“Əfsanələr
paytaxtı”nın həqiqətləri
1. HƏQİQƏT
VƏ ƏFSANƏ, YAXUD TARİXİ YADDAŞ
ENERJİSİNİN XİLASKAR GÜCÜ
Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət
və Turizm Nazirliyinin “2010-2014-cü illər üçün
xalq yaradıcılığı paytaxtları” Proqramına əsasən,
Qafqazın ilkin yaşayış, sivilizasiya ocaqlarından olan
2300 yaşlı Şabran şəhərinin “ƏFSANƏLƏR
PAYTAXTI” elan edildiyini eşidəndə, ən əvvəl bu qədim
türk yurdunun HƏQİQƏTLƏRİ haqqında
düşündüm. Qəlbimdən keçdi ki, əlahəzrət
tarix əfsanələrdən daha çox həqiqətlərə
inanır; həqiqət əfsanədən daha əzizdir. Həqiqətlər
tarix dumanına bürünüb qeybə çəkiləndə
əfsanələr ilğım kimi peyda olur; necə deyərlər,
həqiqətlər qurtaran yerdə əfsanələr
başlayır.
Söz sehrinə, bədii düşüncə
tilsiminə düşdüyümüz ən qədim əfsanələrin,
əsatirlərin, miflərin kökündə, mayasında nə
vaxtsa unudulan, unudula-unudula qurtaran, qeybə çəkilən,
enerjisi tükənən həqiqətlər dayanır.
Göydən düşən, ildırımdan yaranan Misri
qılınc mifdir, Sultan Səlim Yavuzun Çaldıran
döyüşündə istifadə etdiyi topun “damarına” qədər
işləyən Şah İsmayıl Xətai
qılıncı həqiqətdir. Uluca nağıl və
dastanlarımızda kəsilmiş qanlı qolun qüdrətiylə,
qılınc möcüzəsiylə vurulub salınan bədheybət
div başları əfsanədir, 22 il ərəb xilafətinə
qarşı mərdi-mərdanə vuruşan, tarixin qalibiyyət
zirvələrini fəth edən Babək qılıncı həqiqətdir!
“Ya sən İslamı qəbul eylə mənim dinimə gəl,
Ya mən İsanı tutum, dini-kəlisaya gəlim” tolerant
beyti sözdür, Vətən eşqinə susayan, Vətənin
qanlı yaralarını ruhunun yanıq dodaqlarıyla
öpüb oxşayan, təkbaşına düşmən
ordusunun içərisinə girib yaralı Qarabağın
qisasını ala-ala xoşbəxtliyin tanrısal ŞƏHİDLİK
MƏQAMINA yüksələn Mübariz İbrahimov qəhrəmanlığı
həqiqətdir!..
Və bu gün həqiqətlərdən əfsanələrə
dönüş yox, əfsanələrdən həqiqətlərə
QAYIDIŞ zamanıdır! Ona görə mən ulu yurdum
Şabranın – “Əfsanələr paytaxtı”nın HƏQİQƏTLƏRİ
haqqında danışmaq istəyirəm.
lll
Şabran
tarixinin ən böyük, əzəli həqiqəti o oldu
ki, 2300 il bundan əvvəl Qafqaz dağlarının Xəzərlə
öpüşdüyü-görüşdüyü düzəngahda
unikal bir şəhərin ilkin bünövrə
daşları qoyuldu, möhtəşəm memarlıq abidələri
ucaldıldı. İllər, qərinələr, əsrlər,
minillər keçdikcə, şöhrəti dünyaya
yayılan bu qeyri-adi şəhər qədim tarix
kitablarında tərifləndi, nüfuzlu səyahətnamələrdə
öyüldü, Qafqazın qədir-qiymətinə, Şərqin
şöhrətinə döndü.
Ən
böyük həqiqətlərdən biri də bu idi ki,
Şabran Şamaxıdan xeyli əvvəl qüdrətli
Şirvanşahlar dövlətinin ilk paytaxtı olmaq qismətiylə
şərəfləndi. 1600 illik Şirvanşahlar dövlətinin
ilk paytaxtı olan Şabran şəhəri nəinki Azərbaycan,
Qafqaz, bütün Şərq və dünya tarixinə öz
möhürünü vurdu, öz sanballı səhifəsini
yazdı...
Qəlbimizdə
qürur doğuran bir həqiqət də odur ki, Şabran əsil
türk, SABİRLƏR, SABİRAN şəhəri kimi
dünyaya gəldi, qədim türk memarlıq, şəhərsalma
mədəniyyətinin tipik faktı kimi tikildi, müəyyən
zamanlarda etnik əlvanlığına, çoxinanclı,
çoxdinli tolerant mədəni mühitinə baxmayaraq,
bütün tarixi boyu ilkin milli mənsubiyyətini, məhz
Oğuz-Azərbaycan maddi və mənəvi mədəniyyətinə,
türk etnogenetik ilkinliyinə məxsusluğunu tanrı, tale əmanəti
kimi qoruyub saxladı...
“Əfsanələr
paytaxtı”nın bu əzəli həqiqətləri
haqqında düşünə-düşünə qədim
İpək yolunda dünyanın şimalından cənubuna tələsən
bir karvanın əbədiyyət simfoniyası kimi
möcüzəli zınqırov səslərini eşidirəm...
lll
Dəmirqapı Dərbənd qalasından, ulu
HUN qapısından keçən karvan nə müddətdir
ki, Qafqaz dağlarının ətəkləriylə
üzü cənuba doğru gedir, durub-dincəlmədən irəliləyir,
suya həsrət çay yatağı kimi cadar-cadar təşnə
yollar yorurdu. “Diri-diri dəriyə, dəri-dəri diriyə” bənzəyən
(Allah sənə rəhmət eləsin Mikayıl Rəfili! –
S.E.) qoca Karvanbaşı “Yorulmuşuq! Dəvələr ayaq
üstə quruyub daşa dönür, qəflə-qatır
gözündən uçqunlayır, qum kimi tökülüb
itir, bir hovur ayaq saxla” çağırışına məhəl
qoymadan irəliləyir, ağappaq saç-saqqalında
itib-batan gözlərinin dan yeri işığında
arzularının səhərinə, sevdasının şəhərinə,
muradının mənzil başına tələsirdi – Bir az
dözün, – deyirdi özü boyda sirr olan ixtiyar
Karvanbaşı, – Gülüstani-İrəmin bahar
qönçəsi kimi açılan qapılarına,
dünyanın cənnətməkan şəhəri, Şərqin
şan-şöhrəti Şabranın minbir möcüzəli
xoşbəxtlik səltənətinə az qalıb.
Karvanbaşı ağappaq saç-saqqalında itib-batan
gözlərinin işığıyla belə deyirdi, yayın
damarları körükləyib Qanı qaynadan, sacda qovurğa
təki ruhu qovuran cırhacırında kösöv kimi
yanıb tüstüləyən sümük əllərini
qaşına qaldırıb zəndlə uzaq üfüqlərə
baxırdı, qarışqa inadıyla səbrinin səhərinə
can atırdı..
Qədim İpək yolunun bu aşkar gizlinlərini
– sirli səslərini elə yaxından, elə qəribə
aydınlıqla eşidirəm ki, ətrafa baxmaqdan
özümü saxlaya bilmirəm. Tarix səslərinin efirdə,
əngin göylərdə, sonsuz səmalarda dolaşan susmaz
xatirə dalğalarıdırmı, qan-gen
yaddaşının sirli-sehrli bəlirtisidirmi, – bilə bilmirəm...
Bildiyim odur ki, mən “Əfsanələr paytaxtı”nın
2300 illik bol-bəhərli həqiqətləri haqqında
düşünürəm, doğma, qayım-qədim, ulu
yurdumuzun məndən çox-çox əvvəllər
yaşayan o möhtəşəm maddi və mənəvi mədəniyyətin
– o unudulmaz, HEYRƏTLİ HƏQİQƏTLƏRİN
mübarək əllərini sıxmağa tələsirəm...
lll
Şabran rayon Tarix-Diyarşünaslıq
muzeyinin yeni qurulan ekspozisiyasını gəzdikcə köhnəlməyən
köhnə xatirələr çəkib aparır məni;
ruhumu salama gələn qədim eksponatların, mənə
doğru uzanan doğma əllərin isti, işıqlı təmasını
hiss edirəm. Doğrudan da “Hər saxsı parçası, hər
məzar daşı, Nəsildən nəslə bir
yadigardır” (S.Vurğun). Və bir vaxtlar ulu babaların,
ataların sənət eşqi, qabarlı əlləriylə
yaradılan, xanım nənələrin, sevgi sonası
qız-gəlinlərin göz-könül sevinci olan bu qədim
küplər, kuzələr, çıraqlar, sənduqələr,
min bir naxışlı, min bir sirli-sözlü el sənəti
nümunələri yaddaş toxumları kimi ruhun səmalarında
cücərib tumurcuqlayır, çiçəkləyib dil
açır, qəlbi-qanı güldürür...
Unudulmaz dostum, böyük alim,
geologiya-minerologiya elmləri doktoru Xudu Məmmədovun
Ağdamda, üç min illik Xındırıstan kurqanı
gözümüz önündə açılarkən heyrətlə
dediyi sözləri xatırlayıram: “Bəzən necə min
ilin ölü, susqun, lal abidəsi göz önündə
dirilib, əcəl yuxusundan baş qaldırır, körpə
uşaq kimi dil açıb səninlə danışır; o
sirli saniyələrdə ruhun gülür, qanın
qaynayır, qəlbin qabarır, fəhmlərin,
duyğuların döyüş davulları kimi
döyünürsə, deməli, O ABİDƏ SƏNİNDİR!
Heç bir etnogenetik əsaslandırmaya, elmi-nəzəri
sicilləməyə, fiziki-kimyəvi, antropoloji analizə
ehtiyac yoxdur”.
Şabran Tarix-Diyarşünaslıq muzeyinin qədim
eksponatları – sirli sakinləriylə tanış olduqca rəhmətlik
Xudu Məmmədovun qəfildən kəşf etdiyi həqiqətin
açıq-aşkar səsini eşitdim. Şabran rayon icra
hakimiyyətinin başçısı Novruz Novruzovun sözləri
ürəyimdən xəbər verdi: “Şabranın tarixini, zəngin
mədəniyyətini bu kiçik muzeyə
sığışdırmaq mümkün deyil. Bu yaxınlarda
Şabran rayonuna səfər edən, buradakı
genişmiqyaslı quruculuq işləri ilə tanış
olan möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin tövsiyəsi,
tapşırığı ilə yeni, daha böyük,
müasir dünya standartlarına tam cavab verən
Tarix-Diyarşünaslıq muzeyi tikəcəyik. Artıq mərkəzdə
yer seçilib, layihə-smeta sənədləri
hazırlanıb, tikinti başlayıb. Bu, respublikamızın
şimal bölgəsində ən böyük, ən zəngin
muzey kompleksi olacaq”.
Şabranın müasir dövrü, eləcə
də misilsiz maddi və mənəvi mədəniyyət
potensialı ilə bağlı yenicə eşitdiyim bu
sözlər, bu həqiqət haqlı razılıq hissi
doğurur; vətəndaşı VƏTƏN RƏHBƏRİNİN
VƏTƏNƏ realist, praqmatik, yaradıcı diqqət və
qayğısı ruhlandırır, qürurlandırır. Bu,
xalqını sevən, onun milli-mənəvi dəyərlərini
yüksək qiymətləndirən, əsas hərəkətverici
qüvvə kimi daim ön plana çəkən, dövlətinin
daim güclənməsi, qüdrətlənməsi, əbədi
və dönməz müstəqilliyi naminə fədakar,
fenomenal fəaliyyət göstərən, sözün həqiqi
mənasında layiqli mücadilə, mübarizə aparan və
QALİB GƏLƏN RƏHBƏR MÖVQEYİDİR.
Çünki tarixin dönə-dönə sınaqdan
keçirdiyi, təsdiqlədiyi bir həqiqət var: Xalq
öz böyük keçmişinə necə, nə dərəcədə
sahiblənirsə, öz tarixi gücü, yaddaş enerjisinə
necə, nə dərəcədə qovuşursa, o səviyyədə
ruhən təzələnir, təmizlənir, daha böyük
uğurlar, qələbələr naminə səfərbər
olur. Yaddaşını itirən xalqların manqurta, imperiyalar
poliqonunda bədbəxt, tragik sosial sürüyə
çevrilməsi qaçılmazdır. Ona görə ulu
Türk hökmdarı Bilgə xaqan xalqına üz tutub:
“...Özünə dön, sən özünə qayıdanda
böyük olursan!” deyirdi...
Bu mübarək sözlərin, dəruni
duyğuların işığında, Şabranın qədim
tarix yollarında keçmişlərdən gələn susmaz
səslərə, sirli sədalara doğru gedirəm. Və
2300 yaşlı qocaman şəhərin yaralı yaddaş yollarının
dar-dolanbac bir döngəsindəki qalaçada kösöv
kimi tüstülənən bir dərdin qara-qaranlıq
zindanına qonaq oluram. Zəhmli zindanban deyir, yolçu, yolunu
dəyiş, bu qaranlıq qalaçaya, bu zalım zülmətə
baş vurma... Yox, – deyirəm, – o sirli səs
çağırır, o dərd tanış gəlir mənə,
aç bu zəlil zülmətin qara-qıfıllı
qapılarını. Və zəhmli zindanban
ağır-ağır qalxır, çar-naçar
qara-qıfıllı qapıları açıb mənə
sirli səsin, tanış dərdin qaranlıq hücrəsini
göstərir...
lll
2.
ŞABRANIN DAHİ DUSTAĞI, ÜZÜRXAHLIQ HEYKƏLİ VƏ
KÖHNƏLMƏYƏN KÖHNƏ DOSTUM HAQQINDA ELEGİYA ƏVƏZİ
Gün o gün idi ki, dahi Azərbaycan şairi Əfzələddin
Xaqani Şirvani Şabran şəhərindəki qalaçada
dustaq taleyi yaşamağa məhkum edilmişdi. Qanı
göynədən ağrı-acılar, ruhu didən
sarsıntılar, qaranlıq zindandan yaxın-uzaq ünvanlara
göndərilən məktublardakı əlacsız kömək
çağırışları, çarəsiz ümidlər
arxada qalmışdı; günahsız yerə qaranlıq
zindanda həbs olunan şair “Həbsiyyə” əsərinin
işıqlı dünyasına düşmüşdü.
Şam işığında sürətlə yazılan,
ildırım kimi çaxan misraların nurlu
aydınlığı şairi elə xoşbəxt
etmişdi ki...
Qəfildən dahi Türk şairi Nazim Hikmətin
dahi Füzulinin Bakıdakı heykəliylə üz-üzə
dayanıb dediyi sözləri eşidirəm: “Salam verdim,
rüşvət deyildir deyə almadılar” demişdin;
neçə yüz il əvvəl alınmayan salamını
alıram – Əleykim, böyük ustad!..
Şabran şəhərinin gözəl bir
guşəsində Xaqaninin yenicə ucaldılan heykəliylə
üz-üzə dayanıb, təxminən, 450 il gecikən,
gec alınan salam haqqında düşünürəm.
Zindanında dahi Xaqani kədəri körüklənən qədim
Şabranın əvəzinə yeni Şabranın
üzürxahlıq abidəsinə – günəş
gözlü gülgün qızılı rəngə tutulan
şair heykəlinə baxa-baxa əlahəzrət zaman tərəzisinin
ədalətinə şükürlər edirəm. Yeni
Şabran yüz illər əvvəl köhnə Şabranda
gerçəkləşən bir səhvi bu əzəmətli
heykəllə düzəldib, təshih edib, ulu şairi
qaranlıq zindandan çıxararaq azadlıq rəmzi
qızılı rəngin gün işığında layiq
olduğu sevgi və ehtiram zirvəsinə ucaldıb. Tarixə,
tarixi həqiqətlərə bu incə, müdrik, mərdanə
münasibət 2300 yaşlı ulu Şabranın varisi olan,
son illər ciddi inkişaf dövrü yaşayan müasir
Şabrana çox yaraşır! Bu məqamda Şabran
ziyalılarının minnətdarlıq duyğularını
dilə gətirməyi özümə borc bilirəm...
Xaqani Şirvaninin heykəliylə yanaşı
yenicə istifadəyə verilən, müasir
memarlığı ilə seçilən Poeziya evi diqqəti
cəlb edir. Milli şəhərsalma mədəniyyəti ənənələrinə
söykənərək ucaldılan Poeziya evi və Xaqani abidəsi
bütöv memarlıq kompleksi kimi baxılır, rəmzi
mahiyyəti, simvolik ovqatı ilə duyğulara qanad verir;
şairlər qaranlıq zindanlara yox, işıqlı saraylara,
poeziya evlərinə layiqdirlər; məncə Şabran şəhərindəki
bu yeni memarlıq kompleksinin simvolik ideya hədəfi, əsas fəlsəfəsi
budur...
Poeziya evinin və Ə.X.Şirvani heykəlinin
yanında Şabranın daha bir həqiqəti – Ağalar Mirzə
həqiqəti haqqında düşünürəm.
İndi Şabranın Dəvəçikənd
qəbiristanında uyuyan, qəbirüstü abidəsi –
ağ mərmərdən yonulan büstü (Bu abidənin
ucaldılmasında yaxından kömək edən
şair-publisist, qeyrətli dost, fədakar ziyalı Əjdər
Ola öz dərin minnətdarlığımı bildirirəm
– S.E.) uzaq silsilə dağlara, o dağların zirvəsində
qərar tutan 1600 yaşlı Çıraqqalaya söykənən
otuz illik dostum Ağalar Mirzə Mirhəmzə oğlu, ruhuna
salamlar olsun!..
lll
Onun ömür karvanı soyuq bir qış
günündə yola çıxdı, bahara üz tutan
sevdalı bir gündə qəfildən dayandı. 1954-cü
il dekabrın 25-dən 2008-ci il martın 5-dək yol getdi
Ağalar Mirzə ünvanlı ömür karvanı...
Orta təhsilini dədə-baba yurdu Dəvəçidə
(indiki Şabranda – S.E.) alan Ağalar Mirzə 1979-cu ildə Azərbaycan
Dövlət Universitetinin Jurnalistika fakültəsini bitirdi, Azərbaycan
Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsində
jurnalist kimi əmək fəaliyyətinə başladı.
Milli radiomuzda “Bulaq” verilişinin əsas müəlliflərindən
biri oldu, daha sonra milli televiziyamızda “Oğuz”, “Qala”, “Karvan”,
“Dəmirqapı Dərbənd”, “Yazı”, “Ustadnamə” kimi
sayılıb-seçilən verilişlər yaratdı...
İllər ötdükcə Azərbaycan Jurnalistlər və
Yazıçılar Birliklərinin üzvü oldu,
“Qızıl qələm” mükafatına, əməkdar incəsənət
xadimi fəxri adına layiq görüldü.
Ağalar Mirzə peşəkar jurnalist, fədakar
ziyalı, cəsarətli alim, istedadlı şair idi.
“Ömrün bənövşə fəsli”, “Ovcunu tut
yağışa”, “Mən baxdığım pəncərə”,
“Dünənə məktub”, “Bayramlar, adətlər, ənənələr”,
“Novruz töhfələri” və başqa çoxsaylı
kitabları, elmi monoqrafiyaları Ağalar Mirzənin elmdə,
poeziya və publisistikada qazandığı uğurlardan xəbər
verirdi. Poeziyasında da, publisistikasında da, elmi əsərlərində
də xalqın milli-mənəvi dəyərlərindən
çıxış edirdi, tariximizin Çıraqqala, Dəmirqapı
Dərbənd kimi enməz ucalıqlarına söykənirdi əməkdar
incəsənət xadimi Ağalar Mirzə.
Tanrı payı olan taleyinin, özünəməxsus
söz-sənət qismətinin yolçusuydu. Bədii
düşüncələri radionun “Bulağ”ında duruldu,
televiziyanın “Karvan”ıyla el-el, ölkə-ölkə gəzdi;
yazılarında Qorqud xatirəli Dərbəndlə,
Borçalıyla, Xətai qüdrətli Təbrizlə, Ərdəbillə,
Füzuli yaddaşlı Bağdadla, Kərbəla ilə həmsöhbət,
HƏMDƏRD OLDU. Şeirlərindən tarix baxır, VƏTƏNİN
RUHU boylanır, yaralı yaddaşımızın göynəmli
göz yaşları süzülürdü. “Hu-hu” deyincə
qapılar açılacaq” – Ulu Oğuz-hun yaddaşının
sirli səsi, heyrətli diqtəsidir bu misra. “Başım
fikirdən asılıb, Ayaqlarım Yer üzündən” –
Şair ruhunun narahat axtarışı, laməkan
böyüklüyündən soraq verir bu misra. “Dərdə
bükülüb gəzirəm” – Dövrün dərdlərini
daşıyan vətəndaş şairin, ziyalının iddiasız
etirafı idi bu... Əsası odur ki, Ağalar Mirzənin
poeziyası, radio və telepublisistikası bu günün qəlbində
min illərin milli yaddaş GÜCÜNÜ, yuxulu
böyüklüyünü, xalqın etnogenetik potensial tarixi
imkanlarını OYATMAĞA xidmət edirdi. Bu baxımdan,
xüsusilə, çağdaş televiziya publisistikamızda
A.Mirzə sakit sözü, sabit mövqeyi, kütlədə
xalq oyatmaq istəyi ilə seçilirdi.
lll
Təxminən, 20 il əvvəl “Dəvəçi”
foto-albomu üzərində birlikdə işləməyimizi,
Dəvəçi rayonunu (indiki Şabran rayonunu – S.E.)
başdan-başa gəzə-gəzə, ədəbi
duyğulanmalarımızı, SÖZ haqqında
söz-söhbət etməyimizi xatırlayıram.
O gəzintilərin, fotoçəkilişlərin
sonuncu günü idi.
Çıraqqaladan bir qədər
aşağıdakı talada, yüngülcə yanan,
ara-sıra kösövləri körüklənən ocaq
başında əzəli və əbədi SÖZDƏN,
sözün sirli-sehrli sonsuz sahillərindən
danışırdıq. Mən deyirdim ki, söz xalqın
tarixi enerji, yaddaş saxlancı, etnogenetik gücün haqq
yeri, müqəddəs vətənidir. A.Mirzə deyirdi ki,
söz ilahi mənşəlidir; səma kitabları təsdiq
edir ki, bu dünyada ən əvvəl SÖZ vardı. Mən
deyirdim ki, ruh sözdən də, Əbülbəşər-bəşər
atası Adəmdən də əvvəlin həqiqətidir,
Şah İsmayıl Xətai demişkən:
Yer yox ikən,
göy yox ikən,
ta əzəldən
var idim,
Gövhərin
yekdanəsindən
irəli pərgar
idim...
N.Gəncəvinin
“Sözün tərifi” məsnəvisindən, M.Füzulinin
“Söz” qəzəlindən, S.Vurğunun “Sözün
şöhrəti” şeirindən, sözün Həzrət Məhəmmədə
göndərilən, vəhy olunan “Quran” möcüzəsindən,
Mövlana tilsimindən danışırdıq, ədəbi
sözün əbədi ehyasından, diriliyindən bəhs
edirdik və SÖZ HAQQINDA SÖZ tükənmək bilmirdi,
zamanın əbədiyyət çayı kimi axıb gedirdi.
(Fotoqraf dostum Rasim Sadıqova minnətdaram ki, həmin qeyri-adi
ocaqbaşı söhbətinin bir neçə anını
fotolarda əbədiləşdirib. – S.E.) Həmin günlər
bizi müşayiət edən məmur dostumuz Firudin Əhmədov
heyrətlə deyirdi ki, söz də torpaq kimidir, endikcə,
qazdıqca dibi, qalxdıqca zirvəsi görünmür;
sözün düzü, mən SÖZÜ belə bilməzdim...
lll
Xatirələr
qəfildən peyda olduğu kimi, qəfləti ilğım
kimi də qeyb olur. Və mən yenidən Şabranın A.Mirzə
həqiqətiylə üz-üzəyəm...
Filologiya elmləri
namizədi idi, aşıq sənəti ilə bağlı
doktorluq işini – sanballı elmi monoqrafiyasını yazıb
tamamlamış, kitab halında çap etdirmişdi; yaxın
vaxtlarda filologiya elmləri doktoru olacağını deyirdi. Dədə-baba
yurdu Dəvəçidə təzə ev tikdirmişdi; “bu
evdə, bu həyətdə elə şirin yuxu yatıram,
ruhum elə dincəlir ki...” – deyirdi Ağalar Mirzə. Özəl
universitetdəki saathesabı işindən, yaratmaq istədiyi
təzə verilişlərindən, çap etdirəcəyi
təzə kitablarından, yazmağı
planlaşdırdığı yeni elmi və bədii əsərlərindən
danışırdı; ömür karvanını
böyük arzular, sonsuz ümidlərlə çəkib
aparır, tələsə-tələsə
yaşayırdı. Və tələsə-tələsə
ömür karvanından baş qaldırıb, şeirlərində
tez-tez ölümə boylanırdı Ağalar Mirzə.
Dodağımda
gülüş, gözümdə ölüm,
Öləydim
“ölümsüz qəhrəman təkin”.
Ay cavan
rejissor, bu da bir film,
Gəlin bu
ölümü kinoya çəkin.
...Yenə
qapımıza Əzrayıl gəlib,
Bəlkə
ötən ildən borcumuz qalıb?
Boyları
gödəldən şirindil gəlib,
Səsləri
batıran uca səs gəlib.
Qəm yemə,
mənimlə boşalan dolar,
Ölümün,
qalımın ölçüsü gəlib.
Əzrayıl
olanda axı nə olar, –
Qapıma
Allahın elçisi gəlib.
Belə
qeyri-adi, qəribə qonaqpərvərliyi vardı. Cibləri,
adətən, boş olsa da (təəssüf ki, əksər
vicdanlı jurnalistlərin qismətidir bu – S.E.) qəlbi daim
dolu idi; ruhən çox varlı, sərvət və səxavət
sahibi idi Ağalar Mirzə. Və indi bu sözləri yaza-yaza
sanki qıraqdan baxıb gülümsədiyini hiss edirəm;
sözün çəkisini,
ağır-yüngülünü bilən, zəhlətökən
qara-qurasını da, ruh oxşayan
alını-alxışını da duyan idi. Son vaxtlar “Ədəbi-dram
verilişləri” baş redaksiyasında mənim müavinim
olarkən yaxşı ssenarilərini, şeir və məqalələrini
təriflədiyim zamanlar da eləcə xəfifcə
gülümsəyər, qəribə iddia ilə
başını tərpədərdi ki, hələ bunlar nədir,
görərsən nələr yazacağam. Və ən qəribəsi
də budur ki, mən hələ də A.Mirzənin nələr
yazacağını gözləyirəm. Vaxtı ilə dostum
Əjdər Ol haqqında yazdığım bir məqaləni
də əslində həmin sirli duyğunun havasında “O
yazılar yazacaq” adlandırmışdım...
lll
3. QƏDİM ŞABRANIN YENİ GÜNLƏRİ
VƏ YA HƏQİQƏTİN HÜZURUNDA
Müasir
Şabran şəhərinin baş küçəsiylə –
Heydər Əliyev prospekti ilə Tetis okeanın tənha varisi
qoca Quzğun dənizindən uca Qafqaz dağlarına tərəf
addımlayıram. Xəzərin ən qədim adlarından
olan Quzğun (Oğuz-Hun) sözündən, eləcə də
Qafqaz (Oğuz-Oğuz) toponimindən minillərin sükutunu
sındıran sirli-sehrli sədalar gəlir. Oğuz, Hun
babaların ulu yaddaş sərdabəsindən, sirr
saxlancından əsən xatirə küləkləridir,
anbaan baş qaldırıb varlığını bəyan
edir. Eşidilmək, duyulmaq, görülmək, tanınmaq istəyir
o yuxulu, yaralı, yorğun xatirələr...
Tarixi xatirələri
ən çox müasir hadisələr oyadır, necə deyərlər,
susqun, yuxulu etnogenetik enerjini təkrar istehsala qaytarır. Əsl
oyanış, intibah onda baş verir ki, xalqın
keçmişi, bu günü və onların diqtə etdiyi gələcəyi
bütöv vəhdət təşkil edir, eyni maddi və mənəvi
mədəniyyət, sosial-siyasət dilində həmahəng,
sinxron danışır; xalqın, dövlətin bu
günü keçmişini, keçmişi gələcəyini
BAŞA DÜŞÜR, reklamsız, etiketsiz, tərcüməçisiz-filansız
anlayır...
Və ruhumun
səmalarında 235 illik Azərbaycan Səfəvilər
dövlətinin banisi, qılınc və qələm dahisi
Şah İsmayıl Xətai Şeyx Heydəroğlunun bir
misrası qartal kimi qıy vurur: “Mən ol şahbazi-kuhsarəm,
baş əyməm qülleyi-Qafə...”
Başımın
üstündə 500 yaşlı müqəddəs
misranın məğrurluğu, qəlbimdə tarixin məni
çağıran XATİRƏ ÇÖLLƏRİ
müasir Şabran şəhərinin baş küçəsiylə
– Heydər Əliyev prospektiylə qoca Quzğun dənizindən
uca Qafqaz dağlarına tərəf addımlayıram.
Küçənin hər iki tərəfində
qızğın iş gedir; hasarlara, tağbəndlərə
ağ və qırmızı daşlardan üzlük çəkilir,
genişləndirilən sahələrə çınqıl
tökülür, asfalt basılır. Bir qədər qabaqda,
sağ tərəfdə bu yaxınlarda ölkə
başçısının iştirakı ilə
açılış mərasimi olan Şabran rayon mərkəzi
xəstəxanasının əzəmətli binası diqqəti
cəlb edir. Küçə boyunca Sosial Müdafiə
Fondunun, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi,
Vergilər Nazirliklərinin, Kapitalbankın və digər mərkəzi
respublika qurumlarının yerli rayon şöbələrinin
yeni inzibati binaları sıralanır. Sol tərəfdə
bütöv yenidənqurma işləri davam edən Heydər Əliyev
parkı, Heydər Əliyev muzey kompleksi göz oxşayır.
Parkla üzbəüz yeni bir binada son tamamlama işləri
gedir, onun yanında isə təzə bir memarlıq kompleksinin
bünövrəsi qazılır, binə daşları
düzülür, bir qədər qıraqda bütün şəhəri
əhatə edəcək 132 km-lik yeni Su xətləri şəbəkəsinin
və layihə dəyəri 26,8 milyon manat olan 125 km-lik tam
müasir Kanalizasiya sisteminin bir hissəsi çəkilir...
Bütün
bunlar bircə küçənin sağ və solunda gördüyüm
əzəmətli tikinti-quruculuq işlərinin möhtəşəm
mənzərəsi, AZADLIĞIN ADDIMLARI, 2300 yaşlı qədim
Şabranın YENİ HƏQİQƏTLƏRİDİR.
Burda realist düşüncə ilə romantik təxəyyül
sanki qovuşub, qeyri-adi vəhdət yaradıb. Burda əfsanələr
yox, həqiqətlər danışır, ulu tarixə
söykənən BU GÜN dilə gəlir, qədim
Şabranın 2300 illik həyat yolunun son 20 illik MÜSTƏQİLLİK
MÖCÜZƏSİ göz güldürür, könül
sevindirir. Burda Şabran rayonunun tarixdə analoqu olmayan
inkişaf dastanının yeni qızıl səhifələri
yazılır...
20 illik
Müstəqillik dövrünün Heydər Əliyev
prospektiylə möhtəşəm tikinti-quruculuq HƏQİQƏTLƏRİNƏ
göz-könül dolusu baxa-baxa qoca Quzğun dənizindən
uca Qafqaz dağlarına tərəf addımlayıram. 500 ilin
mübarək misrası, tarixi xatirələr
çölünün məğrur qartalı yenə qıy
vurur: “Mən ol şahbazi-kuhsarəm, baş əyməm
qülleyi-Qafə...”
Yadıma
otuz il əvvəl “Yaddaş yarası” romanımı yazarkən
Qaf dağını dədə deyib öydüyüm, qəlbimdə
düyün, gözlərimdə yaş olan
Qaradöşlü Qaflı Quzğun əhvalatı
düşür; tez də bu təzə xatirə pəncərəsini
bağlayıram; çünki sol tərəfdə, nəhəng
ağacların arasından görünən yamacda
Taxtakörpü su anbarının nəhəng tikinti tablosu,
möcüzəli mənzərəsi bütün diqqətimi
ram edir.
Şabran
rayon icra hakimiyyətinin başçısı Novruz Novruzovun
dediyi rəqəm-faktları xatırlayıram: bəndinin
hündürlüyü 142,5 m, su tutumu 269 milyon m3 olan
Taxtakörpü su anbarı tikintisinin layihə dəyəri
380 milyon manatdır. Vəlvələçaydan Taxtakörpu
su anbarına çəkilən qapalı dəmir-beton
kanalın uzunluğu 30 km, buradan Ceyranbatana çəkilən
eyni tipli qoşa kanalın uzunluğu isə 100 km-dir. Kanalın su tutumu saniyədə 75
m3, Taxtakörpü su anbarının üstündə tikilən
elektrik stansiyasının gücü 25 meqovatdır...
Bu əfsanəvi,
möcüzəyə bənzər rəsmi rəqəm-statistikanın
heyrətamiz HƏQİQƏTİ haqqında
düşünürəm. Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti cənab İlham Əliyevin əsrin quruculuq nəhəngi
adlandırılan Taxtakörpü su anbarının tikintisinə
dəfələrlə gəlişini, burada necə fərəhlə,
qürurla, sevinclə danışdığını
xatırlayıram. Bu fərəhin, qürurun, sevincin
arxasında xalqa böyük sevgi, diqqət və
qayğı, Azərbaycan istiqlalına tükənməz inam,
müqəddəs məhəbbət dayanır.
Taxtakörpü
su anbarının tikintisi 2300 yaşlı Şabranın
müasir Müstəqillik dövründə ən
böyük həqiqətidir. Onu qonşuluğunda, Xəzər
dənizindən başlayıb dağların zirvəsiylə
ta Dəmirqapı Dərbəndə qədər uzanan, demək
mümkünsə, Şabran tarix və mədəniyyət,
sivilizasiya ocağını dövrələyən,
yad-yabançı işğallarından zaman-zaman müdafiə
edən Gilgilçay cəddinin, yaxud 1600 yaşlı
Çıraqqala memarlıq kompleksinin, beş min illik Dərbənd
qala-fenomeninin tikinti miqyasları ilə müqayisə etmək
olar. Dəmir-beton qoşa tunel qollarıyla Vəlvələçaydan
Ceyranbatanadək, 130 kilometrlik Vətən torpağını
qucaqlayan bu misilsiz tikinti-quruculuq nəhəngi, MÖHTƏŞƏM
MÜSTƏQİLLİK HƏQİQƏTİ həm
maddi-fiziki, həm mənəvi mahiyyəti, həm strateji
sosial-iqtisadi əhatə dairəsi, misilsiz miqyasları ilə
böyük romanların, poema və pyeslərin bədii-sənədli
təsvir-tədqiq obyekti, müasir milli ədəbiyyatımızın
real, realist qəhrəmanı ola bilər, olmalıdır və
yəqin ki, olacaq. Bunun üçün müasir milli ədəbiyyatımız
və mədəniyyətimiz Azərbaycan Səfəvilər
dövlətinin süqutundan sonra, təxminən, 250 illik dərəbəyliklər,
parçalanmış xanlıqlar, əsarət və
işğallar, “Bir üzüm qaradır, Bir üzüm
sarı, Fələk də götürməz bu əzabları”
(Ə.Qəmküsar) deyə göynəyən, azadlıq
naminə nəsil-nəsil qurbanlar verən sərgərdan
müstəmləkə yollarından sonra qazanılan və
artıq 20 yaşı olan MÜQƏDDƏS MÜSTƏQİLLİYƏ
SAHİB ÇIXMALIDIR. Milli ədəbiyyatımız və mədəniyyətimiz
Müstəqillik dövrünün nəbzini tutmalı,
yarımçıq modernizm, sürrealizm, avanqardizm
bataqlığından, bütün başqa başabəla
izmlər əllaməçiliyindən uzaq, realist, vətənpərvər
bir vicdanla Mirzə Cəlil demişkən, “Türkün
açıq ana dilində” dövrün həqiqətlərini
ədəbi sözün əbədi hüzurunda gündəmə
gətirməlidir. Təəssüf ki, xüsusən
müasir ədəbiyyatımız Müstəqilliyin, milli
istiqlalın, azadlığın nəhəng
addımlarından, ƏFSANƏVİ HƏQİQƏTLƏRİNDƏN
geridə qalır, hələ ki, zamanın sözünü
sözün zamanında layiqincə deyə bilmir...
Bir qədər
ağırlaşan düşüncələrimlə köhnə
bir dost kimi sağollaşıb vidalaşıram. 2300 illik
böyük, qədim və qüdrətli tarixə söykənən
müasir Şabran şəhərinin baş küçəsi
– Heydər Əliyev prospekti ilə qoca Quzğun dənizindən
uca Qafqaz dağlarına tərəf addımlayıram. Bir
vaxtlar əfsanəvi Prometeyin zəncirləndiyi o
dağların ətəyindən bomboz yamaclar əhatəsinə
sığınan yeni bir dəryaçanın, əsrin
tikintisi, MÜSTƏQİLLİK HƏQİQƏTİ
adlandırılan Taxtakörpü su anbarının
bütün qarmaqarışıq küyləri batıran SƏSİ
GƏLİR. Bu, əfsanə deyil, HƏQİQƏTİN SƏSİDİR.
Sadıq Elcanlı,
Azərbaycan Televiziyası “Ədəbi-dram
verilişləri” baş
redaksiyasının baş redaktoru,
Əməkdar jurnalist, Naxçıvan
MR Əməkdar
İncəsənət Xadimi
525-ci qəzet.- 2011.-
3 noyabr.- S.7.