Doktor Cavad Heyətin
dilçiliyə və ədəbiyyatşünaslığa
aid yeni kitabları nəşr olunub
Dünya şöhrətli cərrah, məşhur “Varlıq” dərgisinin yaradıcısı, görkəmli ədəbiyyatşünas-türkoloq Cavad Heyətin “Dilimiz, ədəbiyyatımız və kimliyimiz uğrunda” kitabı və “Türk dilləri və ləhcələrinin tarixi” adlı ikicildliyi işıq üzü görüb.
Altı fəsildən ibarət olan “Dilimiz, ədəbiyyatımız və kimliyimiz uğrunda” kitabında Cavad Heyətin bir sıra araşdırmaları, məktubları, dilimiz, yurdumuz, islamşünaslıq barəsində yazıb nəşr etdirdiyi məqalələri, həmçinin onun haqqında məqalələr yer alıb. Toplunun ilk səhifəsində Cavad Heyət qeyd edib ki, kitabdakı 20 məqalə Şəhla Abdullayeva tərəfindən fars dilindən dilimizə tərcümə olunub. Alim vurğulayıb ki, həmin məqalələr dilimiz, mədəniyyətimiz və Şimali Azərbaycanın adı və kimliyi barədə bəzi ifrat farspərəstlər tərəfindən yazılan məqalələrə cavab olaraq farsca yazılıb.
Kitaba ön söz yazan Məmmədrza Heyət Cavad Heyətin həyatı və əsərləri haqqında məlumat verib. Bu fikirlər xüsusilə diqqəti çəkir: “Cavad Heyət insanlığa, İran-Türkiyə-Azərbaycan dostluğu və qardaşlığına göstərdiyi unudulmaz xidmətləri ilə tanınan, əsərləri, çıxışları və fəaliyyətləri ilə yetişdirdiyi yeni nəsil tərəfindən “Əsrimizin yaşayan Dədə Qorqudu” olaraq bilinən nadir şəxsiyyətlərdəndir”.
Nəşrdə alimin əsərlərinin
biblioqrafiyasına da yer verilib. Kitabın birinci fəslində
dilçilik haqqında məqalələr öz əksini
tapıb.“Dil-Ana dili və əhəmiyyəti”
başlıqlı məqaləsində müəllif dilin əhəmiyyətindən
bəhs edib. O, dilin inkişafına daxili və xarici
amillərin təsir göstərdiyini vurğulayıb. Bundan başqa məqalədə dillərin morfoloji
baxımdan mənsub olduqları dil ailəsinə görə
3 qrupa bölündüyünü də diqqətə
çatdırıb.
Dilçilik haqqındakı digər bir məqalə
“Yeni dilçilik və dilimizə tətbiqi məsələsi”dir.
Bu məqalədə qədim dilçilikdən bəhs olunub. Müəllif Qərbdə
dilçiliyin antik Yunan filosofu Ərəstunun adı ilə
bağlı olduğunu, miladdan 100 il əvvəl Dionisius
Traksın İskəndəriyyədə ilk dəfə olaraq
qrammatikanı müstəqil bir elm kimi tədqiq edib, sözləri
8 növə ayırdığını bildirib. Cavad Heyət tarixi dilçiliyin məhz XIX əsrdə
əhəmiyyət qazandığını, yeni
dilçiliyin isə XX əsrin əvvəllərində
Ferdinand de Sössür ilə başlandığını
vurğulayıb. Məqalədə müəllif
Sössür nəzəriyyəsi haqqında da geniş məlumat
verib. Maraqlı məqalələrdən
biri də “Azərbaycan türkcəsinin Hind-Avropa dillərindən
üstünlüyü” başlıqlı məqalədir.
Bu məqalədə alim türk dillərindən
Azərbaycan türkcəsi ilə Hind-Avropa dillərindən
farscanı bir-birilə müqayisə edərək türkcənin
üstünlüklərini və bu sahədəki son
çalışmalarının özətini verməyə
çalışıb. C.Heyət özünün bu
mövzuda yazdığı “Müqayisətül-lüğəteyn”
kitabının da qısa xülasəsini verib: “Mən hər
iki dilin ustad şairi və ədibi olan Nəvainin
kitabından ilham alaraq bundan bir neçə il öncə
“Müqayisətül-lüğəteyn” kitabın yazdım və
orda azəri türkcəsi ilə fars dilini
qarşılaşdıraraq türkcənin
üstünlüklərini izah etdim və sonra farscada
qarşılığı olmayan 1700 türkcə kəlmənin
siyahısını verdim. Kitabı farsca
yazdım, ancaq mətnləri və sözləri türkcə-farsca
verdim. Kitabı farsca yazmağımın mühüm səbəbi
bütün iranlıların onu oxuya bilmələri, dilimizi həqir
görən panfarsistlərin və türk olub da türk dilini , ədəbiyyatını yaxşı
bilməyənlərin və ya assimiliyasiya olanların
gerçəkləri öyrənmələri, qəbul etmələri
olmuşdur”.
Kitabda yer
alan “Yeni
tapıntı-Baltazar-İsparvenfeld məcmuəsi dilimizin XVII əsrə
aid qaynaqlarından” adlı məqalə də
maraqlıdır. Belə ki, məqalədə müəllif
dörd əlyazmadan ibarət olan Baltazar-İsparvenfeld məcmuəsinin
İsveçin Uppsala şəhərində universitet
kitabxanasında saxlanıldığını və bu əlyazmaların
XVII əsrdə İranda yaşayan Baltazar de Lauzier tərəfindən
yazıldığını, Moskvada isveçli səyyah Can
Gabriel İsparvenfeldə verildiyini və İsparvenfeldin 1687-
ci ildə İsveçə gedib və bu əlyazmaları
Uppsalada Karolina kitabxanasına hədiyyə etdiyini bildirib.
Bundan başqa alim bu əlyazmalar haqqında ilk dəfə
İsveçli müəllif L.Johansonun bildirdiyi fikirləri də
oxucuların nəzərinə çatdırıb: “Bu əlyazmalar
haqqında ilk dəfə İsveçli müəllif
L.Juhansonun İsveçin Araşdırma İnstitutunun
bildiriş dərgisində yazdığı məqaləsində
belə güman edir ki, bu əsərlərin müəllifi
Baltazar yox, bəlkə də aylarca səfəvilərin
sarayında dilmanc kimi yaşayan fransız keşişi Rafael
Dumans olmalıdır.
Dilçilik
bölməsində “Yeni dilçilik-Törədici
dilçilik”, “Yeni dilçilik-Törədici-dönüşümlü
dilçilik və onun dilimizə tətbiqi”, “Türk dillərinin
yeni təsnifi”, “Xələc türkcəsi”, “Xorasan türkcəsi”,
“ “Xəmsə” də türkcə sözlər”, “İran
türklərinin dil və ədəbiyyatının qısa
tarixi”, “Azərbaycan türkləşməsi və Azərbaycan
türkcəsinin təşəkkülü”, “Füzulinin dili
və söz xəzinəsi”, “Türk dili
araşdırmaları beynəlxalq konfransı(İndiana Polis
Universiteti” başlıqlı məqalələr də
dilçiliklə maraqlananlar üçün olduqca dəyərli
bir qaynaqdır.
Kitabın ikinci fəslində ədəbiyyatşünaslıqla
bağlı məqalələr və müsahibələr
yerləşdirilib. Bu bölmədə yer alan “Tofiq Fikrət”, “Şəhriyar
bir çıraq idi”, “Saib Təbrizi
yaradıcılığının Osmanlı şairlərinə
təsiri”, “Mövlanə Cəlaləddin Rumi haqqında bir
neçə söz”, “Mehmet Akif”, “Məhəmməd Əmani”,
“Yunus Əmrəyə ümumi baxış”, “Almas
İldırımın şeirlər məcmuəsi”, “Murtəza
Quluxan”, “Nəvai” adlı məqalələrdə müəllif
adı çəkilən şəxsiyyətlərin həyat
və yaradıcılıqları haqqında geniş məlumatlar
verib, onların Azərbaycan ədəbiyyatındakı xidmətlərindən
bəhs edib. “Türkiyə ədəbiyyatı”
başlıqlı məqalədə Türkiyə ədəbiyyatından
geniş söhbət açıb. Türkiyə ədəbiyyatının
V əsrdən başlandığını və təbəqələr
arasında 3 növə-divan ədəbiyyatı, sufi ədəbiyyatı,
xalq ədəbiyyatı- növlərinə bölünərək
inkişaf etdiyini qeyd edib və türk ədəbiyyatının
bu növləri barədə də açıqlamalar verib.
Bölmədə
həmçinin mərsiyə janrı haqqında da geniş
bir məqalə dərc edilib . “Mərsiyə ədəbiyyatı”
başlıqlı məqalədə Qədim türk
tayfalarından olan Göy türklərin dəfn mərasimləri
haqqında Çin qaynaqlarının verdiyi məlumatlar və
bir çox maraqlı faktlar öz əksini tapıb.
Cavad Heyətin Məmməd Əmin Rəsulzadədən bəhs
edən məqaləsi və Azərbaycan-Ermənistan
münaqişəsi ilə əlaqədar olaraq keçmiş
Türkiyə prezidenti Süleyman Dəmirələ
yazdığı, “Türk kültürü” dərgisinin
1994- cü il mart sayında nəşr olunmuş məktubundan
bəzi hissələr də bu bölməyə daxil edilib.
Kitabın üçüncü fəsli Tarix adlanır. Bu fəsil
tamamən qədim türklər olan Oğuzlardan bəhs edir.
Müəllif bu bölmədə indiyə kimi bir
çoxumuzun bilmədiyi faktları mötəbər tarixi mənbələrə
istinadən qələmə alıb və bildirib ki, islami mənbələrdə
“ğoz” və XI əsrdən etibarən “türkmən”
adlandırılan oğuzlar İranın türkdillin əhalisi,
Azərbaycan, Türkiyə, İraq və Türkmənistan əhalisinin
əcdadlarıdır. Düşünürəm
ki, Cavad Heyətin qələmə aldığı bu məqalələr
də bu sahə üzrə araşdırma aparanlar
üçün əvəzolunmaz bir tapıntıdır.
Alim “Türklərin tarixində rənglərin
yeri” başlıqlı məqaləsində türklərin
tarixində rənglərin hər zaman çox önəmli
yeri olduğunu vurğulayıb.
Toplunun dördüncü fəsili “Polemikalar” adlanır
ki, bu bölmədə bəzi mübahisəli məsələlərin
müzakirələr və Cavad Heyət haqqında yazılan
məqalələr oxuculara təqdim olunub. Tarix elmləri doktoru,
professor Şövkət Tağıyeva və iqtisad elmləri
namizədi Əkrəm Rəhimoğlunun birgə qələmə
aldıqları “Cavad Heyət nədə “ittiham” olunur”
başlıqlı məqalədə İranda çap olunan
“Keyhani-həvai” qəzeti vasitəsilə İranda yaşayan
Türkiyə vətəndaşı Məhəmməd
Sübhandağlının Cavad Heyətə
ünvanladığı məktubdan bəhs edilib. Müəlliflər Məhəmməd
Sübhandağlının Cavad Heyətə qarşı
ittihamlarının yersiz və əsassız olduğunu
bildiriblər. Digər bir məqaləni
Kanadadan professor Rza Bərahəni qələmə alıb.
“Dr. Cavad Heyət-məhdud fürsətlər
dahisi” başlıqlı yazıda müəllif Cavad Heyətin
gördüyü işlərin qarşılığında
hər hansı bir mənfəət güdmədiyini diqqətə
çatdırıb. O, bildirib ki, alimin əsas özəlliklərindən
biri doğma yurdunda hamının üzləşdiyi problemləri
xırdalıqlarına qədər düşünməsidir.
Məqalədə Cavad Heyətin təkcə
bir cərrrah, ədəbiyyatşünas kimi deyil həmçinin
xalqını düşünən, parlaq fikirli bir ictimai xadim
kimi də türk xalqı qarşısındakı xidmətlərinin
olduğu vurğulanıb. Bölməyə daxil edilən
“Əhməd Kəsrəvinin “İranda türk dili” adlı məqaləsi
haqqında qeydlər”, “Əhməd Kəsrəvinin “Azəri,
yaxud Azərbaycanın qədim dili” kitabı haqqında,
“İran və türklər Sasanilər dövründə”kitabı
haqqında bir neçə qeyd”, “Fars dilini qoruyaq, lakin
İranın
Türk və ərəblərinin ana dilini də əzməyək”
və sairə məqalələr də maraq doğurur.
Toplunun beşinci fəslində müəllifin
“Dinşünaslıq”la bağlı topladığı
mühüm məlumatlar öz əksini tapıb. “Hz Məhəmmədin(ə)
öyüdləri”, “Hz Əlinin öyüdləri”, “Hz Əli
əhli-sünnət qaynaqlarında “Quran” və İslam”,
“İslamda və digər məktəblərdə əxlaqın
əsasları”, “İslam mədəniyyətinin Qərb mədəniyyəti
inkişafındakı təsiri” başlıqlı
yazılarda müəllif İslam dinin dünyavi dinlər
arasındakı üstünlüyünü izah etməyə
çalışıb.
Kitabın altıncı fəsilində fəlsəfi,
yeddinci fəsilində isə ictimaiyyətlə əlaqəli
yazılar öz əksini tapıb.
Cavad Heyətin “Türk dilləri və ləhcələrinin
tarixi” adlı ikicildlik kitabında qədim və zəngin
tarixə malik türk dillərinin inkişaf mərhələləri
geniş şəkildə araşdırılıb. Müəllif
müxtəlif qaynaqlara istinad etməklə lap qədimdən
başlayaraq, müasir dövrə kimi türk dillərinin
inkişaf prosesini izləmiş, keçdiyi inkişaf mərhələlərini
konkret faktlar əsasında təhlil edib. Burada
dil faktlarının təhlilində türk xalqlarının
müştərək dil abidələrindən gətirilmiş
nümunələrdən geniş istifadə olunub.
Türk dillərinin ən qədim monumental yazılı abidələri
olan Orxon-Yenisey daş kitabələri, “ Divani-lüğət-it-türk”,
“Qutadqu bilik”, “Dastani –Əhməd Hərami” və başqa dil
faktları baxımından araşdırmaya cəlb edilib. Müəllif türk dillərinin təsnifatına,
quruluş xüsusiyyətlərinə xüsusi diqqət
yetirib. Böyük və gərgin zəhmət
hesabına ərsəyə gətirilən əsərdə
türk dilləri vahid bir dil qrupu kimi tədqiqi olunmaqla
yanaşı, türk dillərinin dialektləri də geniş
şəkildə araşdırılıb. Türk dillərinin dialektlərinin leksik, fonetik,
morfoloji və qrammatik xüsusiyyətləri diqqətçəkən
bir səviyyədə tədqiq edilib. Kitabın
ikinci cildində isə alim müasir türk dilləri və ləhcələri,
onların sinifləndirilməsi haqqında öz dəyərli
tədqiqlərini qələmə alıb. Bu kitabda Cavad
Heyət XIX əsrdən etibarən Vilhelm Tomsen, Radlov,
N.A.Baskakov, F.Zeynalov, Rəşid Rəhməti Arat və digər
tədqiqatçı alimlər tərəfindən işlənmiş
türk dillərinin sinifləndirilmələri təkmilləşdirilib,
etnik, coğrafi, tarixi xüsusiyyətləri nəzərə
alınaraq daha mükəmməl bir şəkildə oxucuya təqdim
edilib.
Günel
CABİRQIZI
525-ci qəzet.-
2011.- 19 noyabr.- S.18.