“Ulu Göyçə, de, yatanlar
ayılsın”
Azərbaycanımızın
tarixi hadisələrini – erməni millətçilərinin
xalqımızın başına gətirdikləri müsibətləri,
qədim Oğuz ellərinin tərkib hissəsi olan Qərbi Azərbaycan
torpaqlarının düşmən tərəfindən
işğal olunması faktının, adət – ənənələrimizin
gələcək nəsillərə
çatdırılması ədəbiyyatımız, ədəbiyyat
nümayəndələrimiz qarşısında duran
mühüm məsələlərdəndir.Bu qəbildən
olan ədəbiyyat nümayəndələrimizdən,
yazarlarımızdan biri də şair- publisist,
yazıçı- jurnalist Eldar İsmayıldır.
38
kitabın müəllifi olan E.İsmayılın bu
yaxınlarda “Ulu Göyçə, de, yatanlar ayılsın”
adlı kitabı da işıq üzü gördü. Onu da qeyd edim ki, kitab tərtibat
baxımdan, ilk görünüşdən oxucunu Göyçə
gölünün şəkili və Göyçə
mahalının xəritəsi ilə cəlb edir. Daha
sonra ön sözdən qabaq kitab haqqında unudulmaz xalq
şairimiz B.Vahabzadənin, bir neçə ədəbiyyatşünas
alimin, müxtəlif ixtisas sahibi olan ədəbiyyat, poeziya sevərlərin
poema haqqında həqiqi hiss və duyğularını təcəssüm
edən fikirləri verilmişdir. Bu poema ilk dəfə 1991-ci
ildə “Ulu Göyçə” adı ilə (
birinci bölümü) nəşr edilmişdir. İndiki nəşrində poemanın 2-ci
bölümü əlavə olunmuşdur.
“Ulu
Göyçə, de, yatanlar ayılsın” poeması Şəhriyar
sayağı – “ Heydər babaya salam”
poemasının üslubunda yazılmışdır. Məhz bu baxımdan da şair poemanın əvvəlində
unudulmaz şair Şəhriyarı yad edir. Şair Ulu
Göyçədə Dədə Qorqudun qopuz
çaldığı eldə – obada “ Xan
Kərəmin yanğısı”nı poetik boyalarla təsvir
edir. Müdrik el ağsaqqalı kimi oxucunun əlindən
tutaraq Göyçəni qarış-qarış gəzdirir,
görkəmli şəxsiyyətləri ilə tanış edir. “Şəhriyarın
mahnısını Aşıq Alının, Dədə Ələsgərin
sazında çala- çala” eli,
obanı, yurdu-yuvanı oymaq- oymaq ziyarət edir. Goyçənin
qoynunda mənalı keçmiş uşaqlıq
çağlarını xatırlamaqla , nağıllara qulaq
asa-asa böyüdüyünü “ Böyüdükcə
hesabımı götürdüm” deməklə həyata,
adamlara, cəmiyyətə, təbiətə, münasibətinin
dəyişməsini bildirir. E.İsmayıl
doğma yerlərin daşını, qayasını, dərəsini,
bulağını sanki söhbətə çəkir,
danışdırır. Xəyalən hər şey, hər
şey dilə gəlir....
Poemanın
maraqlı, cəlbedici üslub xüsusiyyətlərindən
biri də əhvalatların Ulu Göyçəyə xitabən
danışılması və söylənilməsidir. Sanki şair təbiətdə,
həyatda gördükləri, elədikləri haqda Ulu
Göyçəyə hesabat verir. Oxucularını
ulularımızın gördükləri, elədikləri
saf, pak əməlləri yad etməyə, kökümüzə,
dədə- baba əxlaqımıza bağlanmağa
çağırır:
Dədəm
Qorqud soy soylayıb Ayqırda,
Qopuz
tutub boy boylayıb Aqırda.
Salur Qazan oy
oylayıb Ayqırda,
Qaraca
Çoban burda sapand tutubdu,
“Qılınc
– qaya” o sapanddan qopupdu.
Poemanın
dili canlı xalq danışıq dili üzərində
qurulub. Onun ritmik ahəngi axar dağ çaylarının
ahənginə bənzəyir. Məntiqlik,
lakoniklik, qafiyə uyğunluğu oxucunu ayrılmağa qoymur.
Obrazlı, mənalı misralar, xalq deyimləri yeni-yeni
sözlər yaradır:
Ulu
Göyçə, dünya qoca, sən qoca?
Sən
dağ üstə, səndən yalnız göy uca!
Bu yer
üzü bir otaqdı, sən baca...
Bu bacadan
kainata bax hələ...
Bir əl
uzat ulduzları çəngələ!
Şair sanki
“Ulu Göyçə” ilə dialoqa girir, onun kim
olduğunu həm ona, həm də oxucularına
danışır.
Poemada diqqəti
çəkən məziyyətlərdən biri də el-oba,
yer-yurd, dağ-dərə, tanınmış adamların
adlarının bu və ya digər formada deyimlərlə
oxucuya çatdırılmasıdır:
Ulu
Göyçə, “ Quru Selav”, “ Cal təpə”,
“Quş
bazarı”, “ At nal tökən”, “ Nal təpə”...
“Üç
təpə”nin bir adı da “ Bal təpə”,
Kim
doyubdu kəklikotu balından?
Göz
doymayıb lalələrin xalından!
(...kəklikotu
balını Göyçədə və Gəncəbasar
zonasında loğman kimi məşhur olan Hacı Nağı
bir çox xəstələrə dərman kimi istifadə etməyi
məsləhət görərmiş).
Bu bənddə
işlənən “ ...lalələrin
xalından!” heç də elə-belə deyilməyib. Bu
xalı hər adam görsə də duya
bilmir. Şairin əsil məharəti bu
örtülü müəmmanı açmaqdadır.
Bu poemada
şair yalnız Göyçəni deyil, Qərbi Azərbaycanı,
Azərbaycan mahallarını – Dərəçiçək,
Vedibasar, Borçalı, Ağsu, Təbriz, Gədəbəy,
Dərələyəz və sair doğma el-
obalarımızı yada salır, onları bu və ya digər
xüsusiyyətləri ilə oxuculara, xüsusi olaraq gələcək
nəsillərə təqdim edir. Eləcə də
elinə. obasına xidmət göstərmiş
həmvətənlərini dar ayaqda erməni xislətinə
sinə gərərək müdafiə etmiş
oğullarını – Səməd ağa, Tapdıq Əmiraslanov,
Cığal Həsən,
Topal Oruc kimi
şəxsiyyətləri, Dədə Ələsgər,
Aşıq Alı, Aşıq Əsəd, Aşıq
Ağayar, Aşıq Mahmud kimi gözəl sənətkarları,
Mir Yaqub, Mirəli Baba kimi hörmətli – izzətli seyidləri,
Miskin Abdal, Növrəs İman, Bəhmən, Xəstə
Bayraməli kimi şairləri, loğman Hacı
Nağını, akademik Əhliman Əmiraslanov kimi dünyada
məşhur olan alimi bizlərə – oxuculara təqdim edir,
çoxlarına bu gözəl adamları tanıdır:
Hünərvərdi
hər oğulun, hər balan.
Şöhrət
tacım ad üstündən ad alan,
Yer
üzünə işıq tutan, nur salan,
Əhliman tək
alim oğul yetirdin...
Türk elinə
bir də şöhrət gətirdin!
Poemada
Ulu Göyçədə iz qoyan adət- ənənələr,
Novruz bayramları, Göyçənin qışı,
qarı, yağışı xatırlanır. Payız olcaq növbəyə
düzülən toy axşamları, uzun gecələrdə
aşıqların saza- sözə rəvac verməsi,
ustadların yad edilməsi xüsusi bir məhəbbətlə
qələmə alınmışdır:
Bayram gəlcək
yumurtanı boyardıq,
Vuruşdurar,
sonra qatar qoyardıq...
Beş
uduzar, təkdən bir də udardıq,
Özümüzü,
Allah, necə öyərdik!
Şair
hələ çox-çox əvvəllər Ulu
Göyçəmizin timsalında Qərbi Azərbaycan
torpaqlarında baş verəcək hadisələri duyurdu. Ayrı- ayrı şeirlərində
olduğu kimi
“Ulu
Göyçə, de, yatanlar ayılsın” poemasında da bu məsələyə
toxunmuşdur:
Ulu
Göyçə, qəsdimizə girən var,
Bu cəlalı
əyri gözlə görən var!
Arxamızca
sərin – sərin hürən var,
Gecə –
gündüz oyaq əsgər olmalı!
Yatağımız
bizə səngər olmalı!
Ulu
Göyçə, hey üstünə gün doğsun,
Bulud gəlsin,
torpağına nur yağsın,
Babaların
dodağından söz axsın,
Kütəlməsin
sözün – sazın, a Göyçə!
Bülənd
olsun xoş avazın, a Göyçə!
Eldar
İsmayıl Göyçənin “ qəsdinə
girən”ləri duyur, ona “əyri baxan”ları
görürdü. Bu baxımdan “ sazın-
sözün kütəlməməsini, xoş avazın
bülənd olmasını” arzulayırdı.
O, Qərbi
Azərbaycan torpaqlarının erməni təcavüzkarları
tərəfindən işğal olunmasına təəssüflənir,
o yerlərə əlimizin çatmamasını bildirir:
Yadındamı
“ Turş bulaq”dan içdiyim,
“Böyük
dağ”da biçənəyi biçdiyim...
At belində
Əyricədən keçdiyim,
O günlərə
atım getməz bir daha ...
Əlim
çatmaz, ünüm yetməz bir daha!
Şair
Göyçənin torpağının hər
qarışını, kəndini, dərəsini,
dağını, təpəsini gəzib dolanıb, hər
gözəlliyini görüb, bunları yaddaşına həkk
eləyib. Bir növ
Göyçə ensiklopediyası yaradıb:
Ulu
Göyçə, mən başına dolandım,
Hər kəndinə
neçə dəfə yollandım...
Yamaclardan dərələrə
sallandım,
Bulaqları
bu dastana gətirdim!
Yaylaqları
bir də cana gətirdim!
Bəli,
E.İsmayıl hər təbii gözəlliyi, daşı,
qayanı, dağı, dərəni, çölü,
düzü, çəməni, gülü – çiçəyi,
aranı, yaylağı bu dastana gətirib, hər şeyi
olduğundan da çox gözəlləşdirib. Şair oxucuları üçün ensiklopedik dastan
yaratsa da, Göyçənin düşmən əlində
olması dərdini yaşayır. Poemada bu dərdi
sızlaya – sızlaya dəfələrlə qələmə
almışdır:
Ulu
Göyçə, keçdin düşmən əlinə,
Ovsar
verdin şeytanların felinə.
Dönə-dönə
inansaq da dilinə,
Müxənnətin
hər əməli xəyanət...
Yenə bizi
oyatmadı bu vəhşət!
Şair
bir tarixi həqiqəti də bu poemada açıqlayır. Bu həqiqət ermənilərin
əcdadlarının qaraçı olması faktıdır.
Bəli, bu həqiqət 1904- cü ildə rus antropoloq alimi V.
L. Veliçkonun “ Qafqaz” adlı
kitabında öz əksini tapmışdır:
Ulu
Göyçə, aradım bu soyadı,
Qaraçılar
erməninin əcdadı,
Ofsunlayıb
bu yaxını, bu yadı,
Ələyini,
xəlbirini aldılar,
Poşakənddə
onlara yurd saldılar.
Şair bu bəlaların
hamısını xristian mafiyasının müsəlman
dünyasına qarşı yeritdiyi siyasətin nəticəsində
görür, sünni-şiə pərdəsi altında zərbəni
duyur:
Günahımız
müsəlmanlıq, həm türklük,
Sünni –
şiə altda gedən bölüklük,
Dərdimiz çox,
hər dərd bizə ağır yük,
Bu hesabı
anlayan kim, qanan kim.
İnsan kimi
ədaləti anan kim!
Şair
dünya ictimai həyatında ədalətin,
doğruluğun, düzgünlüyün
olmadığını, dünya birliyi ölkələrinin
bu hadisəyə göz yumduğunu oxuculara
çatdırır.
Eldar
İsmayıl bu poemada da Qarabağ, Şuşa,
Laçın dərdini yaşayır, İrəvanı əlimizdən
aldıqlarını ürək ağrısı ilə təsvir
edir:
İrəvanı
bir vaxt bizdən aldılar,
Bu tarixdən
o tarixə saldılar!
Şuşaya
da qara caynaq saldılar,
Bu
quzğunlar Qarabağa hücumda...
Yüz illərdi
bu torpağa hücumda...
Kitabda
maraqlı xüsusiyyətlərdən biri də “izahlar”ın
verilməsidi. Bu oxuculara xüsusilə, Ulu Göyçəni
görməyənlər üçün açar rolunu
oynayır. Poemanın hər bəndində işlədilən
yer- yurd, çay, adam adlarının, adət
– ənənələrin açıqlanması “izahlar”da
öz əksini tapır.
Beləliklə,
böyük şairimiz Eldar İsmayıl erməni məsələsini
– təcavüzkarlıqlarını, onların qaraçı
olmasını, qədim Azərbaycan torpaqlarında sonralar məskən
salmalarını, xristian mafiyası başda olmaqla onları
himayə etmələrini açan, dünyaya çatdıran
ədiblərimizin içərisində ön sırada
addımlayır. Lakin onun bu zəhməti
lazımınca qiymətləndirilməmişdi. Bu məsələyə əlaqədar təşkilatlar
diqqət yetirsələr daha yaxşı olardı.
Bəli, “Ulu
Göyçə, de, yatanlar ayılsın” poeması XX- XXI əsr
Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi
Eldar İsmayılın eli, obası, xalqı,Vətəni
qarşısında əsil vətəndaşlıq xidmətinin
məhsuludur. O, bu poeması ilə indiki və gələcək
nəsilləri Qərbi Azərbaycan torpaqlarını,
keçmiş dədə- baba yurdlarımızı almağa
çağırır. Gəlin, bu
çağırışa səs verək!
SAŞA ƏLİYEV,
ATU-nun Əsaslı Kitabxanası
direktorunun müavini,
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin
üzvü
525-ci qəzet.- 2011.- 11
noyabr.- S.7.