Görkəmli alim və pedaqoq

Quba Azərbaycanda ta qədim zamanlardan meyvəçiliyin geniş inkişaf etdiyi rayonlardan sayılıb. Müasir dövrdə isə burada meyvəçilik özünün yüksək inkişaf səviyyəsinə çatıb. Və indi burda on minlərlə hektar alma bağı var. Rayonda kənd təsərrüfatı sahəsində aparılan islahatlardan, özəlləşdirmə prosesindən sonra istər kəmiyyət, istərsə də ki, keyfiyyət baxımından böyük nailiyyətlər əldə olunub. Belə ki, ənənəvi sortlardan əlavə Azərbaycan Elmi Tədqiqat Bağçılıq, Üzümçülük və Subtropik Bitkilər İnstitutunda elmi işçilər yeni alma və armud sortları yetişdiriblər. Bu elmi müəssisəyə isə uzun illər Əliqulu Nərimanov rəhbərlik edib.

Əliqulu Səməd oğlu Nərimanov 1911-ci ildə Quba şəhərində anadan olub. O dünyaya göz açdığı vaxtdan təbiətin əsrarəngiz gözəlliyi ilə qarşılaşıb. Belə ki, Qubanın mərkəzində onların evi ilə üzbəüz meyvə bağları var idi. Burada bağlara xidmət edən bağbanların işi balaca Əliqulunun peşə, sənət seçmək arzusunu bəlkə də elə o vaxt müəyyənləşdirib.

Kiçik yaşlarında ata-anası vəfat edəndən sonra yaxın qohumlarının öhdəsində qalan Ə.Nərimanov həyatın acı rüzgarı ilə qarşılaşıb, 11 yaşından kənd təsərrüfatı sahəsində fəhlə işləyib, 1931-ci ildə Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutuna (indiki Aqrar Universitet) daxil olub. İnstitutda oxuyarkən, II kursda S.V.Kramiskinin rəhbərliyi ilə ölkəmizin meyvəçilik rayonlarına ekspedisiyalarda iştirak edib, bir sıra meyvə sortlarının bioloji xüsusiyyətlərini tədqiq edib, onların genefondunu öyrənib. Təhsilini “qırmızı diplom”la başa vuran Ə.Nərimanovun geniş biliyə, yüksək istedada malik olmasını nəzərə alıb onu meyvəçilik kafedrasında işlə təmin ediblər.

1936-cı ildə bitirən Ə.Nərimanov Moskvada K.A.Timiryazev adına Kənd Təsərrüfatı Akademiyasının aspiranturasına daxil olub və bu təhsil ocağını da 1939-cu ildə fərqlənmə diplomu ilə bitirib. Moskvada aspiranturada təhsil alarkən Ə.Nərimanovun qabiliyyəti, yüksək savadlı, dünyagörüşü nəzərə alınaraq ona I kurs tələbələrinə dərs demək etibar olunur. O, bu illərdə Moskvada namizədlik dissertasiyası müdafiə edir, elmlər namizədi alimlik dərəcəsi alır.

1940-cı ildə məzunu olduğu Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunda işə başlayan Ə.Nərimanov meyvəçilik kafedrasına müdir təyin olunur, 1942-ci ildə fakültə dekanı seçilir.

Ə.Nərimanov Azərbaycanı bağlar diyarına çevirmək arzusu ilə yaşayır, bu yöndə yorulmadan fəaliyyət göstərirdi. O, yerli sort almaları Miçurin sortlu və xaricdən gətirilən almalarla müqayisə edərək, yerli almaların müqayisədə misli-bərabəri olmadığını sübut edib. Və yəqin edib ki, babalarımız elə alma sortları yetişdiriblər ki, onların şirinliyi, dadı, faydalı maddələrlə zənginliyi əvəzolunmazdır. O deyərdi ki, Azərbaycan təbiətinin bar-bəhəri can dərmanıdı: göy-göyərtisi də, mer-meyvəsi də. Azərbaycan bağbanları əsl xalq loğmanıdır. Xalq seleksiyası ilə yetişdirilmiş Qubanın “Cırhacı”, Qəbələnin “Qızıl Əhmədi”, Şirvanın “Sinab” almaları təbii valyutadır. Ə.Nərimanov Böyük Vətən müharibəsində iştirak edib, ordudan baş leytenant rütbəsində “Qırmızı Ulduz” ordeni ilə və medallarla qayıdıb. 1957-ci ildə AKTİ-nin aqronomluq fakültəsinin dekanı seçilib, 1960-cı ildə ona həmin institutun professoru elmi dərəcəsi verilib. 1961-ci ildə o, Azərbaycan Elmi—Tədqiqat Bağçılıq, Üzümçülük və Subtropik Bitkilər İnstitutunun direktoru vəzifəsinə təyin edilib. Əliqulu Nərimanovun böyük xidmətlərindən biri də 1964-cü ildə onun təşəbbüsü ilə institutun Bakıdan Qubaya köçürülməsi olub. Həmin müddətdə o, respublikamızda dağlıq yerlərdə meyvəçiliyin inkişaf etdirilməsi üçün elmi-tədqiqat işləri aparıb. İşinin əsas məqsədi Quba-Xaçmaz bölgəsində dəniz səviyyəsindən 300 metrdən başlayaraq 1029 metrə qədər şaquli zonalıq olan ərazilərdə yerli sortlardan “Cırhacı”, “Sarı turş”, “Şıxı canı”, “Eyyubi”, introduksiya edilmiş “Boyken”, “Şampan reneti”, “Simirenko reneti”, “Vaqner prizovoy” və s. sortların bioloji xüsusiyyətlərini öyrənməklə həmin sahələrdə tətbiq olunacaq aqrotexniki xidmətlərin yeni texnologiyalar əsasında tədqiqat işinin aparılması olub. O, eyni zamanda, tarixçi və etnoqrafçı alimlərin elmi əsərlərinə əsaslanaraq respublikamızda meyvəçiliyin tarixi, müasir və gələcək perspektivlərinə dair məqalələrlə çıxış edib.

Ə.Nərimanovun “Quba rayonunun cır və mədəni meyvə bitkiləri”, “Quba-Xaçmaz zonasında alma bitkisinin aqrobiologiyası”, “Ağaca forma verilməsinin əhəmiyyəti” əsərləri bu gün də böyük əhəmiyyət daşıyır. Onun vaxtilə apardığı elmi-tədqiqat işlərinin nəticələri hal-hazırda respublikamızda mövcud meyvə bağlarında, kəndli-fermer təsərrüfatlarında uğurla tətbiq edilməkdədir. Meyvəçilik üzrə aparılan elmi-tədqiqat işlərində vaxtilə onun tərəfindən əldə olunan elmi nəticələr hal-hazırda tədqiqat işlərinin bünövrəsini təşkil etməkdədir. Mərhum akademik M.Cəfərov çap olunmuş məqalələrinin birində yazırdı: “Ə.S.Nərimanovun ən dəyərli və gözəl xüsusiyyətlərindən biri də xeyirxahlıqdır. Bu qəbildən adamlara həyatda nadir hallarda rast gəlinir. Tələbələr ona doğma ata, himayədar kimi yanaşırdılar. Aspiranturada oxuyarkən belə aqil alimin məsləhət və tövsiyələrindən güc alar, istəklərinə nail olardılar. Onun köməkliyi və elmi rəhbərliyi ilə onlarla alim yetişib yolunu davam etdirir, xeyirxahlığı unutmur, adını hörmətlə yad edir, ruhu qarşısında baş əyirlər. Bircə onu demək kifayətdir ki, respublikanın hər yerində Əliqulu Nərimanovu tanımayana, onun insani keyfiyyətlərindən iftixarla söhbət açmayana rast gəlmək olmaz”.

Respublikamızın mötəbər alimlərindən, akademik N.İ.Malov, İ.D.Mustafayev, S.Məmmədova, U.Ələkbərov, professorlardan İ.M.Axundzadə, Ə.M.Quliyev, A.A.Ağabəyli, P.E.Qrevennikov, F.A.Quliyev, Z.M.Həsənov, N.Cəfərov və başqaları Ə.Nərimanovun geniş ürəkli, saf qəlbli, vətəninə, elinə bağlı, istedadlı alim olmaqla bərabər çox ləyaqətli şəxsiyyət, qayğıkeş və tələbkar müəllim olduğunu söyləyiblər. Ə.Nərimanovun əməyi yüksək qiymətləndirib, o, müxtəlif orden və medallara, fəxri fərmanlara və mükafatlara layiq görülüb. Vaxtilə başçılıq etdiyi kafedraya onun adı verilib. Qubada onun xatirəsi əbədiləşdirilib, şəhərin ən böyük küçələrindən biri onun adını daşıyır. O, dünyasını da iş başında dəyişib. Belə ki, kənd təsərrüfatına aid keçirilən dövlət səviyyəli tədbirlərin birində, 1968-ci ildə Azərbaycan Elmi Tədqiqat Bağçılıq, Üzümçülük və Subtropik Bitkilər İnstitutunun direktoru kimi tribunada çıxış edərkən qəflətən vəfat edib.

Ə.Nərimanov meyvə bitkilərinin aqrotexnikasına aid çox qiymətli, bu günün tələblərinə uyğun olan 50-dən artıq elmi əsərin, bir sıra elmi tədqiqat işlərinin müəllifidir. O, meyvə bitkilərinin cins və sortlarından asılı olaraq onlara müxtəlif çətir formalarının verilməsinin məhsuldarlığa, boy və inkişafına ciddi təsir etdiyini sübut edib. Alim 1960-70-ci illər üçün meyvə bağlarında mövcud olan seyrək əkin sxemlərinin sort və calaqaltı kombinasiyalarından asılı olaraq sıxlaşdırılmasının və bununla da vahid sahədən məhsuldarlığın artmasının mümkünlüyünü təcrübələrilə sübut edib. Yer kürəsində əhalinin getdikcə artdığı, məhsuldar torpaq sahələrinin isə əksinə azaldığını müşahidə edən alim Quba-Xaçmaz bölgəsində XIX əsrin axırları və XX əsrdə dağətəyi qurşaqlarda güclü inkişaf etdiyini nəzərə alaraq, meyvəçiliyin bölgənin aran hissəsində (dəniz səviyyəsindən 200-600 m.) yox, məhz dağətəyi hissələrdə daha da inkişaf etdirilməsinə çalışıb və bu sahədə qiymətli elmi tədqiqat işlərinin müəllifi olub.

O, şaquli zonalardan asılı olaraq meyvə bağlarında aqrotexniki tədbirlər sisteminin diferensial sürətdə aparılmasını elmi əsaslarla sübut edib. Dərin fitri istedada, zəkaya malik olan Ə.Nərimanov bütün mənalı ömrünü bağçılıq elminin yeni texnoloji elementlər əsasında bölgələrin təbii iqtisadi şəraitinə uyğun inkişaf etdirilməsinə, bu sahədə yüksək dərəcəli savadlı kadrların hazırlanmasına həsr etmişdir. Ə. Nərimanov həm də gözəl valideyn idi. Böyük oğlu Arif kimya elmləri namizədidir, Moskva şəhərində yaşayır. Kiçik oğlu Akif respublikanın Əməkdar mühəndisidir, geologiya-mineralogiya elmləri doktorudur, professordur, Rusiya Təbiət Elmləri Akademiyasının həqiqi üzvüdür. Hazırda o, Dövlət Neft Şirkətinin Dənizdə Neft və Qazçıxarma İstehsalat birliyinin baş geoloqu, baş direktorun müavinidir. Görkəmli alim Ə. Nərimanov bağçılıq elminin hərtərəfli inkişafı üçün irəli sürdüyü ideyalar və onun yazdığı elmi əsərlər elmi tədqiqat işlərinin istiqamətinin müəyyənləşdirilməsində bu gün də böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Mən bu kadrların arasında olmağımla fəxr edir, görkəmli alimə rəhmət oxuyuram, onu həmişə xoş xatirələrlə xatırlayıram.

Cəlal MƏMMƏDOV

525-ci qəzet.- 2011.- 13 may.- S.4.