Tədqiqatlara
stimul verən monoqrafiya
Şirindil Alışanlı ictimai-elmi mühitdə öz səsi və kifayət qədər seçilən qüvvətli nəfəsi olan bir tənqidçi və ədəbiyyatşünas alimdir. Bu fikri mən əvvəllər də bir neçə dəfə onun özünə və ayrı-ayrı adamlara demişəm. O, xoşbəxt taleli bir qələm əhlidir, universitetdə oxuyanda da, vaxtilə Azərb.SSR EA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda işləyəndə də, Moskvada da qaynar elmi yaradıcılıq mühitinin əhatəsində olub. Bütün bunlar Şirindilin belə bir yüksək səviyyəli tənqidçi-ədəbiyyatşünas alim kimi yetişməsində mühüm rol oynayıb. Əlbəttə, burada Şirindilin özünün istedad və qabiliyyəti, elmi, araşdırıcılığa sonsuz təşnəsi, hər hansı elmi məsələyə münasibətdə müstəqil və seçilən mövqe ifadəetmə bacarığı da mühüm amillərdəndir.
Mən 1982-ci ildə Ədəbiyyat İnstitutunda
aspirant olanda Şirindil İnstitutun elmi katibi idi. Elə o
zamandan onun elmi-təşkilatçılıq səriştəsi
və mühüm elmi məsələlərin müzakirəsində
nümayiş etdirdiyi mövqe rasionallığı və qətiyyəti
ilə seçilirdi. Son illərdə Şirindilin bir
şöbə müdiri kimi, müasir (sovet dövrü) ədəbiyyatın
və onun tarixi poetika problemlərinin habelə humanitar elmi
düşüncənin problemləri ilə bağlı
apardığı və uğurla seçdiyi mütəxəssislər
qrupuna rəhbərlik edərək həyata keçirdiyi
problematik elmi-təşkilati işlər – respublika və beynəlxalq
miqyaslı elmi-nəzəri konfranslar, nəşr etdiyi elmi tədqiqat
topluları, konfrans materialları və s. də
Ş.Alışanlının elmi-təşkilatçılıq
səriştəsindən, alim-vətəndaş
yanğısından irəli gəlir.
Hazırda elmi ictimaiyyətin müzakirəsinə təqdim
edilən monoqrafiyaya gəlincə, deməliyəm ki, tədqiqatın
mövzusu aktual olmaqla yanaşı, əhatə etdiyi elmi-nəzəri
problemlərin tutumu və miqyası baxımından çox əhatəli
və genişmiqyaslıdır. Yəni burada Azərbaycan ədəbiyyatının
– qədim dövrdən bu günədək – öyrənilməsi,
dövrləşdirmə məsələləri, həmin
prosesdə hansı nəzəri konsepsiyaların – formasiyalar,
svilizasiyalar və s. nəzəriyyələrin əsas
götürülməsi, onların uğurlu və qüsurlu
cəhətləri, həmin uğur və kəsirləri
doğuran obyektiv və subyektiv amillər, bu işlərdə,
meydana çıxan tədqiqatlarda əməyi və
xüsusi xidmətləri olan tədqiqatçı və nəzəriyyəçi
alimlərin – H.Araslı, H.Hüseynov, F.Qasımzadə, M.Ə.Rəsulzadə,
Mir Cəlal, M.Arif, M.C.Cəfərov, M.Quluzadə, Ə.Mirəhmədov,
K.Talıbzadə, A.Rüstəmova, R.Əliyev, Ə.Səfərli,
X.Yusifli, K.Məmmədov, M.Məmmədov, B.Nəbiyev,
Ş.Hüseynov, A.Hacıyev, Y.Qarayev, Elçin, T.Əhmədov,
N.Məmmədov, A.Hüseynov, İ.Həbibbəyli, N.Qəhrəmanlı,
N.Cəfərov, T.Kərimli və başqalarının, həmçinin
klassik tənqidçi və ədəbiyyat xadimlərindən
Ə.Nazim, H.Zeynallı, R.Axundov, M.Rəfili, S.Vurğun,
M.Hüseyn, C.Cabbarlı və başqalarının
ayrı-ayrı məqalə və tədqiqatlarında ədəbiyyatımızın
dövrləşdirilməsi, bədii metod və üslub, ədəbi
cərəyanlar barədə irəli sürüb əsaslandırdıqıları
fikir və nəzəri konsepsiyalar yerli-yataqlı şəkildə
araşdırılmış, qiymətləndirilmiş,
uğurlu və kəsir cəhətləri elmi obyektivliklə
dəyərləndirilmiş və müasir milli ədəbiyyatşünaslığın
qarşısında duran konseptual elmi-nəzəri məsələlər
üzə çıxarılmışdır. Şirindilin bu
araşdırması təkcə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq
elminin yox, bütövlükdə sovet və dünya humanitar
elmi-nəzəri düşüncəsinin, onun
çoxçeşidli və müxtəlif yönlü nəzəriyyələrinin,
həmçinin tarixşünaslığın, dilçilik
elminin, fəlsəfi fikir tarixinin formalaşması və
inkişaf məsələlərinin panoram elmi mənzərəsini
göz önündə canlandırır. Çünki,
o, Azərbaycan humanitar elmi-nəzəri fikrini ayrılıqda,
lokal şəkildə deyil, ümumsovet və ümumdünya ədəb-bədii
və humanitar elmi-nəzəri fikir və düşüncə
prosesinin üzvi tərkib hissəsi kimi götürərək,
qarşılıqlı təsir və bəhrələnmə
amillərini də nəzərdən qaçırmır.
M.Baxtın, Y.Borev, O.Şpenqler, F.Köprülü,
Y.Akpınar, A.N.Veselovski, A.Toynbi, A.Y.Qureviç, A.B.Saqadaev,
Y.V. Perov, K. Popper, A.Yudin, T.A.Kasatkova, Y.H.Muhammad, A.F.Losev,
T.Y.Qrinfeld, A.Dremov, V.Zummer, V.M.Qasak, B.P.Putilov və b.
nüfuzlu müəlliflərin fikir və mülahizələrinə,
dövrləşdirmə və nəzəriyyələrlə
bağlı irəli sürdükləri tezis və
konsepsiyalara bildirdiyi yerli-yataqlı, demək olar ki,
bütün incəliklər, sosial-tarixi və elmi-nəzəri
mühit nəzərə alınmaqla obyektiv elmi münasibət,
apardığı polemika Şirindilin nəzəri
hazırlığının və elmi erudisiyasının
kifayət qədər yüksəkliyindən xəbər
verir. Klassik ədəbi irsin, Şərq intibahı və Qərb
renenssansının, ədəbiyyatda ürfani ideyaların,
sufizm, hürufilik və sairin dəyərləndirilməsində
Azadə xanım Rüstəmovanın alim-vətəndaş
narahatlığı və elmi obyektivliyi , nəzəri dəqiqliyi
ilə irəli sürdüyü tezislərə, Y.Qarayevin nəzəri
ümumiləşdirmələrinə, Ə.Mirəhmədovun
nəzəri və təşkilatçılıq xidmətlərinə,
Azərbaycan romantizminin sistemli elmi tədqiqində M.C.Cəfərovun
ilk və uğurlu addımlarının və s. və i.a. həssaslıqla
diqqət mərkəzinə çəkilib dəyərləndirilməsi,
Səməd Vurğunun, Cəfər Cabbarlının, Hənəfi
Zeynallının, Mehdi Hüseynin 1920-30-cu və 1940-50-ci illərdə
ədəbiyyatın, klassik və müasir irsin dəyərləndirilməsi
meyarları, dövrləşdirmə məsələləri,
metod və üslub problemləri ilə bağlı
ayrı-ayrı məqalə, çıxış və məruzələrdə
irəli şair, yazıçı intiusiyası, fitri istedad və
yüksək elmi-nəzəri səriştələrinin,
uzaqgörənliklərinin nəticəsi kimi irəli
sürüb əsaslandırdıqları nəzəri-metodoloji
konsepsiyaların problemlərə yüksək nəzəri
hazırlıqla bələdlik və həssas münasibətlə
qiymət verilməsi Şirindilin elmi intellekti ilə
yanaşı, tənqidçi və tədqiqatçı alim
vicdanından, mizan tərəzini bütün hallarda gözləmək
məsuliyyətindən xəbər verir. S.Vurğun,
C.Cabbarlı istedadlı şair və dramaturq kimi
tanındıqları və məşhur olduqları kimi,
Ş.Alışanlının onların elmi-nəzəri təfəkkürləri
və mühüm ədəbi-tarixi problemlərin şərhində
tutduqları mövqelərin uğur və perspektivləri,
yaşarılıqları, elmi tutumu barədə
araşdırma və qənaətləri onları
gözümüz qarşısında həm də mütəfəkkir,
nəzəri-fəlsəfi fikir sahibləri kimi
canlandırır, bir daha ucaldır. S.Vurğun və R.Rza
yaradıcılığına yanaşmada, son vaxtlar nəzərə
çarpan səviyyəsiz, vulqar, sosioloji, populist
çıxışların başadüşülənliyi
və sabun köpüyü kimi tez bir zamanda qeyb olub gedəcəyi,
belələrinə həmin sənətkarların ədəbi
irslərinin həmişəyaşarlığının və
bədii-estetik yüksəkliyinin tutarlı cavab olması
haqdakı qənaəti də elmiobyektivliyi ilə
razılıq doğurur.
Sovet
dövrü ədəbiyyatımızın öyrənilməsi
və ədəbiyyatın dövrləşdirilməsi məsələlərində
Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının və
elmi-nəzəri irsinin hökmən nəzərə
alınmasının qaçılmazlığı, həmçinin
milli mühacirət irsinin, mətbu və ədəbi abidələrinin
toplanıb nəşr edilərək ictimaiyyətə
çatdırılması, elmi dövriyyəyə daxil
olunmasının zəruliliyi haqda irəli sürülən
fikirlər və həyata keçirilən təşkilati tədbirlərin
əhəmiyyətinə dair müəllifin fikir və qənaətləri
təqdirə layiqdir.
Ş.Alışanlı
ictimai-ədəbi və milli-tarixi fikrimizin inkişaf mərhələlərinin
ayrı-ayrı dövrləri haqda obyektiv elmi fikir və
rasional mülahizələr irəli sürməklə
yanaşı, haqlı olaraq, ədəbiyyat və
tarixşünaslığa yeni dövr kimi daxil olan XIX əsr
və XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbiyyatı
mərhələsinin bütövlüyü haqda yazır:
“XX əsr Azərbaycanda yeni tipli ədəbiyyatın
yaranması dövrü idi. Ədəbiyyatımızın
bir çox kateqoriyaları XX əsr gerçəkliyinin səciyyəsi
ilə bağlı yeni inkişaf mərhələsinə
daxil olur. XX əsr ədəbiyyatında
böyük vüsət tapan ideyaların rüşeymləri
XIX əsrin ədəbi-fəlsəfi irsi ilə bağlı
olduğundan ədəbi-bədii fikrin iki əsrdəki
varis-irs əlaqələri ədəbiyyatşünaslığın
diqqət mərkəzində olmuşdur”. Həmin
fikir bir qədər sonra bu şəkildə dəqiqləşdirilir
ki, “XIX əsrdə formalaşmış yeni tipli ədəbiyyatın
bir çox kateqoriyaları XX əsr gerçəkliyinin səciyyəsi
ilə bağlı yeni inkişaf dövrünə daxil olur.
XX əsr ədəbiyyatında böyük
vüsət tapan ideyaların başlanğıcı XIX əsrin
ədəbi-fəlsəfi irsi ilə bağlı olduğundan
ədəbi-bədii fikrin iki əsrdəki varis-irs əlaqələri
ədəbiyyatşünaslığın mərkəzində
dayanır”.
Qeyd edək
ki, XIX əsr və XX əsrin əvvəllərinin irs-varislik
əlaqələri və tamlığı sovet tarix və ədəbiyyatşünaslığında
bir qayda olaraq üstündən sükutla keçilən (və
dövrləşdirmə 1917-ci il oktyabr inqilabına qədər
və 1920-ci il aprel “inqilabından” (çevrilişinə)
sonra göstərilən) Cumhuriyyət dövründə də
davam və inkişaf etdiyi kimi, həmin ədəbi-fəlsəfi
ideya və ənənələrin rişələri 1920-ci
illərin axırları və 30-cu illərin birinci
yarısına qədər gedib çıxmış, ictimai-ədəbi
düşüncədə kifayət qədər hiss edilən
bir təsirə, nüfuza malik olmuşdur. C.Məmmədquluzadə,
Ə.Haqverdiyev, S.S.Axundov, N.Nərimanov, H.Cavid, A.Şaiq,
S.Hüseyn və başqalarının sağlığı, ədəbi
fəaliyyət meydanında olmaları da bu məsələdə
özünün müsbət rolunu oynamışdır.
Ancaq nədənsə, Ş.Alışanlı tədqiqat boyu
Cumhuriyyət dövrü ədəbiyyatımızın
adını çəkib onun da XIX əsr və XX əsrin əvvəlləri
və Azərbaycan ictimai-ədəbi və fəlsəfi fikir
inkişafının tərkib hissəsi olduğuna heç
toxunmadığı, dövrləşdirmə məsələsində
tarixi mərhələnin 1917-ci ilin oktyabrı ilə 1920-ci
ilin apreli arasında sovet totalitar rejiminin diqtəsi ilə
buraxılan boşluğun üstündən sükutla
keçdiyi kimi, yuxarıda xatırlatdığımız
obyektiv elmi mövqeyinə zidd gedərək, XX əsrin əvvəllərini
XIX əsrdən ayrılıb 1920-30-cu illərlə
bağlamağa çalışır. Bu barədə belə
yazır: “... XX əsr mədəniyyəti ilə
XX əsrin 20-30-cu illər ədəbi-bədii fikri vahid bir
hadisənin başlanğıcı və davamı kimi öyrənilməlidir.
Məlum olduğu kimi, 20-30-cu illərdə XX əsr
ədəbi-bədii fikrinin əsas istiqamətləri davam
edirdi”.
Şirindil
Alışanlı “20-30-cu (1920-30 – A.B.) illərdə XX əsr
ədəbi-bədii fikrinin əsas istiqamətləri davam
edirdi”, deyəndə haqlıdır, ancaq XIX əsr ədəbiyyatı
ilə XX əsr ədəbiyyatı arasındakı,
özünün də elmi şəkildə əsaslandırdığı
irs-varislik bağlılığını “nəzərdən
qaçırmağa” çalışanda isə
haqsızdır, özünə də zidd çıxır. Qeyd edək ki, XIX əsrdən başlayan bu əsas
istiqamətlərə sovet totalitar rejimi və ideologiyası
1920-ci illərin ortalarından yavaş-yavaş qadağa qoyub
ictimai və ədəbi fikri başqa istiqamətə –
sosializm ideyalarının təlqin və tərənnüm
edilməsinə yönəltməyə başladı və
30-cu illərin ortalarında mövqeyini sərtləşdirdi.
Odur ki, XIX və XX əsrlərdə (həm də
Cumhuriyyət dövründə) formalaşıb inkişaf edən
Azərbaycan ədəbi-fəlsəfi fikrinin əsas istiqamətləri,
Şirindilin də yazdığı kimi, “alt qata” keçdi.
Ona görə də XIX əsrin ədəbi-ictimai
fikri XX əsrin əvvəlləri və 1920-30-cu illərin
ortaları da daxil olmaqla öyrənilməlidir.
Şirindil Alışanlının adlı bu tədqiqatı
yeni araşdırmalara stimul verib yol açmaqla yanaşı,
fikir mübadiləsinə imkan verməsi ilə də qiymətlidir.
Alxan BAYRAMOĞLU
(MƏMMƏDOV),
filologiya
elmləri doktoru, professor
525-ci qəzet.-
2011.- 24 noyabr.- S.7.