Süfrəmizin
bəzəyi
AZƏRBAYCANDA İLDƏ
ADAMBAŞINA İKİ KİLOQRAMA YAXIN QURU ÇAY
DÜŞÜR
Çay
milli mətbəximizin mühüm atributlarından biridir desək
yanılmarıq. Demək olar ki, bütün məclislərimizdə
çay süfrələrin bəzəyidir. Buna görə də
gündəlik həyatımızda bu qədər önəm
daşıyan çayların istehsal və istehlak
bazarındakı vəziyyəti əhəmiyyətli məsələdir.
Sahə üzrə ekspert Samir Kazımov deyir ki, Azərbaycanın
istehlak bazarında müxtəlif adda o qədər çay
var ki, istehlakçı həqiqətən də bir çox
hallarda seçim edə bilmir: “Bu gün bazarımızda
yaxşı çay da, pis çay da var. Bəzən deyirlər
ki, çaya rəng qatılıb. Belə şey ola bilməz.
Hansısa işbaz çaya rəng qata bilər, amma onu bazara
çıxara bilməz. Rəng adi suya salan kimi
çıxır. Amma təbii çay soyuq suda rəng vermir.
Ən yaxşı çay soyuyub 18 dərəcəyə
düşəndən sonra köpüyündən
asılı olaraq qaymaqlanma yaradır. Görürsən ki,
çay müəyyən müddətdən sonra bulanıq,
kvas rəngi alır, üstünə qaynar su alan kimi rəngi
açılır. Ona görə belə olur ki,
çayın tərkibindəki kofein tiotaninlə birləşir,
üzərinə qaynar su tökülən kimi təkrar
parçalanaraq, əvvəlki vəziyyətini alır. Bu,
çayın keyfiyyətli olmasına dəlalət edir.
Titester təcrübəsi əsasən də bunu qiymətləndirir,
amma cihazsız təyini mümkün olmayan obyektiv göstəricilər
də var. Çayın tərkibində kofein, tanin, A, B və
s. vitaminlər var”. Onun sözlərinə görə, ən
yaxşı çayın tərkibində suda həll olunan
ekstraktiv maddələrin miqdarı yuxarıdır, ən zəif
çaylarda isə əksinədir: “Kofein suda tez, tanin isə
gec həll olunan maddədir. Elə insanlar var ki, təzyiqi var,
amma çaysız qala bilmir. Belə vəziyyətdə
çay dəmləyərkən quru çayın
üstünə su alınır, 1 dəqiqə ərzində
yaxalanır, süzülür. Bu zaman çay rəngini
itirmir, kofein 50-60 faizə qədər azalır. Ümumiyyətlə,
bu gün bazarımızda ən çox təsadüf etdiyimiz
əla növ çaylardır. Amma bu növdən də
yuxarı çaylar var. Çaylar ən aşağı
növdən başlayaraq, üçüncü, ikinci,
birinci, əla, ekstra, buket və daha yüksək növlərə
ayrılır. Amma dünyada çayın ən yüksək
növünün – unikum istehsalına hələ nail
olunmayıb. Ümumiyyətlə, dünyada çay 10
ballı sistemlə qiymətləndirilir. Məsələn,
birinci növ 3,25-3,5, əla növ 3,75-4,25, ekstra çay isə
4,25-4,75, buket 5,25-5,5 bala qədərdir. Daha yuxarı
çaylar bazara az gətirilir. Çünki onların
satılması üçün bazar lazımdır. Təbii
ki, iş adamları daha çox qazanca can
atdığından, hansı mala tələbat çoxdursa,
onu da gətirirlər. Azərbaycana isə xam çay gətirilir
və burada qablaşdırılır. Ümumiyyətlə,
bu gün çay istehsalı ilə məşğul olan
ölkələr həddindən artıq çox olsa da, əsas
ixracatçı ölkələr Hindistan, Çin,
Şri-Lankadır. Çayın vətəni Çin
sayılır. Çində hündürlüyü 17 metrə
çatan yabanı çay ağacları var.
Uzunömürlü bitki olan çay 100-150 ilə qədər
məhsul gətirərək yaşaya bilir. Amma aqrotexniki
qaydalar və məhsuldarlıq baxımından çay
ağacları yarım, bir metrdən yuxarı böyüməməlidir”.
“Ən keyfiyyətli çay iqlim şəraiti, çayın
növü, dərimi və istehsalla bağlıdır.
Mütəxəssis normal texnoloji qaydalara riayət etsə,
normal yarpaqdan çox gözəl çay əldə edə
bilər. Çay çeşidlənərək növünə,
dadına, tamına, keyfiyyətinə görə fərqləndirilir.
Titesterlər çayı analiz etdikdən sonra çayın
hansı markada, qabda, standartda olması ilə bağlı qiymət
verirlər. Amma dövr, insanların zövqü dəyişir.
Çay ətirli Berqamot bitkisi ilə də
qablaşdırılır. Azərbaycanda da çaylara
zövqə görə kəklikotu, yarpız, mixək,
darçın və s. əlavə olunur. Bu gün heç
kim heç kimə hansı çayı içməklə
bağlı diktə edə bilməz. Ona görə də
bazarda istehlakçıların zövqünə uyğun həm
ətirlənmiş, həm də təbii çay
çeşidlərinin sayı artır. Çaylar iri yarpaq və
orta yarpaq çaylara bölünür. Lap narın çay isə
dast adlandırılır. Bu çayların hamısı eyni
mənbədən, eyni xammaldan hazırlanır. Amma proses
zamanı doğrananda, əziləndə, ələkdən
keçiriləndə ölçülərinə görə
ayrılır. Mütəxəssislər bilirlər ki, istehsal
zamanı iri yarpaqlı çayı narına qatmaq olmaz,
çünki bu qarışıq alınmaz”. Mütəxəssis
yaşıl çayın daha faydalı olması ilə
bağlı fikirlərə də aydınlıq gətirib:
“Demək olmaz ki, yaşıl çay qara çaydan daha
faydalıdır. Yaşıl çayın tərkibində
vitaminlər qara çaydan bir qədər artıqdır.
Çünki yaşıl çay fermentləşməyə
məruz qalmadığına, proses tez dayandığına
görə orada parçalanma bir qədər az gedir. Ona
görə də vitaminlərlə daha zəngindir. Amma bu da
zövqlə bağlıdır. Dünyada əsasən qara
çay içilir. Çində istehsalın demək olar ki,
80 faizi yaşıl çaydır. Əhali də bu
çayı içir. Yaponiyada da bu çaya
üstünlük verirlər. Azərbaycanda da yaşıl
çayın bəzi həvəskarları olsa da, əsasən
qara çay içirlər. Avropada, Amerikada qara çaydan
istifadə olunur və orada soyuq çay təbliğ edilir”.
Çayçılıq
sektorunda vəziyyətə gəlincə, o, bildirib ki,
vaxtı ilə Azərbaycanda 13 min hektardan çox çay
plantasiyası olub, 36 min tona yaxın yaşıl yarpaq dərilib:
“Həmin yaşıl yarpaqdan da 8500 tona yaxın qara quru
çay istehsal edilib. Hazırda isə çay
plantasiyaları çox bərbad vəziyyətə
düşüb, bilərəkdən, bilməyərəkdən,
laqeydlikdən bir çoxu məhv olub. Son illərdə bu sahədə
bir qədər dönüş hiss olunur. Təbii ki, maddi vəsait
olmadan heç bir şey etmək mümkün deyil. Çay ən
zərərsiz və dərmansız yetişən bitkidir. Bu
saat cənub bölgəmizdə bir hektar sahəni bir nəfər
rahatlıqla becərər, 2,5-3 ton normal, yaxşı keyfiyyətli
yarpaq istehsal edər. Amma sovet hökuməti dağılan
zaman hərc-mərclikdən, maddi baxımdan bir çox
işbazlar həmin sahələri özəlləşdirdilər,
çay plantasiyalarını məhv etdilər. Halbuki
çay kolunun məhsuldar hala düşməsi
üçün 7-8 il tələb olunur, sonra bu kol 100 illə
mənfəət verir. Bəlkə də hazırda moruq
kollarının altında hektarlarla çay kolları
qalıb. Bu gün çayçılığa yenidən
dönüş olmasının, maraq yaranmasının əsas
səbəblərindən biri dərim üçün vəsaitin
qaldırılmasıdır. Ötən il 1 kq yaşıl
yarpağın dərilməsi üçün verilən vəsait
1 manata yaxın idi. 4 kq yarpaqdan isə 1 kq quru çay
alınır. Çayın vətənindən xammalın
idxalı qat-qat ucuz başa gəldiyi üçün idxala
üstünlük verilir. Ümumiyyətlə, Azərbaycana
çay 1900-cü ildə gətirilib, onun yetişdirilməsi
üçün subtropik zona tələb olunduğundan Lənkəranda
2 minə yaxın kol əkilib. Amma kolların çoxu məhv
olaraq, 20-ci illərdə təxminən bir kol qalıb. Sovet
hökuməti qurulanda valyuta, qızılla alınan
çayın istehsalına diqqət artırılıb.
Qısa müddətdə çay istehsalı inkişaf
etdirilərək 70 min tona çatdırılıb və
dünya üzrə istehsalına görə 4-cü yer tutub.
Amma buna baxmayaraq, Azərbaycanın mövcud plantasiyalarından
yığılan yarpaq ölkəni təmin edə bilməz.
Heç sovet dövründə də təmin etməyib. O
vaxt 300 min ton çay istehlak olunub ki, onun da 150 min tonu
Gürcüstanın payına düşür.
Gürcüstan o zaman 600 mindən yuxarı yaşıl yarpaq
dərirdi ki, bu da 150 min ton quru çay idi. 100 faiz nisbəti
ilə götürdükdə həmin çayların 2,8
faizi Azərbaycanın, 0,8 faizi isə Krasnodarın payına
düşürdü.”.
Ekspert
deyir ki, daxili bazarımızda yerli çayların layiqli
yerini tutması üçün rəqabətə
dözümlü çaylar istehsal olunmalıdır: “Amma təbii
ki, təbliğ kifayət deyil, istehlakçı bazardan
öz zövqünə uyğun çay alır. İngilislər
dünyada ən çox və ən keyfiyyətli çay
içən xalqlardan biridir. Biz də özümüzü
çox çay içən xalqlardan biri hesab edirik. Amma təxmini
hesablamalara görə, Azərbaycanda ildə adambaşına
iki kiloqrama yaxın quru çay düşür. Bizim əhalinin
sayını nəzərə alsaq, bu da 18-20 min ton edir.
İngiltərə və İrlandiyada isə adambaşına
ildə 6 kiloqrama yaxın çay düşür. Bu gün
ölkənin çay tələbatını ödəmək
üçün 20 min ton tələb olunursa və bu qədər
çay ölkədə yoxdursa, deməli, idxal davam etməlidir.
Amma güman edirəm ki, gələcəkdə respublikada da
çayçılığa böyük önəm verilər
və Azərbaycan çayı piştaxtalarda öz layiqli
yerini tutar”.
Günay FƏRHADQIZI
525-ci qəzet.- 2011.- 19 noyabr.- S.13.