Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

Nəşrin redaktorları:prof. Şamil Vəliyev və elmi işçiSamir Mirzəyevdir.

Əsərləri Üçüncü cild (1915-1916)

Ön söz

Azərbaycan milli qurtuluş hərəkatının ideoloqu və lideri, ilk həqiqi demokratik Xalq Cümhuriyyətimizin banisi M.Ə.Rəsulzadənin zəngin ictimai-siyasi və ədəbi-bədii publisistik irsinin I cildi (1903-1909) 1992-ci ildə, II cildi (1909-1914) 2001-ci ildə işıq üzü görmüşdür. İndi onun 1915-1916-cı illərdə dövri mətbuatda dərc olunmuş əsərlərinin III cildini oxuculara təqdim edirəm. Zənnimcə, 10 ildə təmənnasız hazırladığım bu əsər Azərbaycan tarixi və bütövlükdə I dünya müharibəsi dövrü tarixi ilə maraqlananlar üçün faydalı olacaqdır.

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Cəmiyyəti-xeyriyyə rəisinin izahları münasibətilə

Keçən nüsxələrimizdən birində cəmiyyəti-xeyriyyə rəisi Mirzə Əsədullayev cənablarının bir izhari dərc edilmişdi. Bu izhar adətən cəmiyyəti-xeyriyyə rəisi tərəfindən bir bəyənnamə idi.

Əsədullayev cənabları vaqe olan izharlarına müsəlman məarifməndlərini dəvət ediyorlar ki, cəmiyyətə üzv olsunlar. Bu dəvət yalnız cəmiyyətin işıqlı üzvlərini artırmaq marağı ilə vaqe olmuyor. Mirzə cənabları bununla gərək kəndiləri və gərək həmsinifləri olan təbəqə həqqində vaqe olan tənqidlərə qarşı çıxmaq üzrə məarifməndlərə xitabən mühüm bir ixtarda bulunuyorlar.

Cəmiyyətlərimiz arasında cəmiyyəti-xeyriyyənin nə qədər mühüm bir müəssisəyi-milliyyə olduğu məlumumuzdur. Bu mühüm müəssisə bu vəqtə qədər əhəmiyyəti ilə münasib bir iş görə bilməmişdir. Bu xüsusda milli mətbuat vasitəsilə vaqe olan tənqidləri təfsilən burada yazacaq degiliz. Bunu hər kəs bilməkdə və yadında saxlamaqdadır. Çünki, on sənəlik ömründə “arayıb da 20 fəqir bulamadığı” cəmiyyəti-xeyriyyəni olduqca məşum bir halə qoymuşdur.

Fəqət əsl məsələ bu işsizlikdə, bu ruhsuzluqda, bu əcib və qeyrilikdə degil: bu halları tovlid edən cəhətdədir.

Bu cəhət nədən ibarətdir? İşdə əsl cəmaətin, bilxassə məarifməndlərdən bir qisminin etirazına mucib olan şey də budur.

Cəmiyyəti-xeyriyyə üzərində hakim bir ruh varmış. Bu ruh müəyyən şəxslərdən başqa digərlərinin işinə müvafiqət göstərməz. Məhdud bir taqım şəxsləri ancaq iş başında görmək istər. Bu ruhun hakimiyyəti və bu halın istiqrarı ürəfanı cəmaət işindən ümumən və cəmiyyəti-xeyriyyədən xüsusən qaçırıyormuş.

Bir baxışda iş böylədir. Bu nöqteyi-nəzərdən etiraz edənlər həqli çıxa bilərlər. Həqli olduqlarını isbat üçün bir çox dəlil və bəhanələr də iqamə edə bilərlər. Fəqət məsələyə bir az da əsaslı və ciddi baxılarsa, o halda möhtərizlərin özlərində az günah olmadığı meydana çıxar. Bu günahın mühəqqəq olduğuna etimadladır ki, cəmiyyəti-xeyriyyə rəisi kəmali-cəsarətlə məarifməndlərin bir qismi tərəfindən vaqe olan tənqidləri üzlərinə vuruyor və məsələn diyor ki:

– Ağalar, doğru diyorsınız isə, iştə cəmiyyəti-xeyriyyənin intixabları yaxınlaşmaqdadır. İltifat edib də üzv yazılınız. Gəliniz nə istərsəniz ediniz.

Bu sözün mənası mühüm bir şey degildir. cəmaət və cəmiyyət işlərinin ən bəsit əsasinə istinad edilmiş bir sözdür. Bir kərə tədqiq olunsun. Cəmiyyəti-xeyriyyə üzvülügünə mənsub neçə əhli-məarif var? Və yainki, digər cəmiyyətlərimizdə “oxumuşlarımızdan” nə qədəri görünməkdədir?

Bu suallara cavab alınırsa, mütləq bizim məarifməndləri həqli çıxaracaq bir nəticəyə varılamaz.

Madam ki, böylədir, o halda cəmiyyət ərbabini tənqiddən əvvəl Bakı müsəlman məarifməndləri özlərini tənqid etməli, haman “məzkiyə-nəfsə” başlamalıdırlar. Bu təzkiyeyi-nəfs isə cəmaət işinə qarışmaqdan ibarətdir. Cəmaətdən uzaqda oturub da cəmiyyətləri tənqid etmək müvafiq bir üsul olamaz. Cəmaətə və cəmiyyətlərə gəlib əgər tənqidə ehtiyac varsa, orada yalnız sözlə degil, işlə də yol göstərməli, şayani-təqlid hərəkətlərlə gözəl bir nümunə təşkil etməlidir.

Cəmiyyəti-xeyriyyə rəisi iştə məarifməndlərimizi böylə bir işə dəvət ediyor. Bu dəvətdə hüsni-niyyət olmadığını iddia etmək həqqinə malik degiliz. Bu dəvətdə hüni-niyyət olduğuna şübhə edənlər olsa belə, yalnız bir şübhə ilə işdən sovmaq həqqinə malik degillərdir. Bunu felən isbat edib göstərməlidirlər ki, onlardan asılı olan nə varsa edildi. Fəqət onlara aid olmayan başqa alətlərə görə “su yenə körpüdən o yanda qaldı”. Bu vəqtə qədər cəmiyyətləri “yədi-inhisara” alanlar şübhəsiz ki, hər bir səbəbdən əvvəl bu işlərini bücudə gətirdikdə şəxslərinə aid bəzi mülahizələrə dayanmışlardır. Əlbəttə, cəmaət və cəmiyyət işlərində bu kibi çürük əsaslara söykənmək xətanın ən böyüküdür. Böylə böyük bir xətanı təshih etmək istəyənlər şübhəsiz ki, hər şeydən əvvəl özlərini bu xətanı təkrar etmək bəlasından qurtarmalıdırlar.

Vaqe olan dəvəti səmimi tələqqi edərək qəbul etmək və səmimi bir surətdə cəmiyyət üzvlüginə yazılmaq, bizim nəzərimizcə hər bir həqiqi məarifməndin borcudur. Cəmaətə və cəmaətin işlərinə xidmət arzusu ehtiyacını hiss edən və bu ehtiyacın rəfi üçün bir cəmaət işi axtaran məarifmənd üçün bundan münasib bir məqam olamaz. Üzv yazılmalı, məclisə gəlməli, vicdanın, qəlbin, əqlin təcrübə və elmin göstərdigi üsulları tətbiqə səy etməlidir.

Yalnız bu surətlədir ki, bizim işlərimiz düzələr və yalnız bu yol ilədir ki, cəmiyyətlərimizdə görülən qeyri-təbii hallar bərtərəf olub da milli işlərimiz yoluna girər. Yoxsa kənarəgirlik və guşənişinlik edərək klublarda ruzigar keçirməklə milli işlərimiz ürəfanın dilədigi kibi düzəlməz və düzəlmədiginə kimsənin etiraz eləməgə də mənəvi bir həqqi olamaz.

Cəmiyyəti-xeyriyyə rəisinin ixtarı da bizcə bu yolda bir itmam həcətdir. Bu ixtara qarşı ürəfamızda müqabil bir itmam həcətində bulunmaq məcburiyyəti- mənəviyyəsindədirlər.

Mühüm bir zamanda yaşayırız. Bu zamanın əhəmiyyətini ürəfa hər kəsdən əvvəl dərk etmək məcburiyyətindədir. Heç olmasa bu idrakın sovqilə olsun diksinməli və vicdanlarımızı hərəkətə gətirməlidir.

Ehtimal ki, zamanın iqtiza elədigi mühüm işlər üçün cəmiyyəti-xeyriyyə kibi səlahiyyətləri məhdud cəmiyyətlərin kafi gəlmədigini söyliyənlər bulunur. Böylələri ilə əsasən iştirak etməklə bərabər əlifba cavan bir cəmaət üçün səlahiyyəti məhdud cəmiyyətlərin belə birər böyük məktəbi-ictimai olduğunu qeyd etməklə xitami-məqal edərəm.

M.Ə.Rəsulzadə

“İqbal”, 23 fevral 1915, №872

Məşum – uğursuz

Möhtəriz – özünü qoruyan

Mühəqqəq – doğru

Təskini-nəfs – ehtirasını yatırtma

İtmam – tamamlama

Məqal – söyləmə, mövzu

Xitam – sona yetirmə

Müslüm bəyin benefisi

Sabah Azərbaycan türk operasının müqtədir dirijoru Müslüm bəyin benefisidir.

Sarabski – Məcnun və Kərəm rollarında, Tanrıquliyev – Müstavər və Keşiş rollarında, Ağdamski – Leyli və Əsli rollarında nə qədər nəzirsiz və misilsiz aktyorlarımızsalar, Müslüm bəy cənabları da, onlardan daha artıq deyilsə də, onlar qədər əvəzsiz bir dirijordur.

Yuxarıda zikri keçən üç aktyordan birini türk operasından ayırsanız – mütləq naqis bir səhneyi-tamaşa qarşısında bulunacaqsınız, öylə də Müslüm bəy dirijor olmadımı, opera musiqisində tam bir ahəngsizlik görəcəksiniz.

Söylədiklərimizi türk operalarını mütəzəmən təqib edənlər ehtimali-bizzat görmüşlərdi.

Müslüm bəyin nə qədər mahir və müqtədir bir sənətkar olduğuna musiqarları idarə edərkən göstərdigi məcz və niyəti şahid ola bilər. Müslüm bəy dirijor yerinə çıxdığı zaman adətən sənətinin mühyi olub gediyor. İdarə etdigi işə yalnız əql və şüuru degil, bütün batini və zahiri havası ilə iştirak ediyor. Opera musiqisini hüsni-idarə etmək üçün Müslüm bəy yalnız əlindəki “çöp təəllim”i degil, bütün ruh və qəlbini haman işə sərf ediyor. Malik olduğu yuca boyu, pək ciyşə gedən canlı və ruhlu hərəkəti Müslüm bəyi sadə dirijorluqdan çıxarıb nəfis bir aktyor halına salıyor. Xülasə Tanrıqulov necə bir avropalı aktyor təsirini veriyorsa, Müslüm bəy də haman dərəcədə avropalı bir diricor kibi görünüyor.

Nəfasətpərvəran nəzərində bu az bir iqtidar degildir. Böylə bir iqtidar və məharəti təqdir edib də onun sahibini təşviq etmək hər kəsin bilxassə musiqinin nə kibi bir vəsiləyi-təməddün olduğunu dərk edən ərbabi-elm və hökumətin borcudur.

İştə sabah Hacı Zeynalabdin Tağıyevin teatrında bu qiymətli və müqtədir musiqarımızın benefisidir. Binaənileyh qədrşünaslıq göstərmək üçün gözəl bir vəsilədir. Buyursunlar, sənətkarın xatirini oxşamaqla öz nəfasətpərvərliklərini göstərsinlər.

M.Ə.Rəsulzadə

“İqbal”, 5 mart 1915, №881

Mühyi – canlandıran

Məcz – cəzb

Nəfasət – nəfislik, incəlik

Vəliəhdin Təbrizə gəlməsi münasibətilə

Qəzetələr İran vəliəhd səltənətinin Təbrizə getmək üzrə bulunduğunu xəbər verdilər. Varid olan xəbərlər şahzadənin İran ricalı ilə isveçli zabitan, jandarma, sərbaz və kazak alayları məiyyəti ilə Qəzvindən keçdigini bildiriyorlar.

İran hökumət siyasətində vəliəhdi-səltənətin Təbrizdə oturması ənənələrə müstənd mühüm bir üsuldur.

Məhəmmədəli Mirzənin təxtə gülusi anından etibarən bu ənənə pozulmuş, bu günə qədər daha düzəlməmişdir. 1906-cı ildən bəri vəliəhd nişinligindən məhrum olan Təbriz 9 ildən sonra öz hüququna çatmaq üzrə kibi görünməkdədir.

Bu 9 ilin müddətində Təbrizin vəliəhdsiz qalmasına qismən daxildə olan ixtilallar, qismən də Təbrizin əcnəbi qoşunlarına məskən olduğu səbəb olmuşdur.

Son zamanlar vaqe olan bir çox siyasi təşəbbüslərə qarşı İran hökuməti vəliəhdi-səltənəti Təbrizə göndərməkdən boyun qaçırır kibi bir tövr göstəriyordu. Gərək əhalinin və gərək sair məhafilin arzu və tələbinə qarşı Tehran hökuməti ibran-ümurinə az çox bələd olan birisinin rəvayətə görə vəliəhdi-səltənəti Təbrizə göndərməkdən əmma ediyor və daha doğrusu bu mətləbin ifası üçün Təbrizin əcnəbi qoşunlarından boşalmasını lazım görüyordu. Türklər müvəqqətən Təbrizə girib də özlərini oraların sahibi-nüfuz ədd etdikləri dəmlərdə Tehran hökumətinə rəsmən bildirdilər ki, vəliəhdi-səltənət Təbrizə gələrsə, türk əsakiri haman şəhri təxliyə etməklə mühəyyadır. Bu niyyətə bir təmin alınca dəxi İran hökuməti vəliəhdin Təbrizə göndərilməsinə hazırlandı. Bu əsnada idi ki, türklər Təbrizdən çəkilmək məcburiyyətində olub şəhər təkrar rus qoşununun əlinə keçdi. İş böylə bir şəkil alınca vəliəhdin əzəmi Təbrizə uğradıldı kibi göründü.

Bir çox təxir və sovuqdan və bu münasibətlə vaqe olan bir çox təfsirat və nəşriyyatdan sonra vəliəhdin “şahgəldisindən” də uzun çəkən səfəri iştə bir əmri-vaqe halına gəlmək üzrədir.

Vəliəhdin Təbrizə tərəf əziməti ilə qəzetələrdə görünən bir teleqraf arasında – əgər bu teleqraf doğru isə – bir münasibət mövcud olduğuna ehtimal vermək mümkündür. Bu teleqrafda degiliyordu ki, İran hökuməti yenidən Rusiya hökumətinə müraciətlə Azərbaycanın rus qoşunundan boşaldılmasını xahiş eləmişdir.

Böylə bir təşəbbüs həqiqətən də vaqesə, o halda İran hökumətinin müharibənin ibtidasından bəri elan etmiş olduğu bitərəflik məsləkində özünəməxsus bir tərzi-rəvişlə haman davam etdigini göstərir. Çünki, Tehran siyasiləri (N.V.)-nın təsdiqlərinə rəğmən elan etdikləri bitərəflik məsləkini öz iddialarınca haman sədaqətlə güdməkdə və bunu təmin üçün Azərbaycanın gərək türklərdən və gərək ruslardan boşaldılmasını arzu etməkdədirlər. Bittəbii lazım gələn qüvvəyə malik olmadığından məzkur hökumətin bu xüsusda vaqe olan ən səmimi arzuları haman arzudan ibarət olub qalıyor. Bununla belə İran hökuməti hər münasibət gəldikcə bitərfligi nə şəkildə anladığını hər daim iki tərəfə də hiss etdirərək gəlmişdir. İran hökumətincə yeganə bir arzu vardır ki, o da zavallı Azərbaycanı səhneyi-hərb təşkil etdirməməkdədir. Bunun üçün də əlindən yalnız bir xahiş və tələb gəliyor. Onu da əsirgəmiyor.

Bu sırada, yəni vəliəhdin Təbrizə göndərilməsi zamanında İran hökuməti, əlbəttə, hər bir zamandan daha ciddi bir xahişlə istər ki, Azərbaycanda iki düşmənlik edən qüvvələrin heç birisindən olmasın.

Vəliəhdi-səltənətin Azərbaycanda olmadığı müddətdə bu əyalətin xudsər illəri- Azərbaycanı mərkəzi İran hökumətindən ayrılmış bir ölkə kibi tələqqi ediyorlardı. Çünki, daima mərkəzi hökumətdə bəliəhdi-səltənəti görməgə ögrəşmiş olan bu mübtədi düşüncəli qafalar bir gün mücahidin birisini, o bir gün özündən çıxan bir xanı, üçüncü gün də bir başqasını görüncə İran hökuməti ilə öz aralarındakı rabitənin pozulduğuna, binaənileyh keyfləri istədigini icrayə həqli olduqlarına gətiriyorlar.

İştə böylə pozulmuş bir rabitəni təkrar bərqərar etmək və Azərbaycan xəlqi (bilxassə bədəvi bir hal keçirən oba və el xəlqi) nəzərində burasının hala müstəqil İran hökumətinin ayrılmayan bir qitəsi olduğu fikrini qalxızmaq qəsdilə Tehran vəliəhdi Təbrizə göndəriyor və İranilərin mütaliələrinə baxılırsa, ümid də ediyor ki, İran bitərəfliginə ehtiram etmək vədini vermiş olan müharib dövlətlər dəxi iranlıların məşru olan bu arzularına mane olmazlar.

Müsahibədə bulunduğumuz iranilərin bu xüsusda bəslədikləri ümidlərinə Türkiyədə nə surətlə əlaqə olunacağı ilə işimiz yox. Rusiyaya gəlincə keçənlərdə xariciyyə nəzarəsində İran bitərəfligi haqqında qəzetəçilərə verilmiş elan bəyanat göstəriyor ki, iranlı müsahiblərimiz öz ümidlərində çox da əsassız degildirlər.

Məlum olduğu üzrə vəliəhdi-səltənət olan zat daha kiçik yaşdadır. Binaənileyh bütün məsələlərin tətbiqi özündən artıq məiyyətində göndərilən məmurlardan asılıdr. Peşəkar olaraq vəliəhdlə bərabər gedən zat Nizamülmülk cənablarıdır. Peşəkar demək həqiqətən əsil hakim deməkdir. Bilxassə ki, vəliəhd özü dəxi kiçik yaşda olduğundan bizzat idareyi-siyasət edəcək bir halda degildir. Nizamülmülk İranın vətənpərəst ricalından ədd olunub bir çox İran ricalı kibi o qədər xaricpərəstliklə məşhur degildir. Qədim İran hökuməti adamlarından olub Azərbaycanda bununla neçə dəfədir ki, peşəkarlığa təyin olunuyor.

Peşəkarla bərabər əcnəbi işlərinə baxmaq üzrə Şərifüldövlə cənabları təyin olunmuşlardır. Şərifüldövlə bakılıların tanıdığı Mirzə Əli Məhəmmədxan cənablarıdır ki, vaxtilə Bakı konsulu olub “İttihad” mədrəsəsinin banisi və mütəşəbbüsü ədd olunmaqdadır.

Bunlardan əlavə və ən mühümü odur ki, vəliəhdin məiyyətində İsveç zabitləri də gediyorlar. Bunların məqsədi həm əyalətdə jandarma təşkilati vücudə gətirmək, həm də Təbriz polisini tənzim etməkdir.

Bu gün İran hökumətinin yeni tənzimatını təcəssüm etdirən bir qüvvə varsa, o da jandarma təşkilatıdır. Hər nə qədər bu jandarma təşkilatından “N.V.” kibi qəzetələr bir çox şikayətlər ediyor və onların apardıqları siyasətdən dad və fəryad çıxarıyorlarsa, bu təşkilatın iranlılarca böyük bir nüfuzu vardır. Jandarmanın ayağı dəgən İran nöqtələri haman üzərlərində ədalət və asayiş təmin edən bir hökumət mövcud olduğunu hiss ediyorlar. Bu vəqtədək bu kibi tənzimati hər hansı bir İran əyalətindən daha öz və daha ciddiyyətlə tələb edən Azərbaycan əyaləti məlum səbəblərə görə iranilərin öz təbirlərincə “bu jandarma nemətindən” məhrum idi.

İştə arzu edəlim ki, əskikar aşina və müdəbbir bir hökumət kişisinin durbinligi ilə bitərəf bir dövlətə mənsub olan avropalı zabitlərin hüsni-təşəbbüs və qeyrətləri sayəsində Azərbaycan bitərəf bir dövlətin bitərəf bir əyalətini təşkil edə biləcək bir halə gələ bilsin də, özünü hər dürlü narəva hallardan çıxararaq əvvəlki heysiyyət və etibarını qaytara bilsin.

M.Ə.Rəsulzadə

“İqbal”, 6 mart 1915, №882

Rical – kişilər

Vəzaif – vəzifələr

İbra – bəraət

Mühəyya – hazırlanmış

Mübdi – icad edən, yaradıcı

Məuyyət – yanında

Novruz

Bu ilki Novruz başqa bir şərait içində daxil oluyor. Öylə bir şərait ki, kəndisinə “qara bayram” dediddiriyor.

“Qara bayram” – çünki, bəşəriyyət böyük bir fəlakətə məruzdur. – Çünki, vətənimiz ağır günlər keçiriyor. – Çünki, qardaş və dindaşlarımız olmazın səfalət və fəlakətlərə düçar oluyorlar.

“Qara bayram” – çünki, yaxınlarımızın sovuqdan, qardan, acından və xəstəlikdən çəkdikləri məşəqqət və fələgin kəndilərinə nəsib etdigi qanlı və bəlalı qismət nəticəsində Kars və Ərdahan dağlarından inikas edən nalə və istimdadları qardaşlıq və insanlıq hissinə, mərhəmət və şəfqət ürəginə malik olan hər birimizi hər ilki qəlb hüzuru və vicdan rahatlığı ilə xonça qurub şadlıq etməkdən istər-istəməz saxlamaqdadır.

“Qara bayram” – çünki, övlad sahibləri istəkli balalarını həfti-sin ilə bəzənmiş bayram süfrəsi ətrafına yığıb da şamlar yandırarkən yuxarılar ilə çəkilən şöleyi-şəmi görüncə həssas qəlblərimiz, dün varlı ikən bu gün dilənçi halına gəlmiş zavallı ataların, bəlalı anaların ac övladlarına qarşı çəkdikləri soyuq, fəqət yandırıcı ahlarını unuda bilməzlər.

Əfv qıl, ey qare, bilaixtiyar qələm başqa bir yanə çəkdi, mövzudan kənar düşüb səni riqqətə gətirdim.

Bu bayramın günündə riqqətə gəlib də ağlıyacaq olursaq, sanki bundan nə çıxar?

Ağlamaq bir vasiteyi-nicat olsaydı – dünyanın ən nicat tapmış milləti biz olmalıydıq. Çünki, biz yeganə bir millətimiz ki, ağlamaqla ağlatmaq da bizdə bir sənət halına belə gəlmişdir.

Fəqət bən heç tərəfdar degiləm ki, riqqət ağlamaqla nəticələnib də qalsın. Riqqətə gəlməli, fəqət ağlayıb da boşalmaqdasa, riqqəti mucib olan bu şəraitin azalmasına çalışmalı.

Şübhəsiz ki, bənimlə sən bir gün istərsək dünyayə, vətənimizə və millətimizə gələn müsibətləri tamamilə rəf etmək imkanında degiliz. Fəqət heç olmazsa bir neçəmiz bir araya gəlib də bir yetimin göz yaşlarını qurudar, bir dul arvada yetimlərini bəsləmək imkanını verə biləriz.

İştə bayram gününün riqqəti bizi böylə bir həmiyyətə sövq etməli, bu günlərə məxsus olan bihudə məsarifi zavallıların dərd və qəmlərini azaltmaq üçün verməlidir.

İştə cəmiyyəti-xeyriyyə binasında bu günə məxsus bir görüş məclisi quruluyor, burada hərbzədələr üçün pul yığılacaq bayram münasibətilə bihudə sərf edəcəginizi buraya verə bilərsiniz.

Özünüz və uşaqlarınız üçün tazə paltarlar, bayram xələtləri almışsınız, əgninizdə əski paltarları əginbaşsız qalan fəqirlərə bağışlaya bilərsiniz.

Cəmiyyəti-xeyriyyə naminə Kars və Sarıqamış tərəflərinə gedən nümayəndələrin dediginə və başqa kəslərin də nəql etdiginə görə zavallı qaçqınlar sözün bütün mənası ilə çırçılpaqdırlar. Altlarında bir həsirləri də yoxdur.

lll

Novruzdur. Tazə il gəliyor. Köhnə sözü təkrar edəcəgiz:

– Tazə iliniz mübarək!

Tazə iliniz mübarək. Bu bir arzuyi-ümumidir ki, hər il təkrar olunuyor. Bu təkrar göstəriyor ki, bəşəriyyət nə kibi bir hal və gün keçirsə də, yenə ondan razı qalmıyor və gələcək ilin mübarək olacağı, onun üçün bir amal təşkil ediyor. Heç bir tərəfdə, heç bir millətdə görməzsiniz ki, tazə il münasibətilə yek digərlərini təbrik edərkən köhnə ilin mislini arzu etsinlər. Daima yeni arzular, yeni ümidlərlə yeni il istiqbal edilməkdədir.

Bu isə bəşəriyyətin tərəqqisinə baisdir. İnsandakı naməmnunluq hissi onu irəliləməgə, tərəqqi etməgə vadar ediyor. Hər hankı millət ki, həyatından naməmnundur, o millət daima hərəkətdə, tərəqqidədir. Mütəvəkkil keçinib az, qənaət edənlər daima təməyi çox olanların təmməsi olub gediyorlar.

Əlbəttə, təhlil olunursa, bizim də bir çox yeni arzularımız vardır ki, bu tazə ildə onların hüsulə gəlməsini diləriz. Fəqət əski sənələrdə etdigimiz arzuları bir kərə nəzərdən keçirmək olursaq, görəriz ki, köhnə arzularımızı təkrardan və onları tələb etməkdən müvafiqət yoxdur.

Novruz bayramının bir duası vardır ki, o dua tazə il təmsiyasinin ən şamil bir ibarəsini təşkil edər:

“Ya məhvəl əl hövl və əla hüval

Hövl halinə əli əhsən əlhal!”

İştə bu novruzdan istədigimiz də hər sənə təkrar edəgəcimiz əhsəni-haldır.

“Əhsəni-hal” təbiri bir az qeyri müəyyən mənalardan olub elastikdir, degilə bilər. Fəqət biz bunu sərih bir şəkildə qoya biləriz.

Bəncə daha yeniligini duya bilməmiş bir millət üçün “etirafi-nəqs”dən böyük bir hüsni-hal olamaz. Özünü tanımaq bir fərdin bülüğ və rüşdli-mostəlizm olduğu kibi bəşər millətinin də özünü tanıması onun mədəni bir rüşdibuluğa girməsinə dəlalət edər.

Bütün dünyanın, vətənimizin və nəhayət millətimizin keçirməkdə olduğu hazırki böhran, əlbəttə ki, müvəqqəti bir haldır. Bu hal bir gün gələcək də rəf olacaq. Fəqət o gündən etibarən bu böyük vaqeənin böyük təsirləri dəxi görünməgə başlıyacaq.

Allah o günü bizə göstərəydi ki, dünya müharibəsinin hüsni-nəticəsi olaraq mənsub olduğunuz milləti özünü tanımış görəydik.

Başımıza gələn fəlakət ürəklərimizdə böylə ali bir hiss tövlid edə bilərsə, hamısı təlafi olunur və haman həqiqi bir novruza nail ola biləriz.

Bir millət üçün özünü tanımaqdan daha əhsən bir hal olamaz. “Əhsəni-hal” təbirini bu mənada anlıyaraq novruz övradini təkrar edəlim:

Yə məhvəl-əl hövl və əla hüval

Hövl halına ali əhsən əlhal.

M.Ə.Rəsulzadə

“İqbal”, 9 mart 1915, №884

İstidal – yalvarış

Sin – “bismillah” sözünün ixtisarı

Şətt – böyük çay

Riqqət – yazığı gəlmə, rəhmi gəlmə

Mütəvəkkil – ümid edən, bel bağlayan

Müvafiqət – uyğunluq

Nəqs – nöqsan

Rüşd – doğru yol getmə

Mostəlizm – vacib

Bəsər – göz

Tövlid – doğum

Övrad – əzbər

(Ardı var.)

Şirməmməd Hüseynov

525-ci qəzet.- 2011.- 5 noyabr.- S.26-27.