Son deportasiya
Azərbaycanlıların
indiki Ermənistan ərazisindən son deportasiyasının
iyirmi üç ili tamam olur. Ötən yüz ilə nəzər
salsaq görərik ki, xalqımız erməni
separatçıları tərəfindən
vaxtaşırı, beynəlxalq hüquq normalarına zidd,
insan hüquq və azadlıqlarının kütləvi şəkildə
kobud pozulması, işgəncələr və qeyri-insani rəftarla
müşayiət olunan etnik təmizləmə siyasətinə
və ağır işgəncə, təcavüz və
zülmlərə məruz qalıb. Ermənilərin törətdiyi
vəhşilik nəticəsində yüz minlərlə azərbaycanlı
milli mənsubiyyətinə görə ağır işgəncələr
görüb, vəhşicəsinə qətlə yetirilib,
onların yaşadıqları bir çox şəhər və
kəndlər xarabalığa çevrilib. Bədnam ermənilər
tərəfindən ən yaxın tarixdə Azərbaycan
türklərinə qarşı 1905-1907, 1918-1920, 1948-1953,
1988-1992-ci illərdə ümumilikdə dörd dəfə
soyqırım və deportasiya həyata keçirilib. Ermənilərin
məkrli siyasəti nəticəsində azərbaycanlılara
qarşı həyata keçirilən 1905-1907-ci illərin
qanlı aksiya və deportasiyası, 1918-ci ilin martında Stepan
Şaumyanın başçılığı ilə daşnak-bolşevik
qüvvələrinin Bakıda və ətraf bölgələrdə
etdikləri dəhşətli soyqırım, 1948-1953-cü
illərdə azərbaycanlıların öz tarixi
torpaqlarından, doğma ata-baba yurdlarından kütləvi
surətdə deportasiyası və son olaraq 1988-ci ildən
başlayaraq Ermənistanda “Türksüz Ermənistan”
şüarı altında etnik təmizləməsi
başlanıb.
1987-ci
il aprelin 24-də ermənilərin Yerevan
yaxınlığında yerləşən Masis rayonu ərazisindəki
azərbaycanlı qəbiristanlığına basqını
ilə başlayan hadisələr, sonradan Ermənistanın
bütün rayonlarında soydaşlarımıza qarşı
hakimiyyət orqanlarının təzyiq və təhqirləri
ilə müşayiət olunub. 1988-ci il noyabrın 13-də
Spitak rayon rəhbərliyi, erməni silahlı dəstələri
hüquq mühafizə orqanları əməkdaşlarının
bilavasitə iştirakı ilə azərbaycanlı əhalinin
evlərinə basqınlar ediblər. Basqın nəticəsində
40-dan çox azərbaycanlı xüsusi vəhşiliklə
qətlə yetirilib, yüzlərlə ailə ev-eşiyindən
çölə atılaraq rayonu tərk etməyə məcbur
edilib. Baş verənlərdən hiddətlənən Azərbaycan
xalqı noyabrın 17-dən dekabrın 4-ə qədər
Bakıdakı Azadlıq meydanında ermənilərin
Qarabağ iddialarına və azərbaycanlı əhalinin Ermənistandan
deportasiyasına etiraz olaraq fasiləsiz mitinqlər keçirməyə
başlayıb. Bir milyonadək insanın iştirakı ilə
18 gün davam edən aksiya Ermənistandan azərbaycanlıların
kütləvi deportasiyasına, Ermənistanın Azərbaycana
qarşı ərazi iddialarına SSRİ-nin və o vaxtkı
respublika rəhbərliyinin göstərdiyi laqeyd münasibətə
kütləvi xalq etirazına çevrilib. Noyabrın 24-dən
azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası və ermənilərin
Qarabağ iddialarına etiraz olaraq Bakıdan sonra ölkəmizin
bölgələrində də aksiyalara start verilib. Azərbaycan
SSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti aksiyaların
qarşısını almaq üçün Bakı, Gəncə
və Naxçıvanda xüsusi vəziyyət və
qadağan saatı tətbiq etsə də paytaxt şəhərimiz
Bakıda mitinqlər dekabrın əvvəlinədək davam
edib. Lakin öz havadarlarına güvənən erməni siyasətçiləri
azərbaycanlıların etirazlarına əhəmiyyət
verməyərək, 27-29 noyabr tarixlərində Ermənistan
SSR-in Quqark, Spitak və Stepanavan şəhərlərində
azərbaycanlıların deportasiyasını davam etdiriblər.
Bu deportasiya terror və qətllərlə də müşayiət
olunub. Üç gün ərzində erməni silahlı dəstələri
tərəfindən 33 azərbaycanlı qətlə yetirilib.
Bu hadisədən sonra Ermənistandakı azərbaycanlı əhalinin
kütləvi köçü son mərhələyə qədəm
qoyub.
1988-ci
ilin soyuq noyabr-dekabr aylarında Ermənistan ərazisində
yaşayan 182 min azərbaycanlı (rəqəm BMT-nin
Qaçqınlar üzrə Ali
Komissarlığınındır), 18 min kürd və min nəfər
rus (rəqəmlər Azərbaycan Respublikası keçmiş
Ali Sovetinin Qaçqınlar üzrə
Komissiyasınındır) zorla daimi yaşayış yerlərindən
deportasiya edilib. Keçmiş SSRİ Daxili İşlər
Nazirliyinin yarımçıq qalmış istintaq
materiallarında isə bildirilib ki, Ermənistan hökuməti
tərəfindən həyata keçirilən deportasiya əməliyyatı
zamanı 216 azərbaycanlı qətlə yetirilib. Qətlə
yetirilənlər arasından 2 nəfərin diri-diri
başı kəsilib, 11 nəfər diri halda, 2 nəfər
öldürüldükdən sonra yandırılıb, 1 nəfər
asılıb, 3 nəfər doğranıb, 29 nəfər
maşın təkərləri altında qoyulub, 41 nəfər
döyülərək öldürülüb, 49 nəfər
dağlarda donub, 1 nəfər elektrik cərəyanına
qoşularaq öldürülüb, 1 nəfər
özünü öldürüb, 10 nəfər infarkdan
ölüb, 8 nəfər itkin düşüb.
Öldürülənlərin 57-si qadın, 23-ü uşaq
olub. Ümumiyyətlə, 1905-1907, 1918-1920, 1948-1953, 1988-1992-ci
illərdə Ermənistan ərazisindən azərbaycanlıların
kütləvi deportasiyası nəticəsində indiki Ermənistan
ərazisində yaşayan bir milyon beş yüz mindən
çox azərbaycanlı tarixi torpaqlarından qovulub. Ermənistan
Sovet Respublikası qurulduqdan sonra burada azərbaycanlılar
yaşayan 940 yaşayış məntəqəsindən
698-nin adı bu ölkənin Ali Sovetinin qərarı ilə dəyişdirilərək
erməni adları ilə əvəz olunub. Ancaq ermənilər
bununla da kifayətlənməyib. Ad dəyişmə əməliyyatı
azərbaycanlılar bu respublikanın ərazisindən tam
deportasiya edildikdən sonra da davam etdirilib. Ermənistanın
keçmiş prezidenti Levon Ter-Petrosyanın 1991-ci il 9 aprel
tarixli fərmanı ilə son 91 azərbaycanlı
yaşayış məntəqəsinin adı dəyişdirilərək
erməni adları ilə əvəz olunub.
Həmin
illərdə baş verən deportasiyalar, qırğınlar,
arxiv və istintaq materiallarında əksini tapmaqla
yanaşı, hadisələrin canlı şahidlərinin də
xatirində silinməz izə çevrilib. Qanlı-qadalı
günləri yaşamış belə insanlardan biri Cəmil
Qurban oğlu Abdullayevdir. O, 1936-cı ildə Göyçə
mahalının Basarkeçər rayonunun Nərimanlı kəndində
anadan olub. Orta məktəbi bitirəndən sonra 1953-cü ildə
Azərbaycan Dövlət Qiyabi Pedaqoji Məktəbin dil-ədəbiyyat
fakültəsinə daxil olub. 1961-ci ildə adı çəkilən
təhsil ocağını bitirib. Məzun olduğu vaxtdan
2011-ci ilə kimi pedaqoji sahədə çalışıb.
Azərbaycan tarixindəki son iki deportasiyanı öz həyatında
yaşamış C.Abdullayevin yetirmələri arasında
ölkəmizin tanınmış alimləri,
ziyalıları, həkim və müəllimləri var. Ermənistandan
deportasiya olunan qocaman müəllim C.Abdullayev SSRİ
dövründəki repressiya və deportasiyaları, erməni
daşnaklarının azərbaycanlılara qarşı həyata
keçirdiyi qətliamları, xüsusən də
Göyçə mahalında baş verən
qırğınları ürək ağrısı ilə
xatırlayır. Şəhid atasının sözlərinə
görə, o qanlı-qadalı günlərdə cəllad
Andronikə məxsus silahlı dəstə Şişqaya, Zod
və digər kəndlərdə günahsız müsəlman
əhalini minbir işgəncə ilə qətlə yetirərək
cəsədləri “Sümüklü dərə” deyilən
yerdə toplu halda basdırıblar: “Sovetlər dövründə
kəndin adlı-sanlı adamları Sibirə sürgün
edilib. Hüseynqulağalı (Nərimanlı) kəndinin
adlı-sanlı adamlarından Hacı Alı, Hacı Vəli,
Hacı Mərdan, Qlava Balı, Məşədi
İsmayıl, Məşədi Mehdi, Məşədi
Tanrıverdi, Molla Nəcəf, Molla Əli, Molla Nəbi, Seyid
Rəhim və başqaları olub. Onların əksəriyyətini
sovet rejimi dövründə ermənilərin məlumatı əsasında
“qolçomaq” , “kulak” adı ilə həbs edib, Sibirə
göndəriblər. Həbs olunanlar sırasında Məşədi
İdris, Kalvayı Mehdi, Hacı Mehdi oğlu Bəşir,
Balı oğlu Bəşir, Molla Nəcəf oğlu Qasım
da olublar. Onlardan təkcə Molla Nəcəf oğlu Qasım
18 illik ağır, məşəqqətli həbs həyatından
sonra geri dönə bilib. 1918-1919-cu illərdə cəllad
Andronikin dəstəsi Göyçə mahalına hücum edəndə
Şişqaya kəndində qanlı faciə törədiblər.
Onlar hiyləyə əl ataraq, barışıq adı ilə
bir kəndin camaatını tövləyə doldurub diri-diri
yandırıblar. Zod kəndinə soxulan ermənilər isə
mərd və qəhrəman oğlanlarımız tərəfindən
məhv edilib. Onların başçıları Sulikov da
burada qətlə yetirilib. Bu döyüşdə
Hüseynqulağalı igidlərinin şücaəti
danılmazdı. Amma Çar Rusiyası ilə birləşən
ermənilər 1919-cu ildə Göyçə sakinlərini
yerindən çıxara biliblər. Hüseynqulağalı kəndinin
sakinləri əvvəlcə yaylaq yerinə, sonra isə Kəlbəcərə
pənah gətiriblər. Kəlbəcərlə
Göyçənin arasında da ermənilər
xalqımıza qarşı dəhşətli
soyqırımı həyata keçiriblər. Həmin ərazidə
“Sümüklü dərə” deyilən bir yer var. Orada ermənilər
yüzlərlə azərbaycanlını amansızcasına qətlə
yetirib toplu halında basdırıblar. Hüseynqulağalı
camaatı sovet rejimi bərqərar olandan sonra Azərbaycanda məskunlaşıb
qalmaq istəyiblər. Amma həmin dövrdə Nəriman Nərimanov
kəndin ağsaqqallarından Qlava Balı, Molla Nəcəf,
Kalvayı Musa oğlu Qəhrəmana məsləhət
görüb ki, tarixi torpaqlarımızı heç kimə
verməyək. Onun sözünə əməl edən camaat
təcili geri qayıdıblar ki, ermənilər evlərə
dolub yurda sahiblik etməsinlər. Bundan sonra camaat N.Nərimanovun
şərəfinə Hüseynqulağalı kəndini Nərmanlı
adlandırıblar. Lakin N.Nərimanovun ölümündən
sonra ona “xalq düşməni” damğası vuraraq ləkələmək
istəyiblər. Onun adına nə var idisə,
hamısını dəyişdiriblər. Əsərlərini
oxumağı, məktəblərdə tədrisinə
qadağa qoyublar. 1934-35-ci illərdə ermənilər Nərimanlı
kəndinin adını da dəyişdirməyə cəhd
ediblər. Amma kənd sakinlərinin ciddi-cəhdlə buna mane
olması erməniləri qərarından
daşındırıb. Kənd adını 1988-ci ilədək
qoruyub saxlayıb”.
Nərmanlı kəndindən II
Dünya müharibəsində 312 nəfərin iştirak
etdiyini diqqətə çatdıran C.Abdullayev cəbhəyə
yola salınanlardan 167-sinin həlak olduğunu, 60-nəfərin
isə əlillik dərəcəsi alaraq geri
qayıtdığını bildirib. C.Abdullayev Qərbi azərbaycanlıların,
o cümlədən Nərimanlı sakinlərinin ölkəmizin
ərazi bütövlüyü uğrunda gedən
döyüşlərdə düşmənə qarşı
fəal mübarizə apardıqlarını bildirib. Qeyd edib
ki, Qarabağ döyüşlərində təkcə Nərimanlı
kəndindən 17 nəfər şəhid olub: “Qarabağ
müharibəsində də Nərimanlı kəndinin gəncləri
mətanətlə vuruşublar. Ərazi
bütövlüyümüz uğrunda kənddən 17 nəfər
şəhid olub. Onlardan 12-nə mən dərs demişəm.
Dərs dediklərimin hərəkətləri,
davranışı, hansı partada oturmaları hələ də
gözlərim önündə canlanır. Onlardan Alıyev Nəsrullah,
Musayev Pərviz, Abbasov Sidqi, Əliyev Sahib, Məmişov
Şükür, Mahmudov Eldəniz, Müseyibov Bağman,
Balıyev Rabil, Rüstəmov Sarvan, Əliyev Vüsət,
Quliyev Fərahimin adını ehtiramla yad edirəm. Mən hələ
dərs dediyim və ailə qurmamış şəhidlərin
adlarını qeyd edirəm ki, onların yarımçıq
qalan ömürləri insan olan kəsi odsuz-alovsuz
yandırıb yaxır. Bu şəhidlərdən biri də
– Abdullayev Şövqiyar mənim ciyərparamdır. O, hələ
uşaq ikən ailənin “ağsaqqalı” kimi
özünü tanıdıb, qeyri-adi əxlaqı və
davranışı ilə hamının diqqətini cəlb
edib. Ermənilərə qarşı qəhrəmanlıqla
vuruşub və 23 yaşında “Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı”
kimi yüksək və şərəfli ada layiq
görülüb. Mən Nərimanlıdan olan şəhidlər
Gürzalı Musayev, Xasay Mahmudov, Məzahir Məmmədov və
digərlərinin müqəddəs ruhları
qarşısında baş əyirəm. Ümid edirəm ki,
ulu öndər Heydər Əliyev siyasi kursunun layiqli
davamçısı, Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı
İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə gec-tez işğal
altındakı ərazilərimiz düşməndən azad
olunacaq, deportasiya və soyqırımlarda, döyüşlərdə
həlak olan insanlarımızın qanı yerdə
qalmayacaqdır”.
Rufik İSMAYILOV
525-ci qəzet.- 2011.- 23 noyabr.- S.4.