BİR KİTABLIQ YURDSEVƏRLİK ÖRNƏYİ VƏ YA DOĞMA TORPAQ HAQQINDA YADDAŞ ABİDƏSİ

Xalqın bəxti onda gətirir ki, millətin, el-obanın faciəsinə, ağrısına, dərdinə biganə, laqeyd qala bilməyən oğulları, ərənləri, qəhrəmanları yaranır. Bu vətən övladları el yolunda, millət yolunda mücadilə aparır, döyüşür, vuruşur, xalq hərəkatının önündə gedir, başçı olur (Cavad xan, Səttarxan, Bağırxan, Qaçaq Kərəm, Şeyx Məhəmməd Xiyabani kimi). Son nəfəslərinə qədər mübarizə aparır, qələbə əzmilə, zəfər əzmilə şəhidlik zirvəsinə yüksəlirlər. Xalqın bəxti bir də onda gətirir ki, belə cəngavərləri, yenilməz igidləri dastanlaşdıran, nağıllaşdıran, əbədiləşdirən, onların haqq işini bədiiləşdirən həm də tarixləşdirən tarixi-bədii həqiqətləri qələmin dili ilə, sənətin dili ilə, özü də üsyankar bir dili ilə heykəlləşdirən söz sərrafları yetişir. Xalqın bəxti onda gətirir ki, bədii möcüzə, bədii ecaz yaradan sənətkarlar Mir Mövsüm Nəvvab, M.Ə.Sabir, Əli Nəzmi, M.S.Ordubadi, Bəxtiyar Vahabzadə, Xəlil Rza Ulutürk, Fərman Kərimzadə, Eldar İsmayıl və Hüseyn İsmayıl kimi ustadlar yaranırlar. Onlar həm bütöv bir xalqın dilini, ədəbiyyatını, mübarizələr, keşməkəşlər dolu tarixini, elin-ulusun varlığını yaşadırlar, yaşatdıqları üçün də hətta sağ ikən belə özləri də tarixin yaddaşına həkk olunurlar, gələcək nəsillərə örnək olurlar. Məhz Eldar və Hüseyn qardaşlarının mənalarla, gərgin zəhmət və mübarizələrlə dolu həyatları dediklərimizin bariz nümunəsidir. Qarşımda bir kitabın kompüter yazısı var:

“Göyçənin qisası qalır”. Bir neçə il əvvəl bu kitabın kril əlifbası ilə çap olunmuş variantını oxumuşdum. Bu gün isə həmin əsərin yenidən əlavələrlə hazırlanmış variantını oxuyub qeydlər götürürəm. Fikrim bir anlığa məni Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin son qurultaylarından birində “Göyçənin qisası qalır” tarixi romanı haqda deyilmiş mötəbər sözlərə çəkir. Qurultayda bu kitabın “son dövrün ən yaxşı əsərlərindən biri” kimi dəyərləndirilməsi məndə böyük qürur doğurmuşdu. Məruzəçi professor Vilayət Quliyevin belə yüksək dəyər verməsindən sonra iftixar duydum ki, mənə yaxın olan Eldar və Hüseyn qardaşları xalqımızın tarixi ilə bağlı möhtəşəm bir sənət əsəri yaratmışlar. Ötən il avqust ayının 14-də “Göyçənin qisası qalır” kitabı daha bir mükafata layiq görüldü. Bu, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Yanında Qeyri Hökumət Təşkilatına Dövlət Dəstəyi Şurası və Mahmud Kaşğari adına Beynəlxalq Fond tərəfindən təşkil olunmuş “Soyqırım və erməni təcavüzü” müsabiqəsinin mükafatı idi. Mən bu uğura görə telefon açıb hər iki qardaşı təbrik elədim. Həmin dəqiqələrdə Professor Qara Namazovun vaxtı ilə deyilmiş bir ifadəsini xatırladım: “Tarixi tale Göyçəni əlimizdən aldı. Bizə isə hələlik acılı-şirinli xatirələr qaldı. İndi Göyçənin elm, sənət, mədəniyyət və ədəbiyyat adamları qələmə sarılıb Göyçə haqqında bilgilərini qələmə alır, söz qoşur, bayatı çağırır, dastan yaradır, xatirə yazır... İmkan tapdıqca müxtəlif toplularda çap etdirirlər. Bu ziyalılar arasında Eldar və Hüseyn İsmayıl qardaşları mənim təsəvvürümdə almanların Qrimm qardaşlarını xatırladır.” Yerində deyilmiş bu ifadələr nə qədər doğru-dürüst işlədilmişdir... Bütün həyatını ədəbi yaradıcılığa həsr eləmiş Eldar İsmayıl poeziyada böyük uğurlar qazanmışdır. Onun “Ulu Göyçə”, “Mən kiməm”, “Sabaha məktub”, “Nəcəf” poemaları ədəbi ictimaiyyətin rəğbətini qazanmışdır. Bəxtiyar Vahabzadə, Hüseyn Arif, Yaşar Qarayev, Nizami Cəfərov kimi yüksək söz sahibləri müəllifin əsərlərinə layiqli qiymət vermişlər. Eldar İsmayılın böyük Atatürkə həsr etdiyi “Türkün xilaskarı” poeması 2007-ci ildə Türk Dünyası Araşdırmaları Beynəlxalq Elmlər Akademiyası tərəfindən türk ədəbiyyatının inkişafında xidmətlərinə görə “Türk ədəbiyyatına xidmət” mükafatına layiq görülmüşdür. Hüseyn İsmayıl isə Azərbaycan folklorunun toplanıb çap edilməsində böyük əməyi olan alimlərimizdəndir. Azərbaycan Folklor İnstitutunun qurucusu, professor Hüseyn İsmayıl tədqiqatçı bir alim kimi bədii yaradıcılığa da geniş yer verir.

Eldar və Hüseyn qardaşlarının müştərək yazdığı “Göyçənin qisası qalır” sənədli tarixi romanının belə əhatəli şöhrət qazanması qardaşların fitri istedad sahibi olmaları ilə yanaşı, yüksək vətənpərvərlik duyğularına sahib, tükənməz enerjiyə malik qələm sahibi olmalarını sübut edir. Bu kitabın əsas qayəsi tarixi düşmənlərimiz olan erməni faşizminin xalqımıza qarşı yürütdüyü işğalçılıq və soyqırım iddiası və düşmənə qarşı qəhrəman Azərbaycan türklərinin mərdlik və igidlik mücadiləsindən ibarətdir. Heç kəsə sirr deyil ki, tarix boyu ulu türklərin, o sıradan Azərbaycan türklərinin həyat yolu mübarizələrlə dolu olmuşdur. Türklər özləri müəyyən dövrlərdə dünyaya qılıncları ilə səs saldıqları, ad qazandıqları kimi, dünyaya hökmran olduqları kimi, yadellilərin işğalçı hücumu və basqınlarına da düçar olmuşlar, bu gün də heç rahat, hamar yolla getmirlər. Bu basqınlar, bu haqsız hücumlar indi də davam etməkdədir. Vaxtilə müəyyən dönəmlərdə fars, ərəb, monqol, rus istilalarına, işğallarına xalqımız məruz qalmış olsa da, bunların nəhayətdə sonu olub, ellərimiz öz azadlıqlarına, müstəqilliklərinə qovuşublar. Oxucular “Göyçənin qisası qalır” kitabını oxuduqdan sonra həmin istilaların, həmin zülmlərin erməni vəhşilikləri, erməni terroru, erməni vandallığı yanında yalan olduğunun şahidi olurlar. Müəlliflər bu kitabda tarix boyu davam edən erməni vəhşiliklərini və türklərə qarşı olan soyqırımın canlı, dəhşətli səhnələrini ürək qanları ilə yaratmış və təsvir etmişlər. Ermənilərin törətdiyi bu dəhşətlər XIX əsrin birinci rübündən başlayaraq 1905-07, 1918-20, 1948-53, 1988-ci illərdə daha gərgin, daha dramatik zirvəyə yüksəlmişdir. Eldar İsmayıl və Hüseyn İsmayılın bu və ya digər əsərləri ilə tanış olduqda görürük ki, Naxçıvan, Zəngəzur, Şuşa, Gəncə, Göyçə, Bakı, Şamaxı, Quba (hara qaldı ki? Bütöv Azərbaycan...) və başqa bölgə və şəhərlərimizdə son XX yüzilin müxtəlif onilliklərində, müxtəlif dönəmlərdə törədilən erməni dəhşət və cinayətləri, terrorları (qırmızı-bolşevik terroru ilə birgə) xalqımızı böyük fəlakətlərə sürükləmişdir. Düşünəndə deyirsən, nə yaxşı ki, müəlliflər erməni məsələsinə bu qədər dərindən toxunmuşlar... Bu əsərlər var ikən erməni faşizminin törətdikləri qanlı qırğınlar gənclərimizin qan yaddaşından heç bir zaman silinə bilməz. Eldar İsmayıl bir şeirində “unutqanıq” deyənləri ittiham edərək keçmişini, xalqının başına gələnləri unudan kəsləri, bunlara biganə qalanları vətənin suyu, çörəyi, havası haramdır, onlar ən ağır təhqirə və tənbehə layiqdirlər, deyir. Dünyada təklənmiş humanist Azərbaycan xalqının dərdlərini, ağrılarını həmişə susmağa adət etmiş dünyaya hayqıran qeyrət mücəssiməsi olan söz, ədəbiyyat adamlarımızın bu gün gur səsləri, harayları “Göyçənin qisası qalır”, “Səttar oğlu”, “Zülmətdə parlayan qılınc” əsərləri vasitəsi ilə yayılmaqdadır. “Göyçənin qisası qalır” əsərinin qəhrəmanlarından biri olan Cığal Həsən son dərəcə qoçaq, mərd və pələng kimi güclü bir adamdır. Həmçinin Topal Oruc da yenilməz, bu günün qisasını sabaha qoymayan, ölümün gözünün içinə dik baxan cəsur bir igiddir. Əsərin əsas qəhrəmanlarından olan Məşədi Məmməd isə ağıllı, müdrik, tədbirli, təmkinini və səbrini itirməyən bir el ağsaqqalıdır. Cığal Həsənin, Topal Orucun hər qələbəsi, hər uğuru Məşədi Məmmədin müdrik qətiyyəti ilə tamamlanır. Zəfərlərlə dolu döyüşlərini başa çatdıra bilməyən vətəni, milləti yolunda canını qoyan Cığal Həsən ömründə bir dəfə ağrıyıb, bir dəfəlik dayanan ürəyinin vəfasızlığını duyub ölümündən bir an öncə Məşədi Məmmədin üzünə baxıb son vəsiyyətini eləyir:

“Mən Göyçədən nigaran gedirəm! Göyçə amanatı!” Cığal Həsənin Göyçədən nigaran qalması təsadüfi hal, təsadüfi söz deyildi. Bunun üçün düşmənini yaxşı tanımaq və ayıq-sayıq olmaq kifayət idi. Həmin nigarançılıq sonralar öz təsdiqini tapdı. Sənədlərin soyuq dili: 1988-ci ilin noyabr-dekabr aylarında bu gün Ermənistan adlanan Respublikanın 19 rayonu və 11 şəhərində tarixi Azərbaycanın qədim yurdlarında qırğın törədilmiş, Quqark (ən çox burada), Basarkeçər və Zəngibasar bölgələrində yüzlərlə adam qətlə yetirilmişdir. 1988-ci il noyabrın 27-dən dekabrın 5-dək ermənilərin həyata keçirdikləri qətliamlar nəticəsində Göyçə 56 şəhid (45 nəfər Basarkeçər, 11 nəfər Çənmərək rayonu ərazisində) verdi. Göyçənin son 80 min nəfər əzəli sakini didərgin düşdü, əhaliyə şəxsi əmlak qismində 500 milyon, ictimai təsərrüfatların əmlakı qismində 1 milyard dollar həcmində ziyan dəydi. Qeyd etmək istəyirəm ki, bu hadisələr də Eldar İsmayılın “Ermənistan türklərinin 1988-ci il soyqırımı” kitabında öz əksini tapmışdır. Əlbəttə vətən, el-oba üçün ömrünü şam kimi yandıran Eldar İsmayıl ucu-bucağı görünməyən, yaylaqlı-aranlı, oba-oymağını, mahalını-vətənini yerli-dibli itirən, Göyçə, Zəngibasar, Zəngəzur, Qarabağ adlı doğma torpağı,- Azərbaycanın yarısını itirən xalqımızın faciəsini qələmə almaya bilməzdi. Daha doğrusu, vətənin faciəsini, dərdini, ağrı-acısını, böyüklüyünü, dözülməzliyini zəngin bənzətmələr, güclü metaforalar ilə ifadə etməyə bilməzdi! “Göyçənin qisası qalır” əsərinin ideya bədii məzmunu və qayəsi Azərbaycan oğullarının vətən qarşısında ən müqəddəs borcları sayılan torpağı qorumağa, işğal olunan ərazilərimizi yağı düşmən caynağından qurtarıb geri almağa xidmət edir. Romanı oxuyub qurtarandan sonra belə bir nəticəyə gəlib çıxırsan; bir millət olaraq tarix qarşısındakı borcumuz və xidmətimiz ilk növbədə milli birlikdə və vətənin keşiyində dayanmaqdan ibarətdir. Eldar və Hüseyn qardaşları kimi söz sərraflarımız qələmin üsyankar dili ilə dərdlərimizi, ağrılarımızı incələyib sərgiləməklə vətənsevər, yurdsevər, qeyrətli gənclərimizə sonsuz enerji, qeyrət enerjisi verir, onları formalaşdırıb, düşmənə qarşı səfərbər olmağa və barışmaz mövqedə durmağa səsləyirlər. Azərbaycanımızın XX yüzildə zirvəyə çatan faciəsi, tarixi faciədir, insanlarımız öldürülüb, kəndlərimiz, obalarımız, şəhər və rayonlarımız yandırılıb, dağıdılıb, yerlə-yeksan edilib, sağ qalanları da ən yaxşı halda qovulublar, qaçqın-didərgindirlər. Bunlar tarixdir, qanlı da olsa, cinayət də olsa tarixdir. Bu gerçəklər tarix kitablarında yazılır, yazılacaqdır və heç bir zaman unudulmayacaqdır. Bunlar soyuq həqiqətlərdir. “Göyçənin qisası qalır” kimi bədii əsərlər, xüsusən faciəyə düçar olmuş insanların acılarını, dərdlərini sənətin, sözün təsirli, nüfuzedici dili ilə təsvir edən, canlandıran (həmişə də canlı qalan) sənət əsərləri daha böyük, müddətsiz bədii abidələrdir, onlar həmişə yaşardır. Yeri gəlmişkən dəyərli tarixi romanlar müəllifi Yuri Tınyanovun bu fikrini xatırlayaq: “Bədii ədəbiyyat tarix elmindən öz uydurması ilə deyil, insanları və hadisələri daha yaxından və daha doğma qavraması ilə, onlar üçün daha artıq həyəcan keçirməsi ilə seçilir”. Məhz bu həyəcan içərisində biz görkəmli şair, nasir və publisist Eldar İsmayılın və folklorşünas, tənqidçi alim Hüseyn İsmayılın “Göyçənin qisası qalır” tarixi romanını-xalqımızın tarixinin qəhrəmanlıq səhifələrini vərəqləyirik. Bu əsər gələcək nəsillər üçün daha əhəmiyyətli, daha maraqlı olacaqdır.

“Göyçənin qisası qalır” adlı rəsmi və arxiv sənədlərinə, şahidlərin informasiyalarına əsaslanılaraq yazılmış tarixi romanı Azərbaycan tarixinin unudulmaz, ibrətamiz anlarının sadəcə təsviri deyil, qan yaddaşımızı həmişə oyaq saxlaya biləcək səhifələridir. Genişmənada bu kitabda bütöv Azərbaycanımızın kənd, oymaq, mahal və ellərinin də tarixi keçmişini göz önünə gətirə bilirik. Oğuzların tarixi məkanlarından biri də Qərbi Azərbaycan olub. Göyçə gölü ərazisi, İrəvan xanlığı, Dərələyaz obaları, Zəngəzur mahalı da bu yurd yerlərindəndir. Bütünlüklə İrəvan xanlığı 15 (on beş) mahaldan ibarət olub. Bu mahalların hər qarışı, daşı, suyu oğuz türkləri üçün müqəddəs sayılmışdır. Buranın aborigen sakinləri olmuş həmvətənlərimiz nişanələrini, öz izlərini doğma yurdlarında qoymuş, istəklərini, arzularını, təfəkkür tərzi və fantaziyalarını çeşidli toponimlərdə, hidronimlərdə, oykonimlərdə ümumiləşdirilmiş şəkildə ifadə etmişlər. Lakin tarixin sonrakı arzuolunmaz dönəmlərində bu yerlərə məkrli siyasət ilə yabançı, yad dinli ermənilərin köçürülməsi başlandı. Ellərimiz kimi, xüsusi adlarımızın da faciələri başlandı. Türk yer-yurd adları köklü-köməcli dəyişdirilməyə, erməniləşdirilməyə başlandı. Romanda verilən Cığal Həsən, Qaçaq Kərəm, Topal Oruc, Səməd ağa, Məşədi Hümbət, İsmayıl (Dəli İsmayıl), Qlava Bayram, Məşədi Məmməd, Yekə İbrahim, Molla Məhəmməd, Namazalı oğlu Usub, Avdı oğlu Ağamməd, Qara Məci, Daşdəmir oğlu Salman, Kalvayı Abbasəli,Hacı Rəhim, Qaçaq Rüstəm, Aslan, İmamqulu və b. bədii obrazlar tarixi şəxsiyyətlərdir. 1900-cu illərin ilk iki onillliyində erməni daşnaklarına qarşı mərdliklə mübarizə aparmış, döyüşlərdə olmuş,intiqam almış, mümkün olmadıqda isə daha tədbirli, ehtiyatlı, müdrik planlar hazırlamış bu qəhrəmanların hər biri ilə oxucular yaxından tanış olurlar. Bütöv Göyçə mahalının hər bir tərəfindən-Basarkeçər, Çənmərək, Kəvər, Qaranlıq və qonşu Karvansaranın kəndlərindən olan bu yenilməz igidlər, mərd insanlar vətən, torpaq, el-oba namusu, qeyrəti çəkmiş və var gücləri ilə ermənilərlə vuruşmuş, müqavimət göstərmişlər. Azərbaycanın Gədəbəy, Şınıx, Şəmkir və b. bölgələrinin adlı-sanlı igidləri, millət təəssübü çəkən qəhrəman oğulları, sayılan ağsaqqalları da Göyçə camaatına həyan olmuş, hər cür yardımlarını əsirgəməmişlər. Bunları romandakı canlı, yaddaqalan epizodlardan, təsvirlərdən, bədii, real lövhələrdən görmək olar. Əsər Ermənistandakı daşnak hökumətinin XI Qızıl Ordu tərəfindən devrilməsi və cəsur “Hüsənli” tayfasının böyük faciəsi ilə bitir. Romanda vətən məhəbbəti olan, torpaq qeyrətini çəkən həmvətənlərimizin yaddaqalan obrazları, erməni zülmünə və həsrətinə qarşı son dərəcə səciyyəvi epizodlar, əsər qəhrəmanlarının mövqeləri çox məharətlə, bədii dilin imkanları daxilində verilmişdir. Romanda belə bir yer var. Dünyamalı oğlu Göyçə türklərinin itkisiz, sağ-salamat vətəni müvəqqəti tərk edib sonradan doğma yurda qayıtmalarını Cığal Həsənə deyəndə, Həsən bu təklifə qəti etirazını bildirir, üsyan edir:

– “Yox, Dünyamalı oğlu, yox! Torpağımızı döyüşsüz versək, onda yer üzünün ən namussuz adamı biz olarıq! Mən bu şərəfsizliyi özümə sığışdıra bilmərəm! Qanımız bu torpağa hopmadan onu tərk etsək, dönüb ona “vətən deməyə haqqımız yoxdur”! “İgidlər torpaq uğrunda ölərkən, vətən vətən olur! ” Bu bədii mətndən görünür ki, Cığal Həsənin qanununa görə ancaq vətən, torpaq uğrunda öldükdə vətən vətən olur, vətən adlanır. “vətən, əgər uğrunda ölən varsa, vətəndir” Hər bir vətəndaşın qanı vətən torpağına qarışmırsa, o vətəndaş sayılmamalıdır. Söhbət “Göyçənin qisası qalır” tarixi romanından getsə də, çox yerinə düşərdi deyək ki, Eldar İsmayılın şeir yaradıcılığının şah mövzusu, ana xətti barədə də bir neçə kəlmə söyləməklə bu yazımı bitirirəm. Vətənpərvər, yurdsevər, elin dərdlərini dünyaya car çəkən şairin zəngin, çoxşaxəli, çoxmövzulu, narahat və eyni zamanda həssas poeziyasını diqqətlə izləyərkən vətən, torpaq məhəbbəti, mərdlik, kişilik keyfiyyəti, milli birlik və vətəndaş həmrəyliyi, nikbin, həmişə gələcəyə, xalqın, elin gücünə inam, güvənc kimi notlar diqqətimizi çəkir.

Şair deyəndə ki:

Bu vur-sındır məqamında

Bu torpağı kim alacaq?

Qarabağı kim alacaq?

Hər il bir yol Şuşa günü,

Laçın günü,

Ağdam günü yaşıyırıq.

Hər il bir gün içimizdə

Bir Kəlbəcər,

Bir Füzuli.

Bir Zəngilan daşıyırıq.

Gah asırıq, gah kəsirik,

Satqınları tənbeh edir,

Gah inciyir, gah küsürük...

Hər il bir gün Söz açırıq bir bölgədən,

Qurtarmırıq çək-çevirdən...

( “Bütöv Azərbaycan olmaq istəyirəm” kitabındakı “Bu torpağı kim alacaq” şerindən)

Eldar İsmayılın bu misralarını həyəcansız, fəryadsız, dərin fikir və düşüncələrə qərq olmadan oxumaq olmur, bu sətirlərdə ifadə olunan faciənin ağırlığına, dəhşətinə hər insan övladının ürəyi tablaşmır. Dərd təkcə Göyçə, Zəngəzur dərdi olsaydı, nə vardı... Dərd dağ Qarabağ dərdidir, dərd aran Qarabağ dərdidir. Dərd Şuşa, Laçın, Ağdam, Kəlbəcər, Füzuli, Qubadlı, Zəngilan dərdidir. Dərd tarixi Azərbaycan dərdi, vətən dərdidir. Dərd bütöv Azərbaycan dərdidir. Dörd min illiklərdən bəri çiyinlərimizə yükləndikcə yüklənən vətən dərdidir. Eldar və Hüseyn qardaşları siz Göyçənin qisası qalır deyərkən bunu nəzərdə tutmusunuz: Bütöv Azərbaycanın qisası qalır!

İsmayıl MƏMMƏDOV,

professor

525-ci qəzet.- 2011.- 12 may.- S.6.