Gördüyümüz teleseriallar və ya Azərbaycan teleməkanının serial mənzərəsi

Keçən əsrin sonunda, “sabun operaları”nın dəbə mindiyi bir vaxtda sovet televiziyaları seriallarda olan açıq-saçıq səhnələri, azadlığı və sərbəstliyi ilə seçilən qəhrəmanların həyatını nümayiş etdirməkdə tərəddüd edirdi. Birbaşa dövlətin nəzarəti altında olduğu üçün teleşirkətlər SSRİ-nin qapalı siyasətinə riayət etmək məcburiyyətində idi. Lakin əcnəbi serialların axını və nüfuzu o qədər güclü idi ki, onun qarşısını almaq artıq boş yerə zəhmət çəkmək olardı.

... SSRİ-nin ömrünün sonunda ekranlara çıxan serialların tarixindən danışmaq niyyətində deyiləm. Serialların Azərbaycanın özəl telekanallarında yayım dövrü başlanmamışdan əvvəl Azərbaycan Televiziyasında nümayiş olundu. AzTV milli teleserial çəkilişlərinə start verməklə serial industriyasının təməlini qoydu. “İtkin gəlin”, “İblis qadın”, “Ünvansız qız”, “Taleyin qisməti”, “Yağışdan sonra” kimi çoxseriyalı filmlər həm efir boşluğunu doldurduğu üçün, həm də yenilik olduğu üçün davamını və inkişafı gözləmək lazım idi. Lakin AzTV kütlənin maraq dairəsini bildiyi üçün “Mehriban düşmən”, “Qvadalupe”, “Dul qadın Blanka”, “Sakit sular”, “Kərtənkələ təbəssümü”, “Mənim ikinci anam” və başqa Latın Amerikası seriallarının nümayişinə start verdi. Hətta serialların qəhrəmanları o qədər sevilirdi ki, Xulio və Viktoriya rollarının ifaçıları (“Mehriban düşmən”) Azərbaycana dəvət olunmuşdular. Bir qədər irəli gedərək onu qeyd edim ki, əcnəbi ulduzların qonaq gəlməsi sarıdan korluq çəkməyən Bakıya gələn serial qəhrəmanları arasında Norkis Batista (“Dəlisov Anastasiya”), Necati Şaşmaz (“Kurtlar vadisi”), Kıvanç Tatlıtuğ (“Gümüş”, “Aşkı-memnu”) və başqaları da olub. Bir müddət əvvəl isə “Yahşi Cazibe”nin aktyor və rejissor heyəti Bakının qonağı oldular.

Özəl telekanalların yayılması və əhatə dairələrinə rayonların da daxil olmasından sonra Latın Amerikası serialları geniş yayıldı. Lakin serialların populyar olmasına xidmət edən növbəti mərhələ dublyaj oldu. Azərbaycan tamaşaçısının ən çox marağına səbəb olan “Klon” serialı isə yəqin ki hələ də çoxlarının yadındadır. “Globo” teleşirkətinin təqdim etdiyi serial insanın klonun yaradılması fonunda ərəb düşüncəsi ilə qərb düşüncəsini qarşılaşdıraraq böyük auditoriya rəğbəti qazanmışdı.

Tamaşaçıların Xulioya, Mariyaya, Rikardoya, Lukasa marağının azalmasıyla qonşu Türkiyədə serial sənayesinin yüksək inkişafı eyni vaxta təsadüf etdiyindən milli teleməkanda “Aliyə”, “Zərda”, “Çocuklar duymasın”, “Kurtlar vadisi”, “Bir İstanbul masalı”, “Melekler adası”televiziya kanallarına çoxlu reklam qazandırdı. Daha sonra yayımdan qaldırılan “Min bir gecə”, “Yaprak dökümü” və “Sahra”nın danışıq dilimizə, efirdəki nitq mədəniyyətinə mənfi təsir göstərdiyini deyən Milli Teleradio Şurasının “bütün əcnəbi filmlər tərcümə olunsun” qərarından sonra türk dilindən türk dilinə tərcüməyə heç bir telekanal risk etmədiyi üçün bütün Türkiyə teleserialları dayandırıldı. Amma bu qərarla tamaşaçılar deyil, televiziyalar itirdi. Çünki çanaq antenaları vasitəsilə tamaşaçılar istənilən serialı izləmək imkanını itirməmişdilər.

Film qəhrəmanlarının həyatından uzun-uzadı, aylarla, bəlkə də illərlə ardıcıl bəhs edən, daha çox melodram janrında olan seriallar Türkiyə türkcəsində “pembe filmler”, rusca “mılnaya opera”, Azərbaycan dilində “sabun operaları” adlanır. Serialların milli təfəkkürə gətirdiyi ziyanlar peşəkarların uzun illərdir ki, diqqət mərkəzindədir. Amma serialın bir təbliğat vasitəsi olduğunu da yaddan çıxarmaq düzgün olmazdı. Bugün televiziya şirkətləri böyük məbləğ ayırıb proqram hazırlamaqdansa ciddi, məzmunlu serial çəkərək həm sosial problemlərə, həm siyasi hadisələrə, həm ictimai münasibətlərə münasibətlərini ortaya qoyurlar. Ayrılan böyük maddi vəsaitlər isə artıqlamasıyla geri alınır. Müasir seriallar “sabun operaları” kimi qeyri-ciddi, nisbi xarakter daşımır. Məsələn, əgər əvvəllər Amerika seriallarında aktyorun geyimi gözlənilmədən bir kadrdan digər kadra keçəndə dəyişilirdi və tamaşaçı bunun necə olduğunun heç fərqində olmurdu. Amma hazırda çəkilən seriallar rejissurra baxımdan ciddi ölçülüb bilçilir, tənqidçilər tərəfindən müzakirə edilir. ABŞ-ın Azərbaycanda da məşhur olan “Lost” (Sağ qalmaq), “Prison break” (Həbsdən qaçış), “Doktor Haus” serialları olduqca peşəkar rejissorların və ssenaristlərin çətin zəhməti hesabına başa gəliblər. Həm də ssenarinin mürəkkəbliyi, daha qlobal və geniş mövzuları əhatə etməsi artıq serialların da bir sənət əsəri kimi tanınmasına ehtiyac olduğunun sübutudur. Hətta ilin ən yaxşı peşəkar səviyyəli seriallarını mükafatlandıran nüfuzlu “Emmy” mükafatı ən azından Oskar qədər ciddi marağa səbəb olur. Bu filmlər həm də ölkələrin öz mədəniyyətini, siyasətini təbliğ etmək baxımdan böyük işlər görür. Bu yaxınlarda çəkilən “Alcatraz” serialı isə, Alkatraz həbsxanasında baş verən ciddi,amma “sadəcə təxəyyül” adlandırılan mətləblər haqqındadır. Eləcə də, izlənmə sayına görə Türkiyədə, Azərbaycanda rekord qıran “Kurtlar vadisi” serialı da ciddi məsələlərə toxunur. Hər seriyasından sonra siyasi aləmdə müzakirə olunan serial artıq sadəcə film kimi deyil, “heç vaxt seçkilərdə iştirak etməyən siyasi partiya” kimi xarakterizə olunur. Çünki müəlliflərin hər hansı hadisəyə öz baxış bucaqları, yanaşmaları olur, təbii ki, bütün hallarda Türkiyə maraqlarını üstün tutan Raci Şaşmazın “Kurtlar vadisi İrak” kinosu ABŞ-da qadağan olunmuşdu. İsrail-Türkiyə münasibətlərində narazılıq yaradan epizodlardan biri Mossadın emblemini qanın içində təsvir etməsi olmuşdu. Türkiyənin mövqeyini hər zaman ortaya qoyan serial heyətinin gördüyü iş və təbliğat göz qabağındadır. “Kurtlar Vadisi” siyasətə və tarixə müraciət edən sonuncu serial deyil. Türkiyə seriallarının bəzilərində bu hallara rast gəlmək mümkündür. “Hanımın Çiftliği” “dizi”sində 1940-50-ci illər Türkiyəsində seçkilərin keçirilməsi, kommunistlərin və amerikanpərəstlərin dialoqları və bu dövrdə Türkiyədə sənaye işi, insanların sahibkarlara qarşı etirazlarının kadrlara alınması Türkiyə rejissorlarının və ssenaristlərinin tarixlərinin hər parçasını sevməsindən və “sayqı duymasından” irəli gəlir. “Öyle bir geçer zaman” serialında komunizm tərəfdarları və qərb tərəfdarlarının qarşıdurmaları, komunistlərin təqibi və bu siyasi olayların fonunda bir ailənin faciəsindən söhbət açılır. Son ilin ən səs küylü serialı olan “Mühteşem Yüzyıl” isə Süleyman Qanuninin siyasətindən, həmin dövrün saray həyatından bəhs edir. Sadaladıqlarım son və ilk deyil. Böyük auditoriya qazanan bu seriallarda aktyor oyununa da pis demək olmaz. Türkiyə serialları ərəb ölkələrində və digər xarici ölkələrdə də sevilərək izlənilir və türk mədəniyyəti, ən azından türk kino, film sənəti yüksək səviyyədə təbliğ olunur. Məsələn “Gümüş” serialının ərəb ölkələrində izlənilməsinə görə fantastik həddə çatması, bu yaxınlarda İranda fars dilində efirə çıxan “Aşkı memnu” və tezliklə Avropada və eləcə də Azərbaycanda telekanalların nümayiş etdirəcəyi gözlənilən “Mühteşem Yüzyıl” Türkiyə seriallarının uğurudur.

Son bir neçə ildə milli teleməkanda Rusiya serialları da nümayiş olunurdu. Lakin ruslar ənənəvi kriminal detektiv janrlarında təqdim etdikləri “Platin” serialı seyrçi rəğbəti qazansa da, istənilən effekti vermədi. Eləcə də Braziliya seriallarından da zəif hind seriallarının nümayişi Azərbaycan tamaşaçasının marağına səbəb ola bilmədi.

Braziliya və hind seriallarından fərqli olaraq daha ciddi diqqət ayrılan “dizilər” Türkiyədə narahatlıq doğurmaya bilməz. Gün ərzində orta statistik türk vətəndaşının 5 saat serial izləməsi sosioloqları narahat edir. Lakin Azərbaycanda serial sənayesinin inkişafı üçün verilən son qərara görə serialların müsbət cəhətlərini təqdim edərək, yarımçıq qalmış işi inkişaf etdirmək lazımdır. Bu baxımdan hələ ki, Amerikanın “Emmy” mükafatını alan seriallarına çatmaq istəyən Türkiyə təcrübəsinə əsaslanmaq lazımdır. Təbii ki, ssenari cəhətdən yoxsul deyilik. Rəşad Nuri Güntəkinin populyar əsərlərinin ekran variantlarını yaradan qardaşlarımız kimi biz də Azərbaycanın məşhur romanlarına uyğun ssenarilər yaza bilərik. Birini örnək olaraq təqdim edim. İllərdir Hollivudda kinoşirkətlər arasında ssenarisi üzərində mübarizə aparıldığı söylənilən“Əli və Nino” hələ də, ekran həllini tapmayıb. Əsərin ssenarisini peşəkar ssenaristlərimizdən birinə təklif edib ortaya ilk vaxtlar üçün maraqla qarşılanacaq serial çıxarmaq olar. Tariximizi və mədəniyyətimizi maraqlı məhəbbət macərası fonunda təqdim etmək mümkündür. Amma ssenari yazmağa elə də həvəsli olmayan serial heyəti “Aramızda qalsın”ı “Çocuklar duymasın”dan, yeni “Qaynana” serialını isə “Benim annem bir melek” və “Avrupa yakası”seriallarından qaynaqlanaraq ortaya mübahisəli iş çıxardır. Azərbaycan tamaşaçısı komediyaya nə qədər davam gətirə bilər? Ciddi proqramlar sarıdan korluq çəkən televiziyalarımızda heç olmasa milli serialımıza ciddi mövzularla başlayaq.

Proqnoz vermək mümkündür. Ayrılan pulun Türkiyədə çəkilən serialların bir seriyasının büdcəsindən az olsa da, televiziyalar və film istehsal edən şirkətlər bu işə bir qədər ciddi yanaşsalar, düzgün qiymətləndirmə apararaq az məbləğə də peşəkar serial çəkmək mümkündür. Mədəniyyətimiz, ədəbiyyatımız o qədər zəngindir ki, istənilən mövzuda serial çəkmək şansımız var. Ancaq kommersiya məqsədindən əvvəl bu işin peşəkarlığını da unutmaq lazım deyil.

“Seriallar bizə lazım deyil” deyənlər isə serialın təbliğati işini unutmasınlar. Bugün Azərbaycan tamaşaçısına doğma xarakterlər təqdim etmək lazımdır. Bunun üçün isə, gəlin, öz seriallarımızı çəkək! Məhz öz seriallarımızı!

Pərviz SADIQOV

525-ci qəzet.- 2011.- 2 noyabr.- S.6.