ORALARDA KİMLƏR VAR: İSMAYIL KADARE

 

İSMAYIL KADARE KİMDİ

 

İsmayıl Kadare Tirana universiteti tarix və filoloji fakültəsində, sonra da Moskvadakı Qorki ədəbiyyat institutunda təhsil alıb.Yazarın əsərləri 40-dan artıq dilə tərcümə olunub.Nobel mükafatına namizəd olaraq dəfələrlə adı keçib.İlk kitabı “Reklamsız şəhər”dir. Kadare 1990-cı ildən Fransada yaşayır. İsmayıl Kadare, son dərəcə maraqlı bir yazar. Son dönəmlərdə adı Nobel Ədəbiyyat Ödülü ilə birlikdə tez-tez anılır. Ölkəsinin ən çox alqışlanan və sevilməyən yazarı. Kommunizmin son günlərində səssiz qalmaqla, demokrasi dönəminin ilk günlərindəysə Ənvər Xocanın adamı olmaqla suçlandı. Ölkəsinin ən önəmli din adamları tərəfindən “faşist və islamfobik” olaraq tanındı. Kommunistlər üçün , “pozğun”, milliyyətçilər üçünsə “xain” adlandırıldı ... Uzun illərdir ölkəsindən uzaqda, Parisdə yaşamağa məcbur olmuşdur.

 

Əsərləri:

 

Ölü ordunun generalı

Tərs gələn il

Şənlik cəmiyyəti

Düyün

Piramid

Kosovaya üç ağı

Canavar

 

Aldığı mükafatlar

 

2005,Uluslararası Man Vooker ödülü,

1992,Uluslararası Çino Del Duça ödülü

 

 

...Ortada bir qəza var: Bir taksi yoldan çıxar; bu taksidə olan üç nəfərdən ikisi ölər : biri qadın, biri kişi. Onlar həm də biri-birinə aşiq olan iki varlıqdı. Salamat qalan şofer isə qəza necə baş verdiyini bir türlü xatırlaya bilmir.

Hadisənin nədən baş verdiyinə səbəb maşının ortadakı aynasından baxanda arxada görünən nə isə bax odu. Amma məsələ bundadırkı şofer də həmin anın və həmin şeyin nə olduğunu bütün aydınlığı ilə yada sala bilmir. Üstəlik də bu yolçuların kim olduqlarını, haraya getdiklərini də bilmir və buna görə də onlara aid bilinməyən şeylərin də üstünü aça bilmir.

Bir eşq hekayəti, bizim bildiyimiz ən bayağı bir şey ola bilirkən, bəzən də ən anlaşılmaz və açılmaz bir nöqtəyə qədər uzana bilir. Belə hekayətləri öyrənmək üçün minlərlə, milyonlarla insanın cəhdləri həmişə boşuna olmuşdur. Məsələ bundadı ki, əslində bütün bunların adi bir şey olduğunu düşündüyümüzdə, görürük ki, heç də belə deyil.

Eşqin əslində nədən güc aldığını heç kəs son ana qədər çözə bilməyib. Eşq həqiqətən varsa, yoxsa o nədisə insanın bəzən özünün də xəbəri olmadan içinə dolan başqa bir dünyadı. Eşq yolunda bir suala cavab tapmaq, başqa bir sualı ortaya çıxarır. Eşq həqiqətən varsa, birisi onu anlada bilərmi?

Sənətinin ən yüksək zirvəyə çadığı bir məqamda yazdığı “Tərs gələn il “də İsmayıl Kadare, anladılmaz görünən hər şeyi bir eşq vəya cinayət hekayətini, hətta hər ikisinin də üzərini maska kimi örtən bambaşqa bir hadisəni – anlatmaya çalışmış. Bu hadisənin sonunadək oxucunun ağlını və hissini eyni sual məşğul etməkdədi.

Makedoniyanın paytaxtı Üsküpdə Arnavut rejissor Fatmir Koci İsmayıl Kadarenin “Tərs gələn il” romanı əsasında “Quyruqlu ulduz zamanı” filminin son səhnələrini çəkir.

Bu film haqqında çıxan xəbərdən sonra arnavut müsəlmanları arasında söz-söhbətə səbəb olub. İsmayıl Kadarenin “Tərs gələn il ” romanı Arnavutluğdakı 1940-ci il hadisələrinin əleyhinə yazılmış bir əsərdir. Bu dönəmdə Arnavut müsəlmanları Uluslararası Kontrol Komitəsinə Arnavutluğu bir xristian kolonisinə çevirmək və yenə Arnavutluğa bir xristian kral qoymaq istəyən qərbli güclərin planlarına qarşı üsyan etmişdi.

Orta Arnavut Müsəlmanları Hacı Kamil, Tiran müftüsü Musa Kazım və Əsat Paşa Toptani liderliyi altında Avstriya ordusunu və onun Durrəstə yerləşmiş Hamid Karzai modelindəki kralını yıxdılar. Kadarenin filmi bu hadisə barədədi və Avropalı rejissor bu xalqın məqsədini anlasa da, deyəsən anlamaq istəmir, onların mübarizəsini həzm etməyən Müsəlman savaşçılara vətən xaini və psikopat kimi yanaşır.

Çox baha başa gələn bu film projesində Osmanlıların, Arnavutlara kölə kimi baxdıqları, onları dini fanatizm qurbanı və mədəni dünyadan qoparan, mədəniyyət düşməni, Taliban tərzi insanlar olaraq göstərmək surətiylə Osmanlı İmperatorluğunun Arnavutlukdakı tarixini təhqir edir.

Fransız vətəndaşı olan Kadare Arnavutluğun bu dönəmdəki avropalı işğalçılarını pozitif terminlərlə anladır. Avropalılar- fransızlar, hollandlar və avstraliyalılar kral zühura gətirərək geri qalmış İslam Arnavutluğunun mədəniləşəcəyini düşünür. Kadarənin filmi Arnavutların və xüsusiylə də orta və kuzey Arnavutluqda yaşayan geri qalmış Gəgaların İslami görüşlərinə hücum etdiyini anladır. Arnavutları vəhşi heyvanlar kimi göstərirlər.

Başqa bir rejissor İbni Fadlanın “Onüçüncü Savaşçı” filmində iskilitlər necə göstərilibsə, arnavutlar da onlara çox bənzəyir.Kadarə şimallıları qorxunc Osmanlı isimlərinə sahib, Arnavutluk fikrindən nifrət edən insanlar olaraq yazarkən, cənubu Arnavutları Avropalılar kimi üstünlüklərə və isimlərə sahib olmaları və dindar olmamaları səbəbiylə mədəni insanlar olaraq göstərir. Filmdə Arnavutluk Müsəlmanları orta Arnavutluka yerləşdirilir və qərbi inanclarla dolu, Sultana inanan insanlar və Osmanlılar olaraq canlandırılır. Bu adamlar “Allahu Əkbər” deyə bağıran və sürəkli Türkiyənin və Sultanın çox yaşaması üçün dua edən qondarma xocalar və dərvişlər tərəfindən istiqamətləndirilir. Onların ən böyük lideri Kus Babai olaraq çağırılan bir dərvişdir. O, homoseksual işlərdə olarkən, Quran üzərində namaz qılan biri olaraq təsvir olunur.

İsmayıl Kadarenin “Tərs gələn il” romanının orijinal variantı 2003-cü ildə yayınlanmışdı. Əsərdə sadəcə müsəlmanlar deyil, yəhudilər də təhqir olunur. Kadare yəhudiləri fahişələr, eroin satan tacirlər və şeytanlıq eləyən insanlar olaraq göstərir. Kadarenin irqçiliyi çingənələrə də yönəlir, onları oğru və Arnavutluğun nə demək olduğunu anlamayan insanlar olaraq çatdırır.Belə ki, filmdə Kadarenin yəhudilərə qarşı hücumları onun Çingənə qarşı təhqirləri ilə uzaqlaşdırılır.

İsmayıl Kadare “Quyruqlu ulduz zamanı” filminin ilk variantını 1985-ci ildə yazdı. Kommunistlərdən sonra, 1944-cü ildən 1991-cu ilə qədər üstünlük təşkil edən güneylilər və Ortodoks xristianlar idarə etdi oranı.Bir çox müsəlman arnavut “Quyruqlu ulduz zamanı” filmini kommunistlərin kommunist düşüncəli arnavutlara və onların ən böyük dini İslama qarşı olan irqi ayrıseçkilik rejiminin davamı olaraq görür.

 

“CANAVAR” romanından

 

“...Nə vaxtdan bəri onu narahat edən bir sual həmin anda yenidən onu məşğul etməyə başlamışdı: Truva Atı gerçəkdən vardımı? Yunanlar Truvanı bu savaş hiyləsi sayəsindəmi ələ keçirdilər, yoxsa, şəhərə girmək üçün istifadə etdikləri başqa yolları gözdən qaçırmaq gizlin saxlamaq üçün belə elədilər- bunu çox gizli saxlamaq istəyirdilər və buna üstünlük verirdilər- yoxsa bir tapmacaydı bu?

Beləydisə burada heyrət ediləcək heç bir şey yox idi.Müharibənin həqiqi səbəbləri, ilk günlərdə baş verənlər, bazarlıqlar, qabaqcadan məlum olanlar, planlar, güclərin hesablanması- bütün bunlar, Truva Savaşını əməllicə bənzərsiz gözəllikdə bir qadının yaşadığı eşqin hekayətinə – ki, bu qadın əslində yaxşıca özünü bir macəraya salmış ola bilirdi- nə vaxtsa izah etmək üçün gizlin saxlanılmışdı. Çoxdan bilinən bir şeydi bu.

Savaşın neyçin baş verdiyinin gerçək nədənlərinin gizlənildiyi açıqca bəllidisə, ələ keçirilməsi, ad çıxarmış Truvanın məğlub olması az da olsa insanlara bir şübhə yaratmışdımı? Yunanların bu şəhəri fəthetmək üçün istifadə etdikləri yolları, nə vaxtsa yenidən istifadə etmək məqsədiylə gizli saxladıqları düşüncəsi haçandı bilinirdi və qəbul olunmuşdu – içərdikləri dəyərini itirməməsi üçün uzun sürə gözlərdən uzaq tutulan, gizlədilən cəsusluq dosyaları kimi. Daha doğrusu yunanlar gerçəyi maskalamaq üçün bir yol düşünməyə məcburdular.Truvayla bağlı arxivlərə gəlincə, bunlar şəhərin yağmalanması sırasında altüst edilmiş və yandırılıb kül olmuşdu. Göz yaddaşlarında qalan tək şey, qorxunun və alovların yaratdığı böyük bir atdı. Fəqət belə bir vəziyyət şəhərdən qaçmaqda olan Truvalıların düşdükləri dəhşət üzündən yaratdıqları bir həqiqət deyildimi?

 

Şeirlərindən

 

Arnavutluk həsrəti

 

İçimi bir Arnavutluk həsrəti bürüdü

Bu axşam troleybusla dönərkən

Çəkilən o partizan siqarasının tüstüsü

Mavi-mavi qıvrılır, halqalar yaradırdı

Yurtdaşlarım Arnavutların dilindən gizlicə

Qulağıma bir şeylər söyləmək istərcəsinə.

 

Bu axşam Tirana sokaklarında

dolaşmaq istəyir canım

Bəzən yaramazlıqlar elədiyim,

bəzən

qımıldamadan belə keçdiyim küçələrdə.

Məni tanıyır o taxta qapılar

Məni görüncə dişlərini qıcadıb

“vay səni vay” deyə mənə baş əyəcəklər.

Amma xətrimə dəyməz mənim bunlar

Çünki içim həsrət dolusu.

Və quru yarpaqlarla, sonbahar yarpaqlarıyla

Örtülü dar sokaklarda yerimək istəyirəm

Nə ucuz şeylərə bənzədirlər bu yarpaqları...

Gəzmək istəyirəm

Qaranlıq mənim mühakimə edəcəkmiş kimi

Yad bir adam kimi

Balaca və dəvəboynu bir küçədə,

Bir siqaret yandırıb

Bir qəhqəhəylə nəyəsə gülmək

Və bir xatirəni, yerdəki yarpaqlar kimi

Dapdalayıb keçmək istəyirəm.

 

Bizim Arnavutluğun həsrəti bürüdü içimi

Həsrətəm, o böyük, o geniş, o dərin göyünə

Adriyatik dalğalarının o mavi dörtnalasını

Gün batımında qalalar kimi başbaşa bulutlarını

Ağ saçlı, yaşıl saqqallı Alp dağlarını

Damar kimi titrəşən o ipək gecələrini

Dan qızaranda qızıldərililərini xatırladan sislərini.

İstərəm, lokomotivlərini, atlarını

Təri içində əriyən və kişnəyən atlarını

Sərvilərini, davar sürülərini,

İstərəm,istərəm

Arnavut qardaşlarımı.

 

Daha dözmürəm,mütləq oraya dönəcəm

İstəklərin, sislərin üzərindən uçaraq.

Uzağlığınla cana daha yaxınsan yurdum.

Vıyıltılarla, uğultularla titrəyəcək hava alanı

Uçurumlar üstündə tükdən incə bulut dəstələri.

Beləcə təyyarə sürətinə alışmış olanlar

Yurdlarından zaman-zaman ayrı düşmüş olanlar.

Moskva, 1960

Türkcəsi: Tahsin Saraç

 

 

Tofiq ABDİN

 

525-ci qəzet.- 2011.- 12 noyabr.- S.23.