ƏDƏBİYYAT SÖHBƏTİ

YAŞARIN XALQ YAZIÇISI ELÇİN İLƏ MÜSAHİBƏSİ

ÖN SÖZ ƏVƏZİ

YAŞAR: “MƏN SUALLARIMA DƏRİN, ƏHATƏLİ, ORİJİNAL CAVABLAR ALDIQCA, ELÇİN MÜƏLLİMƏ BU “ƏZİYYƏTİ” VERDİYİMƏ GÖRƏ MƏMNUN İDİM...””

Təxminən iyirmi-iyirmi beş il əvvəl “Latın amerikalı yazıçılar ədəbiyyat haqqında” adlı bir kitab oxumuşdum. Həmin o kitabda Latın Amerikası yazıçılarının müxtəlif əsərlər, ədəbi cərəyanlar, müəlliflər və s. haqda fikirləri verilmiş, geniş müsahibələri, mühazirələri dərc olunmuşdu. Mənim ədəbi zövqümün formalaşmasında həmin kitabın rolu mütaliə etdiyim məşhur nəsr və nəzm əsərlərindən heç də az olmayıb. Əksinə, bəlkə də, çox olub. Çünki həmin kitab hardasa, mənəviyyatımızın dünya ədəbiyyatı adlı nəhəng coğrafi ərazilərinin xəritəsi kimi çıxış edərək, mənə kimin (müəllifin) və nəyin (əsərin) yerinin harda olduğuna bələdçilik edib. Mən o kitab vasitəsilə sanki Xristofor Kolumb kimi özüm üçün neçə-neçə əsər, neçə-neçə müəllif kəşf etdim. O kitab bu gün də mənə yolgöstərənlik edir.

Və bütün dünya ədəbiyyatının, əgər belə demək olarsa, şirəsini canına çəkən, xülasəsini özündə əks etdirən belə bir kitabın niyə bizim öz doğma dilimizdə olmamasına həmişə təəssüflənmişəm.

Amma yox, o səviyyədə, o səpgidə olan bir yazını mən təxminən beş-altı il əvvəl öz doğma ana dilimizdə də oxudum. Bu, xalq yazıçısı Elçinin “Ədəbi düşüncələr”i idi.

Dünya ədəbiyyatını təmsil edənlər də daxil olmaqla bir neçə yazıçı var ki, mən onların əsərlərini hələ məktəbli vaxtlarımdan, ilk mütaliə təcrübəmdən başlayaraq, günü bü günə qədər oxuyuram. Yəni yaşımın, ovqatımın müxtəlif vaxtlarında həmin yazıçıların qələmindən çıxan əsərlərlə dərdləşməyə içimdə mənəvi tələbat hiss edirəm. Və əgər belə demək olarsa, “mənim yazıçılarım”ın sırasında Elçinin xüsusi yeri var.

Elçinin yaratdığı obrazlar qalareyası özündən asılı olmayaraq, hardasa, doğma insanlar kimi sənin yaddaşının əbədi qeydiyyatına düşür və sanki səninlə birgə yaşayır, nəfəs alır və yaşa dolur. Məsələn, nə qədər qəribə olsa da, mən bir vaxtlar yaşıdım olmuş o məşhur Baladadaşı indi də yaşıdım kimi təsəvvür edirəm. Elə bil, üstündən illər keçdikcə, o da mənimlə birgə yaşa dolub.

Görünür, sənətin, yaratmağın qüdrəti də elə budur.

Digər məziyyətlərlə yanaşı məni həm də Elçinin peşəkarlığı xüsusi cəlb edir. Bəzən böyük hekayəçi olan yazıçı romançı kimi o həddi saxlaya bilmir. Bəzən də əksinə. Elçin yaradıcılığında isə hekayə, povest, romanlardan tumuş, pyeslərə, publisistikaya, hətta uşaq hekayələrinəcən bütün janrlar elə bir hədd çərçivəsində yaranış statusu alır ki, o həddin bir adı istedad, digər adı peşəkarlıqdır.

Və məncə, məhz bu iki keyfiyyəti özündə ehtiva edə bilən əsərlər zamana qarışmaq, zamanla birgə getmək qüdrətində olurlar.

Bu kitabın yaranışına təkan verən “Ədəbi düşüncələr”ə gəlincə isə, yazıçı bəzən hətta beş-altı cümlədən ibarət olan bu essevari düşüncələrində həm də böyük ədəbiyyatçı olduğunu bir daha təsdiqləyirdi. O qısa, lakonik düşüncələrə nələr sığışdırılmamışdı? Şifahi, antik ədəbiyyatdan tutmuş müasir dövrə qədər bütün ədəbi mənzərə burada öz əksini tapmışdı.

Mən o düşüncələri oxuduqca, yazıçının heyrətamiz mütaliəsinin ovsununa düşdükcə, illərin o başında qalan həmin o kitab yenə xatirimdə dirilirdi, canlanırdı. Özü də daha məhrəm, daha doğma qiyafədə. Çünki bu kitabı mən artıq öz ana dilimdə oxuyurdum və ən əsası – görürdüm.

Elə bu bir kitablıq müsahibə-söhbətin təməli də məhz onda qoyuldu. Aradan müəyyən müddət keçsə də, bu geniş müsahibə nəhayət sözün hər iki mənasında alındı. Mən suallarıma dərin, əhatəli, orijinal cavablar aldıqca, Elçin müəllimə bu “əziyyəti” verdiyimə görə məmnun idim.

İndi bu bir kitablıq müsahibə – söhbət artıq oxucuların ixtiyarına verilərək, öz müstəqil ömrünü yaşamağa başlayır. İnanıram ki, bu kitab əlinə qələm alan neçə-neçə yazarın, həmçinin, neçə-neçə oxucunun ədəbi zövqünün formalaşmasına xidmət edəcək, ona böyük ədəbiyyata uzanan yolda bələdçi olacaq – eynilə iyirmi-iyirmi beş il əvvəl mənə bələdçilik edən həmin o kitab kimi.

Hə, yolçu yolda gərək.

Yaşar

10 sentyabr 2011.

Bakı.

Söhbətin əvvəli

YAŞAR – Elçin müəllim, çox güman ki, silsilə şəkildə davam edəcək bu söhbətə yaxşı olardı, elə bu janrın, müsahibənin özünə və tarixçəsinə aydınlıq gətirməklə başlayaq. Bizdə bu janr əgər səhv eləmirəmsə, ötən əsrin sonlarında geniş yayılmağa, mətbuatı, televiziyanı işğal etməyə başladı. XIX əsr bütünlüklə və XX əsrin müəyyən hissəsi daxil olmaqla sənət adamlarının yaşantılarını onların bir-birinə yazdığı məktublar vasitəsilə öyrənə bilərik. Hətta rus klassiklərinin külliyatlarında məktublar xüsusi yer tutur. Yaxud Tomas Vulfla naşiri Maksuell Perkinsin məşhur yazışmalarını yada salaq. Hətta o məktublar dövrü fəhləsindən tutmuş aliminəcən hamıda bir yazıçılıq işartısı yaratmışdı. Nəinki əsgərliyə gedəndə, hətta evdən bir-iki aylığa kənarlaşanda belə, dərhal qələmi işə salardıq. Sizcə bu kütləvi yazıçılıq ab-havası niyə birdən-birə qeybə çəkildi? Bunu da sürət əsrinin ayağına yazaq? Yəni, insanlarda, o cümlədən də sənət adamlarında daha təklənmək üçün vaxt və hövsələ qalmayıb? Bir də, Elçin müəllim, necə düşünürsüz, epistolyar janr kimi müsahibə janrı da gələcəkdə yazıçıların küliyyatının tərkib hissəsi ola biləcəkmi?

ELÇİN – Bununla razılaşsaq da, razılaşmasaq da, bu bizim ürəyimizdən olsa da, olmasa da, sənin dediyin o “sürət əsri” gözümüzün qabağında hər şeyi dəyişir. İnsan həyatı yeni bir mərhələyə qədəm qoyur. Mən qətiyyən şübhə etmirəm ki, sivilizasiyanın yeni mərhələsi, etapı başlayır. Bu faktdır. Kompyüter, internet – mənim üçün heyrətamizdir, mənim nəvələrim üçün isə bunlar artıq gündəlik həyatlarının adi və sadə (!) bir atributudur.

Mənim gənclik çağlarımda stolüstü kitablarımdan biri də Bayronun məktubları idi. O məktubların, xüsusən Bayronun bacısına yazdığı məktubların bədii-estetik və psixoloji aurası indiyə qədər mənim hissiyatımda qalıb. Ancaq məktub – ilk sevgi məktublarından, oxucu məktublarından, ya da duelə çağırış məktublarından tutmuş, sənin xatırladığın həmin əsgər məktublarınacan – dediyim o yeni mərhələyə adlaya bilmədi.

Poçtalyon da yaxın keçmişimizin, misal üçün, faytonçusu kimi artıq tarixin yaddaşına köçür. Elektron ünvanlar olduğu yerdə kim məktub yazacaq? Hansı daha üstündür? Yenə əvvəlki müqayisə ilə deyim: fayton, yoxsa avtomobil, təyyarə? Bu sualın özü indi absurd səslənir. Baxmayaraq ki, avtomobil, təyyarə qəzalarında yüz minlərlə insan həlak olur, təbiət çirklənir, neft uğrunda müharibələr gedir, ancaq, təbii ki, daha heç kim geri qayıdıb, faytona minməyəcək.

Məktub romantikası keçmişdə qaldı. Epistolyar janr bir janr kimi yox olur. Elektron məktubları kim qoruyub saxlayacaq? Bu gün daha ciddi və şəxsən mənim heç cürə barışa bilmədiyim bir hadisə baş verir: elektron kitab ənənəvi kitabı da keçmişə göndərir. Bu proses artıq başlayıb. İndi mənim nəvəm istənilən kitabı internetdən elektron kitaba yükləyib oxuyur və bunun qarşısını almaq mümkün deyil. Bir də ki, nə üçün bunun qarşısı alınmalıdır? Bu gün ənənəvi kitab bizə necə doğmadırsa, 10-15 ildən sonra elektron kitab da kütləvi oxucu üçün eləcə doğma olacaq. Mən indidən bunun nostalgiyasını hiss edirəm. Ancaq fakt budur və bununla barışmalıyıq, çünki bu – həyatın gedişatıdır, Yer Kürəsindəki sivilizasiyanın inkişaf mərhələlərindən biridir.

Bəs teatr? Mən qorxuram ki, elektron oyunlar inkişaf edərək, bədii-estetik keyfiyyətə yiyələnərək get-gedə teatrı da sıxışdırsın və nəhayətdə teatr da keçmişdə qalsın, tamaşalar internetdə qoyulsun, rolları cansız aktyorlar ifa etsin. Yaxud da bax, kompüter rəssamlığı necə inkişaf edir? Və s.

Odur ki, Yaşar, yaxşısı budur, sənin sualının ikinci hissəsinə keçək.

Sən Tomas Vulfla Perkinsin yazışmalarını xatırladın. Bu cür yazışmaların yaranması üçün, gərək Perkins kimi redaktorun və naşirin olsun. Skott Fitscerald kimi bir yazıçını meydana çıxaran bu yazıçının özünün böyük istedadı ilə bərabər, həm də onun redaktoru Perkins oldu. İti gözləri ilə gənc Heminqueyi məhz Perkins gördü və onun ilk romanlarını, o cümlədən “Əlvida, silah”ı Perkins redaktə etdi. Perkinsin vəfatından sonra Heminquey kimi bir yazıçı “Qoca və dəniz”i bu böyük redaktorun xatirəsinə ithaf etdi.

Gənclik illərində mənim ən çox bəyəndiyim yazıçılardan biri Erskin Kolduell idi və xeyli sonralar mən onu bir də yenidən oxudum və qətiyyən təəssüf etmədim, əksinə, hətta vaxtımın bu qıt məqamında onun “Bomboş otaq” adlı bir hekayəsini tərcümə də etdim. Bunu ona görə xatırlayıram ki, Kolduellin də bir yazıçı kimi özünü ifadə etməsində Perkinsin böyük rolu olmuşdu.

O ki, qaldı, Vulfa, onların, yəni Vulfla Perkinsin yazıçı-redaktor münasibətlərinin mündərəcat zənginliyini təsəvvür etmək üçün, təkcə elə bu məlum faktı xatırlamaq kifayətdir ki, Perkinsin təsiri və təkidi ilə Vulf “Öz evinə nəzər sal, mələk” romanında 90 min söz ixtisar edib. Söhbət hər sözü üzərində mübarizə aparan Vulf kimi bir yazıçıdan, stilistdən gedir. Sən nə dərəcədə elmi-nəzəri səviyyəli, bədii-estetik zövqlü bir redaktor olmalısan ki, Vulfu 90 min sözü ixtisar etməyə inandırasan və belə bir “ədəbi əməliyyatdan” sonra həmin əsər dünya şöhrəti qazansın!

Varmı bizdə belə bir Perkins? Olubmu?

Həqiqətin gözünə baxmağı bacarmaq lazımdır. Bu kontekstdə mən yalnız Abbas Səhhətin adını çəkə bilərəm ki, “Hophopnamə”ni Azərbaycan xalqına təqdim etdi. Salman Mümtaz isə redaktor yox, böyük hərfli Bukinist idi. Sovet dönəmində də, elə bu günün özündə də bizim redaktorlar utanırlar ki, yazıçı deyillər, redaktordurlar. Bizim redaktorluğu ilə fəxr edən redaktorlarımız yoxdur və bu – çox pisdir.

Sənət adamlarının özü-özü ilə oturub söhbət etməsinə gəlincə, bu tənhalıq səlahiyyətini heç kim və heç bir epoxa onların – sənət adamlarının əlindən ala bilməz. Alsa, deməli, sənətin sonudur.

Müsahibələrlə bağlı sənin soruşduğun proses isə artıq başlayıb. Müsahibə janrlaşıb. Mən özüm seçilmiş əsərlərimin sonuncu – onuncu cildinə yalnız müsahibələrimi daxil etmişəm. Halbuki bir sıra povest və hekayələri, pyesləri həcm məhdudluğuna görə həmin oncildliyə daxil edə bilmədim.

YAŞAR – Bir sənət adamı kimi Sizin əsas təyinatınız yazıçılıq olsa da, zaman keçdikcə yaradıcılığınız müxtəlif istiqamətlərə şaxələndi. Bu gün Siz təkcə yazıçı kimi deyil, dramaturq, kinodramaturq, ictimai xadim, dövlət xadimi kimi tanınırsız. Əgər etiraz etməsəydiz, bu silsilə söhbətləri hər dəfə konkret bir sahə üzərində qurardıq. İlk söhbətimiz təbii ki, bu çoxşaxəli yaradıcılığınızın hardasa vətəni olan ədəbiyyat ətrafında getsə daha məqsədəuyğun olar. Elçin müəllim, ilk öncə Sizə belə bir lakonik sualla müraciət etmək istərdim. Ədəbiyyata – özünü yazılı sözlə ifadə eləməyə tələbat insanda necə yaranır və yazıçılığa mübtəlalıq nələrdən doğur? Bunu Sizdən eşitmək maraqlı olardı.

ELÇİN – Yaşar, sənin bu sualın xətrini çox istədiyim, unudulmaz bir dostumu – Rafiq Qurbanovu yadıma saldı. Rafiq rəhmətlik Osman Sarıvəllinin oğlu idi, yaşda da məndən böyük idi, amma yaş fərqimizə baxmayaraq, yaxın dost idik. Rafiq məktəbi qızıl medalla bitirmişdi, indiki BDU-nun fizika-riyaziyyat fakültəsində əyani, Leninqrad Tərcüməçilər İnstitutunda ingilis dili üzrə qiyabi oxuyurdu. Onunla tez-tez həyat haqqında, ölüm, Allah, kainat haqqında söhbətlər edirdik və Rafiq deyirdi ki, burada heç bir qaranlıq məqam, sirr yoxdur, həyatı, dünyanın yaranmasını, kainatda gedən prosesləri fizika və ümumiyyətlə, dəqiq elmlər tam izah edir. Bir sözlə, Rafiq realist və ateist idi. O, universiteti əla bitirdikdən sonra Moskvada aspiranturaya daxil oldu, aspiranturanı da bitirdikdən sonra onu SSRİ Elmlər Akademiyasının Fizika institutlarından birində saxladılar.

60-70-ci illərdə hər dəfə yolum Moskvaya düşəndə Rafiqlə görüşürdük və o, tamamilə əvvəlki Rafiqdən fərqli fikir sahibinə çevrilmişdi. Mənə deyirdi: “- Elçin, fizikanın, başqa dəqiq elmlərin dərininə getdikcə, məlum olur ki, əslində, onlar dünyanı izah etməkdə tamam acizdirlər. Dünya başdan-başa sirrdir!”

Sonra Rafiq fizikanın fəlsəfəsi ilə məşğul oldu və görkəmli bir alim şöhrəti qazandı. Onun ingilis ədəbiyyatından da yaxşı tərcümələri var idi, çox hayıf ki, vaxtsız vəfat etdi.

Mən bütün bunları ona görə xatırladım ki, sənin sualına qısa bir cümlə ilə cavab verim: söhbət qrafomanlığın yox, istedadın yaratdığı tələbatdan gedirsə, bu – bir sirri-xudadır.

Yazıçılığa mübtəlalıq – yaşamağa mübtəlalıq kimi bir şeydir.

YAŞAR – Mühit yazıçının formalaşmasına nə dərəcədə təsir göstərir? Bizdə həmişə nəsə qəribə bir yanaşma olub. Yazıçı oğlunun yazıçılığı, bu sənətlə məşqul olması nədənsə həmişə şübhəylə qəbul olunub. Əslində isə əksinədir. Çünki istedad əgər yazıçılıq yükünün bir üzüdürsə, onun qidalanması digər üzüdür. Bu mənada, yazıçı ailəsində dünyaya göz açan istedadın yazıçı olmaq ehtimalı daha yüksəkdir. Amma bununla belə bu ad – oğul adı hətta ahıl yaşlarında belə yazıçının üzərində qalır. Geniş cavab tələb eləyən bir sualla Sizə müraciət etmək istərdim. İlyas Əfəndiyevin oğlu olmaq Sizə daha çox rahatlıq, yoxsa qayğı gətirib, Sizə daha çox dost, yoxsa düşmən qazandırıb?

ELÇİN – “Rahatlıq” da, “qayğı” da şərti məfhumlardır. İlyas Əfəndiyevin oğlu olmaq mənə şərəf gətirib. İlyas Əfəndiyevin oğlu olmaq mənə ancaq dost qazandırıb. Aydın məsələdir ki, obıvatel mühakimələri üzərində dayanmaq bizim söhbətimizin səviyyəsi deyil.

Mühitin əhəmiyyəti, əlbəttə, böyükdür, mühit əlverişli şərait yaradır, ancaq hər şeyi – istedad həll edir. Dünya yazıçılarının mütləq əksəriyyəti yazıçı ailəsində doğulmayıb, yoxsa ki, yazıçılıq genetik hadisə olardı.

Mən gözümü açıb yazı prosesinin şahidi olmuşam. Uşaqlıq çağlarımdan məni kitab əhatə edib. O zaman biz Mirzə Fətəli küçəsində yaşayırdıq və mənim uşaqlığım bir-birinə zidd iki qütb arasında – kitab ilə məhəllə arasında keçib. İlyas Əfəndiyev mütaliəni çox sevirdi və mən kitaba ehtiram aurası altında böyümüşəm. Əlbəttə, bu çox ciddi zəmindir, ancaq heç vəchlə həlledici deyil.

İlyas Əfəndiyevin özünün doğulduğu və böyüdüyü mühit isə tamam başqa olub. Onun anası Bilqeyis xanım yalnız Füzulidə yox, bütün Qarabağ mahalında məşhur olan Bayram bəyin qızı idi (yeri düşmüşkən deyim ki, görkəmli teatr xadimi Cəlil bəy Bağdadbəyov Bilqeyis xanımın böyük qardaşı, yəni İlyas Əfəndiyevin dayısı idi). Atası isə Axund Molla Ağaməhəmməd Əfəndinin oğlu tacir Məhəmməd Əfəndi – Əfəndiuşağı ruhani nəslinin yetirməsi idi və bu nəslin yeganə nümayəndəsiydi ki, ruhanilik ənənəsini davam etdirməmiş, gənc yaşlarından tacirliklə məşğul olmuşdu.

Lev Tolstoy qraf idi, Qorki həyatın dibindən çıxmışdı, Şekspir artist idi, Bayron lord, Cek London isə adi dənizçi, qızılaxtaran və s. və i.a.

O ki, qaldı, sənin dediyin həmin “şübhələrə”, yəqin “oğul”luq baxımından Azərbaycanın payına bir az çox düşüb. Ancaq türklər demiş, bir az şaka ilə götürsək ki, elə XX əsrdə Azərbaycanda nə qədər şair və yazıçı olub və bunların neçəsi ata-oğuldur, o zaman həmin “çoxluq” əriyib gedəcək.

Yenə rəhmətlik İlyas Əfəndiyevə qayıtmaq istəyirəm, çünki çox xoşuma gələn bir epizod yadıma düşdü. Keçən yay mən məzuniyyətimin bir hissəsini yoldaşımla Karlovı-Varıda keçirdim, həm müalicə olunurduq, həm də işləyirdim. Bir dəfə günorta parkda gəzirdik, uşaqlı-qadınlı bir azərbaycanlı ailə də skamyada oturmuşdu, birdən qadın məni görüb, bərkdən ailə üzvlərinə dedi: “- Baxın, İlyas Əfəndiyevin oğlu gedir!..”

Doğrusu, bu, mənə də, yoldaşıma da ləzzət etdi.

YAŞAR – Sizin, misal üçün, Baladadaşınız artıq çoxdan bədii əsər qəhrəmanı çərçivəsindən adlayıb çıxaraq, hardasa vətəndaş statusu almış obrazdır. Sizcə, niyə daha belə obrazlar yaranmır. Ədəbiyyatın missiyası dəyişib, yoxsa oxucu tələbatı, yaxud dövr o dövr deyil?

ELÇİN – “Baladadaşın ilk məhəbbəti” hekayəsini mən düz qırx il bundan əvvəl yazmışam və sənin sualınla bağlı fikirləşirəm ki, bu hekayə niyə bu qədər səs saldı, bir çox dillərə tərcümə olundu, film çəkildi, səhnələşdirildi, 1975-ci ildə mənim rus dilində Moskvada çıxan ilk kitabımı da nəşriyyat bu hekayənin adı ilə nəşr etdi?

Yəqin ona görə ki, Baladadaş yeni surət idi. Bu mənada ki, Baladadaşa qədər bizim ədəbiyyatdakı baladadaşlar, onların başlarındakı iri kepkalar yalnız satira obyekti, ironiya predmeti idi, Görünür, bu iri kepkalı Baladadaşın daxili aləmindəki incəlik, lirika, romantika oxucu üçün gözlənilməz oldu. Oxucu Baladadaş koloritini hiss etdi, onun mənəvi dünyasındakı akvareli qiymətləndirdi və bu qırx ilin səlahiyyəti güman edirəm mənə imkan verir deyim ki, oxucu onu sevdi.

Belə obrazların daha yaranmadığını dedikdə, sən yəqin bizim ədəbiyyatı nəzərdə tutursan. Çünki hər xalqın öz “baladadaşı”ları var və mən güman etmirəm ki, müasir dünya ədəbiyyatı onlardan yazmır.

Ədəbiyyatın missiyası isə əbədidir – Xeyirlə Şərin mübarizəsində Xeyirə kömək etmək və bu, dövrün dəyişməsindən asılı deyil. Hər dövrün öz məxsusi ədəbiyyatı var, ancaq həmin müəyyən dövr ədəbiyyatı dediyim o dəyişməz, daimi missiyanın tərkibindədir, oradan kənara çıxmır.

YAŞAR – Mənə həmişə maraqlı olub. Niyə magik realizm Azərbaycanda deyil, Latın Amerikasında yarandı? Avropalıdan fərqli olaraq azərbaycanlı oxucu o əsərləri heç də ekzotika kimi qəbul etmir. Çünki Markesin, Fuentesin, Bastosun ilk baxışdan qeyri-adi görünən qəhrəmanları şəxsən mənim həyatda rast gəldiyim bəzi insanlardan heç nəylə fərqlənmir. O tip insanları və janrı ədəbiyyata ilk dəfə şəxsən Siz və sizlər – bizim “altmışıncılar” da gətirə bilərdi. Səbəb nə idi, nədən Latın Amerikası nasirləri sizləri qabaqlayaraq, dünya oxucusunu fəth edə bildilər?

ELÇİN – Yəqin ona görə ki, onlar daha istedadlıdırlar. Ancaq bir ciddi məsələ də var: ispandilli, hətta portuqaldilli ədəbiyyatın sənin dediyin həmin “dünya oxucusunu fəth etmək” imkanları Azərbaycandilli ədəbiyyatdan qat-qat artıqdır və bu, əlbəttə, həm dilin auditoriyasının böyüklüyü, həm də tərcümə problemi ilə bağlıdır.

Magik realizm bədii fantastikadan (“bədii fantaziyadan” desəm, bəlkə, daha dəqiq olar) gələn estetik təmayüldür, burada fantaziya ilə reallıq bir-birini tamamlayır, fantaziya gerçəklik kimi təqdim olunur. Mənim 60-cı illərin sonlarında, daha sonrakı dövrlərdə yazdığım bir sıra hekayələrdə magik realizmə meyl güclüdür, hətta deyərdim ki, çox güclüdür, “Mahmud və Məryəm” romanında isə aparıcı estetik istiqamətlərdən biridir və mən qəti surətdə qarşıma məqsəd qoymamışam ki, magik realizmdən istifadə etməliyəm. Sadəcə, qələm özü çəkib aparıb və bəzi hallarda mənim özüm üçün də gözlənilməz olub.

Magik realizm, belə düşünürəm ki, mənim son dövrlərdə yazdığım “Şekspir”, “Cəhənnəm sakinləri”, “Teleskop” kimi pyeslərimdə də aparıcı xəttdir. Mən bu pyesləri yazanda da heç vəchlə belə bir xüsusi məqsədim olmayıb. Bu gün mən qırx il bundan əvvəl yazdığım “Poçt şöbəsində xəyal” pyesində də aşkar bir magik realizm görürəm və bu, heç şübhəsiz ki, mənim, yəni o vaxtkı gənc yazıçının bədii axtarışlarının təhtəlşüur ifadəsidir.

Ancaq qlobal şəkildə götürsək, sən düz deyirsən, obyektiv gerçəklik budur ki, magik realizmin vətəni Latın Amerikasıdır, sənin adlarını çəkdiyin və çəkmədiyin yazıçılar magik nəsr nümunələri ilə dünya ədəbiyyatında yeni səhifə aça bildilər.

YAŞAR – Poeziyamızdan fərqli olaraq, nəsrimizin yaşı və təcrübəsi elə də çox deyil. Məsələn, ispandilli, ingilisdilli, rusdilli nasirlərin bu mənada işi daha yüngüldür. Elə onlar da bundan məharətlə yararlanıb öz əsərlərini müəyyən ənənə, kök üstə yaradırlar. Dünya oxucusu da artıq bu qəliblərə yaxşı bələd olduğundan həmin əsərləri, necə deyərlər, daha rahat həzm edə bilir. Bilmək maraqlı olardı, Siz özünüz yazı prosesində bu boşluğu, yaxud daha dəqiq desək, bu çatışmazlığı hiss edirsizmi? Və ya azərbaycanlı nasirin böyük ədəbiyyat yaratmaq imkanları nə qədərdir?

ELÇİN – Azərbaycanlı nasirin böyük ədəbiyyat yaratmaq imkanı ingilis, fransız, ya da yapon nasirinin imkanı nə qədərdirsə, elə o qədərdir. Çünki söhbət istedaddan gedir. Həmin azərbaycanlı nasir nə qədər böyük istedada malikdirsə, onun o qədər də böyük ədəbiyyat yaratmaq imkanı var.

Azərbaycanda, ümumiyyətlə, islam dünyasında, əlbəttə, proza ənənələrini poeziya ənənələrinin qədimliyi və zənginliyi ilə müqayisə etmək olmaz. Sən, Yaşar, çağdaş Latın Amerikası ədəbiyyatını, konkret desək, prozasını yaxşı oxumusan və hiss etdiyim dərəcədə, bu prozanı sevirsən. İndicə də bu barədə danışdıq. Həqiqətən, XX əsrin təxminən ortalarından etibarən Latın Amerikasında yaranan proza dünya ədəbiyyatı tarixinin mükəmməl bir səhifəsidir. Ancaq gəl, görək, orada proza ənənələri bizdən daha zəngindir? Yox, Latın Amerikası yazıçıları – Kortasar, Markes, Amadu, Borxes, Fuentes və bu sıraya layiq başqaları – milli proza ənənələrindən qat-qat artıq dərəcədə ümumbəşəri ədəbi ənənələrə söykənərək milli nəsr yaratdılar. Sənin dediyin həmin magik realizmin meydana çıxmasının bir səbəbi də elə bu idi – ənənə çərçivəsizliyi, əgər belə demək olarsa, ənənə demokratizmi.

Yaxud, Laksnessi götürək, mən müasir yazıçılardan biri kimi onun yaradıcılığını çox yüksək qiymətləndirirəm. Laksnessin “Atom stansiyası”, mənim fikrimcə, XX əsr dünya romanının mükəmməl nümunələrindən biridir. Laksnessin vətəni İslandiyanın saqaları (“İsland saqaları”) məşhurdur, ancaq güman etmirəm ki, orada böyük nəsr ənənələri var. Bu yazıçının yaradacılığında özünü aşkar göstərən sürrealizm daha artıq dərəcədə Fransa ədəbiyyatı üçün, ekspressionizm isə Almaniya ədəbiyyatı üçün səciyyəvidir. Ancaq Laksness dünya miqyasına çıxdı, Nobel mükafatı aldı.

Eləcə də, misal üçün, Knut Hamsun və Norveç ədəbiyyatı. Ya da, elə həmin kiçik Norveçdə hansı böyük dramaturgiya ənənələri var idi ki, İbsen kimi bir nəhəng meydana çıxdı?

Mən, Yaşar, bu baxımdan heç vaxt heç bir boşluq hiss etməmişəm. Mənim üçün Mirzə Fətəli ilə, Mirzə Cəlil ilə, Azərbaycan nağılları, dastanları ilə birlikdə İntibah hekayələri və “Don Kixot” da, Tolstoy və Balzak, Qoqol və Zolya da, Folkner və Heminquey, Flober və Çexov, Marsel Prust və Natali Sorrat da, başqaları da doğma olub.

Bir məsələ də var ki, dünyada nə qədər yazıçı mövcuddursa, o qədər də yaradıcılıq psixologiyası var. Bu – sənin sualına mənim cavabımdır, olsun ki, bizim başqa bir yazıçımızda belə bir “nəsr ənənəsizliyi” hansısa diskomfort yaradır. Məndə – yox.

(Ardı gələn şənbə)

525-ci qəzet.- 2011.- 19 noyabr.- S.16-17.