Efirin səs yaddaşı
BU
YADDAŞ QATLARINDA YALNIZ DÜNƏNİN VƏ BUGÜNÜN
CİZGİLƏRİNİN HARMONİK UYUŞMASI RADİONUN
SABAHINA ÜMİDLƏ BAXMAĞA ƏSAS VERƏ BİLƏR
AZƏRBAYCAN
RADİOSU-85
Azərbaycanda radionun
müntəzəm yayıma başlamasından 85-ci il keçir. Radio necə və hansı şəraitdə
fəaliyyət göstərib, onun ilk dönəmləri necə olub,
burada kimlər çalışıb,
efirdə nələrdən danışılıb? Bütün bunlar barədə
filologiya elmləri doktoru,
BDU-nun Televiziya və radio jurnalistikası kafedrasının professoru Qulu Məhərrəmlinin
radio tariximizlə bağlı təqdim etdiyi silsilə yazılarda söhbət
açılır. Professor Q. Məhərrəmli
təkcə tanınmış jurnalist, publisist və teleaparıcı deyil,
həm də televiziya və radio tariximizin azsaylı
araşdırmacılarından biridir. O, radionun tarixi, nəzəriyyəsi
və yaradıcılıq problemlərindən bəhs edən
“Radio
dalğalarında”,“Danışır Təbriz”, “Radio dərsləri”, “Radioteatr:
dünən və bu gün”,
“Deystvie u mikrofona” və “Radiodramaturgiya
dili” kimi kitabların
müəllifidir. Bu mövzuda
əsərləri ingilis, rus
və fars dillərində də çap olunmuşdur.
(Əvvəli ötən şənbə
sayımızda)
1991-ci il
oktyabrın 18-də ölkənin müstəqilliyinin bərpa
olunması sosializmin bətnindən doğulmuş radio və
televiziyanın problemlərini azaltmadı. Çünki
hakimiyyətə gələn yeni siyasi qüvvələr teleradionun
statusu haqqında düşünmək
istəmədən elektron KİV-ə təbliğat
ruporu kimi yanaşmaqda davam etdilər.
Müstəqilliyin
efir nişanələri
90-cı illərin əvvəllərində
Azərbaycan radiosunun proqramlarında
texniki-təşkilati, həm də yaradıcılıq cəhətdən
bir sıra müsbət meyillər özünü göstərməyə
başladı. Köhnə buxovların
qırılmasının xoş əlaməti
kimi, ilk növbədə
auditoriya ilə canlı
ünsiyyətə meyil
artdı, stereotiplərin qırılması üçün
addımlar atıldı. Yenilik onda idi ki,
bütün gün ərzində
mikrofon qarşısında əyləşmiş
aparıcılar dinləyiciləri canlı efirdə hər
hansı mövzuda polemikaya
dəvət edir, telefon
bağlantısı qurur, dövlət
orqanlarının nümayəndələrini studiyaya çağıraraq onları auditoriya ilə “görüşdürür”,
əvvəllər qadağan olunmuş mövzulara toxunurdular.
Efirdə interaktivliyin
artması, auditoriya ilə yeni
əlaqə forması dinləyicilər arasında quru “dövlət radiosu” imicinin tədricən əriməsinə və
efirin, sözün həqiqi
mənasında, xəlqi-milli çalarlar
qazanmasına səbəb olurdu. Canlı efir radioda
Mailə Muradxanlı, Telman Qarayev, Şəfəq Əlixanlı, İntiqam Mehdizadə, Qəmbər Ağayev, Sədaqət Turabova,
Almaz Cəfərova, Rafiq
Bədəlov, Heydər Zeynaloğlu,
Gülbəniz Hüseynova, Habil Əliyev kimi jurnalistlərin
yaradıcılığının da
görünməyən qatlarını üzə
çıxartdı.
1994-cü ilin oktyabrında
“Araz”ın efirə çıxmasının 30 illiyi önəmli mədəniyyət hadisəsi
kimi qeyd olundu. Elə həmin il “Hərbi-vətənpərvərlik
və salnamə” redaksiyasının yaradılması radioda hərbi publisistikanın təşəkkülünə
təkan verir. Bu
addım ölkəmizin tarixi keçmişi, Qarabağ
uğrunda savaş, istiqlal mövzusunda yeni proqramların yaranmasına səbəb olur. Amma təbii ki, bu radio
üçün ənənəvi nöqsanlar ? sözçülük, mətləbin
uzadılması, çevik dialoq təcrübəsinin
çatışmazlığı da özünü göstərirdi.
Azadlığın
ömrü bu qədərmiş...
1996-cı ildən sonra radioda elə mənfi
proseslər başladı ki, bu dalğanı saxlamağa
heç Mövlud
Süleymanlının dualarının da gücü çatmadı. Toplanmış
müsbət təcrübənin ənənəyə
çevrilməməsi, digər tərəfdən isə radio sahəsində heç
bir islahatın
aparılmaması, 90-cı illərin ortalarından başlayaraq radioya yenə
də təbliğat maşını kimi
yanaşmaq meyillərini gücləndirdi.
Bu isə
ortaya xeyli problem çıxardı, xüsusən informasiya verilişləri və ictimai-siyasi proqramlar
yaradıcılıq baxımından axsamağa
başladı. 1997-ci ildən başlayaraq
canlı efir formasından imtina
edilməsi bir sıra çevik
radio formalarının dondurulmasına,
proqramların düzümü və təqdimatında
yeknəsəqliyin artmasına səbəb oldu.
90-cı illərin əvvəllərindən
başlayaraq müstəqillik ideyası, vətənpərvərlik,
yeni cəmiyyət quruculuğu,
sosial problemlər, iqtisadi
islahatlar haqqında verilişlər meydana çıxmışdı. Bu mövzular daha çox “Dövran”, “Vətəndaş”, “İgidnamə”,
“Sahibkarlıq” ictimai-siyasi verilişlərində,
həmçinin “Elçi daşı”,
“Qürbətdə qalan Vətən”,
“Ovqat” kimi bədii-publisistik
proqramlarda öz geniş əksini tapırdı. Lakin 90-cı illərin ortalarından bu verilişlərdə, həmçinin digər
ictimai-siyasi və daha
çox informasiya
proqramlarında yenidən 70 – 80-ci illərə xas olan təbliğat pafosu güclənməyə başladı.
Bu
mərhələdə bəzi müsbət meyillər də
yaranır, Cənubi Azərbaycan tematikası, milli
mövcudluq və tarixi
sınaqlar, vətəndaş cəmiyyəti
qurulmasının zəruriliyi və s. kimi yeni mövzuların
işıqlandırılması və qeyri-ənənəvi
təqdimatlar sahəsində axtarışlar meyli güclənir. Bu meyil daha çox
publisistik səciyyə daşıyan
“Açıq-aşkar”, “Xudafərin”, “Sözün
düzü”, “Bu gün 9-un yarısı”, “Baxış
bucağı”, “Molla Nəsrəddin”, “Yol”, “Yuva”, “Vaxt”, “Dan yeri”
kimi verilişlərdə özünü
göstərirdi.
90-cı illərin
ortalarından başlayaraq “Araz”da populyarlaşan
“Gün keçdi” xəbərlər
proqramının müasir radioverilişləri
şəbəkəsində xüsusi yeri vardı. Hər axşam
30 dəqiqə efirdə olan bu proqramın müasir informasiya ritmi
aşılayan cazibədar ovqatı, məlumatları fərqli
təqdimetmə üslubu
və dinləyiciyə xoş gələn
şərh manerası vardı. Məhz bu
xüsusiyyətlərinə görə o
dövrdə “Gün keçdi”ni format, reportyor
işi və üslub
baxımından Azərbaycan radiosunun gələcəyi,
onun yeni modeli hesab etmək
olardı... Amma bu
gələcək gəlmədi.
“Araz” getdi... niyə getdi?
2005-ci ilin martında teleradio şirkəti Prezident
sərəncamı ilə səhmdar cəmiyyətə çevrildi. Həmin sərəncama görə
radionun 2-ci kanalı, yəni “Araz” radiostansiyasının tezliyi
yeni yaradılacaq ictimai
radioya verildi. Teleradionun o vaxtkı rəhbərliyi (N.Xudiyev)
40 il efirdə olmuş
Azərbaycan mədəniyyətinə misilsiz
töhfələr vermiş, ölkəmizi
bütün Şərqdə
tanıtmış bu radionu
yaşatmaq, ən aşağısı onu mümkün olan yeni tezliyə
keçirmək üçün heç bir cəhd
göstərmədi. Hətta rəmzi olaraq efirdə “Araz”
adını yaşatmaq üçün
də addım atılmadı. Sonralar televiziyaya çox uğurla əlavə iki kanal və ayrıca büdcə almış indiki rəhbərlik (A.Alışanov) də real imkanlar olduğu
halda bu məsələni
həll edə bilmədi. Bir proqram adı üçün
az qala İTV ilə savaşa çıxmış bu adamlar hansısa özəl
radionun “Araz”
adını mənimsəməsinə heç
qımıldanmadılar da...
Daha bir “yeni” dalğa
2006-cı ildə 80 yaşına qədəm qoyan Azərbaycan radiosu bu əlamətdar yubileyini
fəxri adlar və təltiflər seli ilə qeyd etsə də,
öz yaradıcılıq
? təşkilati problemlərini həll edə bilmədi.
Həmin yubileydən az
öncə teleradio rəhbərliyindəki
dəyişikliyin də heç bir faydası olmadı. Yaradıcılıq məsələlərindən
baş çıxarmayan, ekran-efirin
incəliklərini duymayan, dünyada
bu istiqamətdə gedən meyillərdən
bixəbər olan yeni
adamların radioya ayaq
açması teleradio kollektivinə təkcə
kütləvi məyusluq və peşmanlıq gətirmədi,
həm də qeyri-müəyyən, dolaşıq struktur dəyişiklikləri ortaya
əlavə problemlər gətirdi.
Radioda
ənənəvi nöqsanlardan yaxa qurtarmaq, ilk növbədə yayım cədvəlini və
xəbər xidmətini qaydaya salmaq, dinləyicilərlə səmimi dialoqu bərpa etmək, auditoriya
üçün faydalı mövzulardan, həm də qeyri-standart
formada söhbət açmaq
çox zəruridir.
Yaxşıdır ki, son
vaxtlar bu istiqamətdə
müəyyən tərpəniş hiss olunur. Hər halda
jurnalistikaya bağlı yeni
rəhbərin (C. Cahangirov) atdığı addımlar efirə bir ilıqlıq gətirib, xüsusən informasiya proqramlarında, o
cümlədən səhər efirində canlanma
yaradıb. Daim bədii verilişləri ilə seçilən radiomuzun yayımında durğunluq,
sanki aradan qalxır, gənclik
proqramlarında dinamika və forma axtarışları hiss
olunur, maarifçilik
verilişlərində yaddaşı təzələyən sədalar
eıidilməkdədir, efirdə radionu xüsusi yaradıcılıq sahəsi kimi dürüst
qavrayan, intonasiyanı gözəl duyan, səslərdən maraqlı qalereya qurmağı bacaran
yeni jurnalistlərin nəfəsi
duyulmaqdadır. Amma bunlarla
yanaşı, verilişlərdə bir bəsitlik
və əyalət ab-havası hələ də qalmaqdadır.
Bir almanın iki
üzü: “Bulaq” və
“Axşam görüşləri”
Radiomuzun
tarixində çox maraqlı verilişlər
olub və yenə də olacaq,
amma onların heç
biri nə “Bulağ”a, nə də Rafael Hüseynovun “Axşam
görüşləri”nə oxşamayacaq.
Səbəbi təkcə formanın özəlliyində,
dilin sadəliyində, səsin və səslənmənin
cazibəsində, məzmunun ruha
yaxınlığında deyil, sadəcə
birincinin xalq təfəkküründən
qaynaqlanmasında, ikincinin isə qeyri-adi zənginliyində, gözlənilməzliyində
və müəllifin ovsunlayıcı üslubundadır.
1969-cu ilin oktyabrında Azərbaycan
radiosunun efirində indiyədək heç kimin
eşidib-duymadığı, sanki əsrlərin
bağrından qopub gələn və boz səhranın ortasında bulaq
kimi çağlayan bir səs eşidildi. Bu səs lap qədimdən
gəlirdi, əcdadların ruhunu oyadıb
coşqun bir dalğa kimi özü ilə gətirirdi. Yaddaşları
silkələyib oyadan bu
səs milli hissiyyatı az
qala korlaşmış Azərbaycan dinləyicisinə
və efirə yeni nəfəs gətirən,
hələ uzun illər xalq
dilinin və milli ruhun daşıyıcısı olacaq, təbii ki, həm də
radiomuzun tarixində yeni
bir səhifə açacaq
“Bulaq” verilişinin
səsi idi. Hər bazar
günü eyni vaxtda ? saat
19.30-da efirə çıxan bu veriliş Azərbaycan dinləyicisini öz sehrinə salaraq onun yaddaşındakı bütöv
xalq və qədim millət
duyğularını oyadırdı. Efirə yeni
dil, yeni tərz, əsl
xalq ruhunu gətirən
“Bulaq” milli şüurun dirçəlişinə öz misilsiz töhfələrini
verdi.
Həmin illərdə radioya sədr müavini təyin
olunmuş böyük
ziyalı, yazıçı-jurnalist Cəmil Əlibəyov qələm
əhli olduğundan, xalq
təfəkkürünü bildiyindən, ən
başlıcası isə radionun dil qəliblərinə
alışmadığından, heç olmasa, ədəbi verilişlərdə, folklor proqramlarında xalq dilinin canlanmasının tərəfdarı idi. O, Mövlud
Süleymanlının timsalında bu
ideyanı gerçəkləşdirəcək müəllifi
də düz seçmişdi.
Efirə çıxması ilə qısa müddətdə böyük əks-səda doğuran
“Bulaq” tezliklə radionun
kollektiv əsərinə çevrildi.
Onun xalqın yaddaşında dərin iz buraxmasında ustad aktyorlar ? Səməndər
Rzayev və Məhluqə Sadıqova əvəzsiz
rol oynadılar. Xalq dilinin incəliklərini gözəl bilən Vaqif Əlixanlı, sonralar
İntiqam Mehdizadə, Məmməd Aslan, Abbas Abdulla
da bu işə qoşulmuşlar. Verilişin
ilk rejissoru Ziyafət Abbasov olmuşdur.
“Bulağ”ın başına həmişə
istedadlı yaradıcı insanlar
toplaşıb, uzun zaman
ona yoldaşlıq etmiş
neçə-neçə ustad qələm
sahibinin, alim və
ziyalının “Bulağ”ın ərsəyə gəlməsində
böyük əməyi olub.
Müəlliflərdən Kamil Vəli, Elxan Məmmədli, Rafael Hüseynov, Faiq Hüseynov, Məhərrəm Qasımlı, Ağalar Mirzə, İsmayıl Vəliyev
“Bulağ”ın hazırlanmasında yaxından iştirak
edirdilər. Səməndər Rzayevin vəfatından
sonra “Bulağ”ı bir
müddət Rasim Balayev
və Mikayıl Mirzə davam etdiriblər.
Hazırda isə verilişi istedadlı aktyorlar ? İlham
Əsgərov və Səidə Quliyeva təqdim
edirlər. Verilişin yenə də öz dinləyiciləri, yenə də maraq doğuran öz mövzuları vardır.
Rafael Hüseynovun səs və söz
abidəsi
Hər bazar günü
Azərbaycan radiosunun dalğalarında Tofiq Quliyevin çox tanış bir
melodiyası səslənir. Şövkət Ələkbərovanın
dadlı səsi hamını bənzərsiz bir
görüşə-Rafael Hüseynovla “Axşam görüşləri”nə
çağırır...
Mən onu üzbəüz
tanımazdan 35 il əvvəl adını
eşitmişdim. Hələ tələbəykən
xanəndə Fatma Mehralıyeva barədə
televiziyaya süjet
hazırlayanda köhnə qəzet və sənədlər
istədim. Xanım əlacsız bir halda “ay
bala, sənəd nə gəzir, Rafael gəlmişdi,
yığışdırdı hamısını apardı” dedi. İllər keçəndən və mən
R.Hüseynovu tanıyıb faydalı
işlərini görəndən, xüsusən radiodakı
möhtəşəm işlərini izləyəndən
sonra onun uzaqgörənliyinə
və “sənəd strategiyası”na heyran oldum. Və bu gün də çox
sevinirəm, nə yaxşı ki, zər
zərgər əlindədir və görünür
TALE özü Rafael Hüseynovu bizim ictimai həyatımızın mədəniyyətimizin
və musiqi tariximizin bilicisi və salnaməçisi kimi hazırlayırmış...
Kollektiv
yaradıcılığın məhsulu kimi
meydana çıxan “Bulaq”dan fərqli olaraq, “Axşam görüşləri” bir adamın düşüncə və fəaliyyətinin
bəhrəsidir. Verilişin
kompozisiyasından tutmuş, səs həllinə,
musiqi keçidlərinədək hər şey Rafael Hüseynovun üzərindədir. Təsadüfi
deyildir ki, vaxtilə maestro Niyazi çox dəqiq deyirdi ki, verilişin uğuru “Rafael Hüseynovun gərgin fəaliyyəti, fədakar
axtarışları, həmişə orijinal
ifadə vasitələri tapması ilə bağlıdır. Verilişi yaxşı edən müəllifdir.
Başqa
verilişlərə də qonaq olmuş ayrı-ayrı sənətkarlar Rafael Hüseynovla müsahib olanda sanki başqalaşırlar, daha
söhbətcil olurlar, daha
maraqlı təfərrüatlardan bəhs edirlər. Çünki qarşılarında
istedadlı, həssas, musiqimizin problemlərini
və tarixini dərindən bilən bir şəxsiyyətin olması onlara əhəmiyyətli təsir
göstərir və daha yaxşı
açılmalarına, sözün əsl
mənasında ürəklərini boşaltmalarına meydan açır”.
Əslində R.Hüseynov bu proqramla radioda
bir söz və musiqi abidəsi yaradıb. Həm də hər
veriliş bir
araşdırma, tariximizin və mədəniyyətimizin
hələ açılmamış yeni bir səhifəsidir. Məhz bu
cəhətinə görə, “Axşam
görüşləri” Azərbaycan radiosunun
son dövr tarixinin ən populyar
proqramlarından biridir. Digər
tərəfdən, “Axşam
görüşləri” həzin intonasiyası,
mövzuları qeyri-adi rakursdan
işıqlandırması, güclü publisistik ruhu, dinləyicini
daim heyrətləndirən müxtəlif
axtarışları, radionun görünməz
imkanlarını üstünlüyə çevirmək məharəti,
aparıcının yüksək intellekti və peşəkarlığı
ilə bu proqramın uzunömürlülüyünü
təmin etmişdir. Əslində “Axşam görüşləri” milli radio
anlayışının və onun əsas
parametrlərinin daşıyıcısı kimi
Azərbaycan radiosunun ən yaxşı ənənələrini
əks etdirən proqram modelidir.
Qulu Məhərrəmli ,
Professor
525-ci qəzet.- 2011.- 5 noyabr.- S.16.