbət hissləri ifadə olunub.

S.Vurğun hind xalqının mübarizəsini, qədim və zəngin mədəniyyətini məhəbbətlə vəsf etmişdir. Şair “Buruqlar səltənəti” poemasında məşhur hind ədəbi R.Taqorun müdrik sözlərini Azərbaycan dilində ifadə etmişdir.

“Azad şüur” deyir “zəncirsiz ürək”,

O qocaman Taqor, o böyük insan.

Onun rübabiylə vəcdə gələrək,

İstiqbal eşqiylə yanır Hindistan.

Qoy onun kiçicik bir şeirini mən

Burdaca köçürüm öz dilimizə.

Hər böyük dünyanın xəzinəsindən

Sadə bir inci də dövlətdir bizə:

“Bir aləm ki, nə zindan var nə zəncir,

İnsan oğlu ömür sürür vüqarla.

Fikir dustaq, ürək dustaq deyildir,

Bölünməmiş dünya min bir hasarla.

Həqiqətin ürəyindən söz gəlir,

Ağlın hüsnü şəfəqlənir günəş tək.

Şərəf sözü ülviyyətə yüksəlir,

Qaralmayır çirkablara düşərək,

Bu azadlıq göylərində, ya rəbbim!

Qoy göz açsın mənim də öz Vətənim!

R.Taqorun ədəbi irsi bir çox dünya xalqları kimi Azərbaycan xalqı üçün də əzizdir. Azərbaycan oxucusu bu böyük ədibin əsərləri ilə hələ ötən əsrin iyirminci illərindən etibarən tanışdır. Onun ən məşhur və tanınmış şeirləri, hekayələri və romanları 1923-cü ildən başlayaraq hər il müntəzəm şəkildə Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş, müxtəlif qəzet və jurnallarda çap edilmişdir.

R.Taqorun Azərbaycan dilində ilk kitabı – “Fəlakət” romanı 1929-cu ildə nəşr olunmuşdur.

Sonralar R.Taqorun ən məşhur əsərləri bir neçə dəfə ayrıca kitab halında Azərbaycan dilində böyük tirajla işıq üzü görmüşdür.

1963-1967-ci illərdə isə Azərbaycan dilində R.Taqorun seçilmiş əsərlərinin səkkiz cildliyi nəşr olunmuşdur. Bu nəsrlərə ədibin ən tanınmış hekayə, povest və romanları, şeir və poemaları, publisistik əsərləri daxil edilmişdir. Həmin əsərləri Azərbaycan dilinə istedadlı və məşhur şair və yazıçılarımız, mütərcimlərimiz tərcümə etmişlər.

Azərbaycanda orta hesabla iki-üç ildən bir R.Taqorun əsərləri tərcümə olunur və bu əsərlər Azərbaycan oxucuları tərəfindən həmişə böyük rəğbətlə qarşılanır.

R.Taqor irsi Azərbaycanda təkcə tərcümə olunmuş əsərləri ilə deyil, eyni zamanda, onun haqqında müxtəlif illərdə ən istedadlı və görkəmli ədəbiyyatşünasların, ayrı-ayrı ədəbiyyat və elm xadimlərinin yazdıqları məqalələr sayəsində də xeyli məşhurlaşıb.

Azərbaycanın həm orta məktəblərində, həm də ali tədris ocaqlarında R.Taqor irsinin öyrənilməsi həmişə gündəmdə olub.

R.Taqora olan sonsuz rəğbət hissləri onun anadan olmasının 75 və 100 illik yubileyləri ərəfəsində daha intensiv şəkildə ehtiva olunub. Hələ 1935-ci ildə tanınmış ədəbiyyatşünas Məmməd Arif R.Taqorun anadan olmasının 75 illiyi münasibətilə yazdığı məqaləsində xüsusi olaraq vurğulayır ki, “Tolstoyun Yasnaya Polyanadakı məktəbi məşhur olduğu kimi, Taqorun da “Şniketan”dakı məktəbi bütün Avropa pedaqoji aləmində məşhurdur. Məfkurəvi cəhətdən Tolstoyla Taqor arasında müəyyən ümumi cizgilər olduğu kimi, bu iki pedaqoqun pedaqoji prinsipləri arasında da ümumi cizgilər az deyildir”.

1946-cı ildə isə R.Taqorun əsərlərinin Azərbaycan dilinə tanınmış və məhsuldar tərcüməçisi Mikayıl Rzaquluzadə görkəmli ədibin bir neçə əsərini “Ədəbiyyat qəzeti”, vasitəsilə oxuculara çatdırarkən yazdığı məqaləsində belə bir məqamı xüsusi olaraq vurğulayır ki, “Hər bir böyük mütəfəkkir və sənətkar kimi Taqor da azadlıq sevən, insanpərvər, tərəqqipərvər bir şair və ədibdir. Taqorun ustalığının başlıca xüsusiyyətlərindən biri də budur ki, o zahirən çox kiçik, bəsit və sadə görünən rübabi əsərlərində, mənzum və mənsur şeirlərində ən mürəkkəb ictimai, siyasi və fəlsəfi məsələləri əzəmi bir aydınlıq və bədii bir həyəcan və təsirlə ifadə edir”.

1961-ci ildə Ümumdünya Sülh Şurasının qərarı ilə bütün dünyada R.Taqorun anadan olmasının 100 illiyi təntənə ilə qeyd edilir. Bu əlamətdar yubiley Azərbaycanda da çox geniş şəkildə keçirilir. 1961-ci ildə R.Taqor haqqında Azərbaycanda xeyli məqalə yazılır, kitablar nəşr olunur, müxtəlif yubiley tədbirləri təşkil edilir.

Bu nəşrlər içərisində ədibin “Məhəbbət çələngi” , “Bağban” kitablarını; Məmməd Arifin “Böyük hind ədibi”, Mir Cəlalın “Qoca Şərqin qocaman filosofu”, Cəfər Xəndanın “Hind xalqının böyük sənətkarı”, Məmmədəli Əsgərovun “R.Taqor”, Anarın “Rabindranat Taqor” məqalələri xüsusilə diqqəti cəlb edir.

Hələ 1929-cu ildə professor Mikayıl Rəfilinin yazdığı “R.Taqorun “Fəlakət” romanı” məqaləsindən üzü bəri Azərbaycanda R.Taqor haqqında yazılan məqalələrin adlarını sadalasaq böyük bir siyahı alınar. Bu siyahıda ən tanınmış Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarının imzalarına rast gəlmək mümkündür.

1961-ci ilin 7 mayında Azərbaycan Elmlər Akademiyasında R.Taqorun anadan olmasının 100 illiyi münasibətilə təntənəli iclas keçirilmişdir. Bu tədbirdə görkəmli Azərbaycan ədəbiyyatşünasları Cəfər Xəndan, Məmməd Cəfər, Xalq şairi Rəsul Rza R.Taqor haqqında məruzə və çıxışlar etmişlər. Tədbirdə həmçinin R.Taqor irsindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş yeni nümunələr də oxunmuşdur.

Xalq şairi, o vaxtlar “Asiya və Afrika ölkələri ilə Azərbaycan Həmrəylik Komitəsinin sədri işləyən görkəmli ədib Rəsul Rza R.Taqorun “Bağban” kitabına yazdığı “Hind xalqının böyük nəğməkarı” adlı ön sözdə vurğulayır ki, “Əbu Əli İbn Sina, Leonardo da Vinçi, Lomonosov, Göte kimi Taqor da çoxşaxəli nadir bir dahi idi. Lakin Taqorun ölməzliyi onun ədəbi yaradıcılığıyla – romanları, poemaları, şeirləri, hekayələri, səhnə əsərləri ilə bağlıdır. Onun əsərləri, o cümlədən “Fəlakət” və “Qora” adlı məşhur romanları bir çox dillərə tərcümə edilmişdir. Dünyanın bir çox ölkələrində milyonlarla oxucu Taqoru onun kiçik lirik parçalardan ibarət olan “Gitancala”, “Bağban” və “Köçən quşlar” adlı kitabları ilə də tanıyırlar. Hələ XX əsrin əvvəllərində Avropa dillərinə tərcümə olunan bu mənsur şeirlər Qərb oxucularını sarsıtdı. 1912-ci ildə Taqora “Girtancala” kitabı üçün Nobel mükafatı verildi. “Bağban” dünyanın, demək olar ki, bütün dillərində nəşr olundu.

...Bu balaca kitab Azərbaycan xalqının dahi Hindistan sənətkarına məhəbbətinin ifadəsi, xalqımızın böyük hind xalqına dostluq töhfəsidir.”

Yeri gəlmişkən xatırladım ki, “Bağban” kitabına daxil olunmuş əsərləri Azərbaycan dilinə görkəmli ədəbiyyat xadimləri Anar və Araz Dadaşzadə tərcümə etmiş, nəşrin redaktoru isə istedadlı yazıçı Yusif Səmədoğlu olmuşdur.

R.Taqorun Azərbaycan dilində nəşr olunan son kitablarından biri “Əbədiyyət nəğmələri” adlanır (Bakı, “Mütərcim”, 2003). Onun tərcüməçisi şərqşünas Maqsud Hacıyevdir. Bu kitaba ədibin mənsur şeirləri və hekayələri daxil edilmişdir. Kitaba M.Hacıyev “İnsan arzularının carçısı” adlı ön söz yazmışdır. Tərcüməçinin bir fikrini xatırlamaq yerinə düşərdi: “R.Taqor dühası və istedadının misilsiz sərvəti olan söz xəzinəsi sülh, azadlıq, əmin-amanlıq diləyən bütün insanların malıdır. Ürəklərə işıq saçan, əməllər və diləklər yolunu nura qərq edən Taqor sənəti günəş qədər əbədidir. Uzun illər bu həmişəyaşar ədəbi incilərdən bəzilərini dövrü mətbuatda çap etdirmiş, oxuculara, xüsusilə gənclərə indi əvvəlkilərdən daha artıq lazım olduğunu nəzərə alaraq kitab halında çap etdirməyi lazım bildim.

...Əziz oxucu! Ölməz sənətkar səni həyata, insanlara məhəbbət dolu söz sənətinin qoynuna çağırır, ana nəvazişi, övlad istəyi ilə nurlanan sehrli əbədiyyət nəğmələrini dinləməyə dəvət edir”.

R.Taqor irsi əbədiyaşardır, həmişəcavandır. Bu böyük ədibin əsərləri bütün nəsillərin yol yoldaşıdır. Bu əsərlərdən bütün nəsillər öyrənib, bundan sonra da öyrənəcəkdir.

Azərbaycan xalqı böyük hind ədibinin ədəbi irsinə həmişə dərin ehtiram hissi ilə yanaşıb.

Bütün dövrlərdə R.Taqor irsinə rəğbət və məhəbbət bəslənilib. Müasir Azərbaycan oxucusu üçün də öz aktuallığı, təbiiliyi, isti nəfəsi və doğmalığı ilə seçilən R.Taqor irsinə xalqımızın rəğbəti əbədidir, sonsuzdur.

Bu bir həqiqətdir ki, bu gün anadan olmasının 150 illiyini qeyd etdiyimiz böyük söz ustadı, bütün dünyada çox dərin və möhtəşəm nüfuz və hörmət qazanmış R.Taqorun bədii irsi, keçdiyi həyat yolu dünyanın bütün mütərəqqi xalqları üçün olduğu kimi Azərbaycan xalqı üçün də əzizdir, müqəddəsdir. Çünki, Azərbaycan xalqı bütün dünyada ədalətin, sülhün, demokratiyanın qalib gəlməsi uğrunda ömrünü, bacarığını, varını əsirgəməyən unudulmaz R.Taqor kimi humanist və realist ədiblərə həmişə böyük ehtiram və rəğbət bəsləyib.

Vaqif ARZUMANLI,

professor, AMEA Nizami adına

Ədəbiyyat İnstitutunun “Xarici

ölkələr ədəbiyyatı və ədəbi

əlaqələr” şöbəsinin müdiri

525-ci qəzet.- 2011.- 6 may.- S.7.