“Vmesto pisma” – “Məktub yerinə”

Moskvanın “İsloq” nəşriyyatında dəyərli şairimiz Məmməd İsmayılın seçilmiş şeir və poemalarından ibarət yeni kitabı çapdan çıxıb. Bu, şairin Moskvada çap olunan 8-ci kitabıdır. Kitab üç hissədən ibarətdir: seçmə şeirlər, poemalar və şairin son dövr yaradıcılığından yeni tərcümələr...

Nəfis şəkildə çap olunmuş kitaba rus şerinin önəmli şairləri Y.Kuznetsov, Aleksandr Kuşner və Mixail Sinelnikovun tərcümələri daxildir.

Kitabın tərtibatçısı və ön sözün müəllifi ədəbiyyatımızın yaxın dostu, tərcüməçisi, Azərbaycan oxucusunun da yaxşı tanıdığı ünlü rus şairi Mixail Sinelnikovdur. Azərbaycan-Rusiya ədəbi əlaqələri baxımından əhəmiyyətini nəzərə alaraq və oxucularımız üçün maraqlı olacağını düşünərək, kitabdan “Ön sözü” çap etmək qərarına gəldik.

Hötenin belə bir məşhur sözü var: “Şairi yaxından tanımaq üçün ilk öncə onun vətənini görmək lazımdır”. İş elə gətirdi ki, mən Məmməd İsmayılın şeirləri ilə, vətənindən öncə tanış oldum. Və artıq uzaqdan gəl-gəl deyən, gözəl Azərbaycanı yaddaşımda böyük Azərbaycan şairi Məmməd İsmayılın bu və ya digər misralarını tutaraq tanımağa başladım. Məmməd İsmayıl uşaqlığından üzü bəri bütün həyatı boyu doğma torpağının uzun və çiləli tarixinin vazkeçilməz mənzərələrini ruhunda daşıyan bir sənətkardır.

Qde jizn, çto isçezla,

Uşla, kak trava pod lemex,

Videnə bessledney?

Uşli, Aranqala, tvoy

prervannıy smex

İ krik tvoy posledniy.

Poslednee slovo,

Nadejdı posledniy obman,

Molene

Ostalis i stali zemley.

Kak verblöjiy bolğşoy

karavan,

Zdes vremə molçit,

Pritomivşis i stav na koleni.

(Perevod M.Sinelğnikova)

Mənə elə gəlir ki, keçənlərin, itirilmişlərin və böyük vətənin böyük xarabalıqlarına sığınıb qalan əzəmətinin həsrəti şairi hələ uşaqlıq cağlarından izləmişdir. Halbuki bu uşaqlığın daha ciddi qayğıları və məhrumiyyətləri mövcud idi. Bu qayğıların başında amansız dünya ilə dil tapıb yaşamaq gəlirdi. Oğluna, sonralar baxıb təsəlli tapacaq şəklini belə qoymayan, müharibəyə gedib geri dönməyən bir ata itirən Məmmədə uşaqlığın ən çətin, ən ağır yetimlik illərini yaşamaq qismət olmuşdur. Bir parça qısır torpaqda amansız yaşam mübarizəsində gücü son həddə çatan ana və bir də ana-balanın yaşamaq adına olub qopanları tək bir qoyun, tək bir gəzəl alma düşünün! Bütün bunlar gözdən-könüldən uzaq-hücrə dağ kəndi Əsrikdə yetim Məmmədin ilk həqiqət və xəyal dünyası idi. Ac-yalavac uşaqlıq illəri, cavabsız qalmağa məhkum olan ilk yeniyetməlik məhəbbəti şairin ruhunda elə dərin və silinməz izlər buraxmışdır ki?! Bu iki acı başlanğıc, bu iki yaxıcı yaddaş Məmməd İsmayıl poeziyasının tükənməz ilham qaynaqlarıdır. Bəlkə buna görə də şairin adı keçən qaynaqlarla təmasda yazılan müxtəlif illərin şeirləri daha təsirli və nüfuzedicidir:

i pervaya löbov neizqladima!

Kak tenğ, vsö jizn tı xodiş za lödmi,

Do smerti ot löbvi neotdelima.

voy vzor vo tğme qorit neuqasimo.

Vozmi menə, vozmi menya,

Vozmi!

(Perevod A.Kuşnera)

Mən, uzaq bir kənddə ehtiyac içində böyüyən, amma bütün bu həyat əngəllərinə baxmayaraq çox erkən yaşda ümumxalq sevgisi qazanan bir talenin həyat hekayəsini bütün detalları ilə burada təkrarlamaq fikrində deyiləm. Onsuz da bu həyat hekayəsi bütün dolğunluğu ilə sahibinin əsərlərinə çoxdan hopmuşdur. Amma əsas olan odur ki, ömrün səhərində həyatın bütün amansızlığını, adamların daşürəkliliyini görsə də şair, dünyaya və insanlara qarşı kin bəsləməmiş, bəxtinə düşən taleyi insanlıq taleyinin ayrılmaz bir parçası kimi qəbul etmişdir. Və çılğın bir ilham anında böyük həyati təsdiqi-əbədiyyəti mükəmməl bir biçimdə şeirə gətirmişdir:

Koqda dvijenö dano naçalo,

Koqda probilis rostki poseva,

Kto to znaet, – qde povstreçala

İ polöbila Adama Eva?

Şli gti dvoe skvoz dojd

i vöqu,

İ pokolenya idut po sledu.

Vedet doroqa ot deda k vnuku,

Ona prodlitsya ot vnuka k dedu.

Uxodyat v poçvu tısəçeletya,

Povitı nedra kornəmi dreva.

İ tolko dvoe jivut na svete,

İx tolko dvoe – Adam i Eva.

(Perevod M.Sinelğnikova)

Həyatını örnək bir şəkildə yaşamış hər bir həqiqi şairin, özünün yubileyində, ya da yaradıcılıq gecəsində ən azından ömründə heç olmasa bircə dəfə “dahi şair” adlandırılmağa haqqı var. Amma Məmməd İsmayıl poeziyasının belə xoşməramlı şişirtmə təriflərə ehtiyacı yoxdur. Çünki onun poeziyası ədəbiyyat dünyasında yüksək və davamlı bir hadisədir. Onun haqqında “böyük” kəlməsini işlətmək olsa-olsa məlum faktın təsdiqidir. Məmməd xalqının sevimli şairi olaraq qalır və onun misraları çoxlarının diləzbəridir. Üstümüzə gələn zamansız və amansız tarixi hadisələr M.İsmayılın taleyinin məcrasını yox, yalnız həyatının axarını dəyişdirə bildi. Onunla “zarafat” edən tale onu qürbətə götürdü. (Bu qürbət onun ruhuna və dilinə yaxın olsa da). Son zaman kəsiyində M.İsmayıl Türkiyənin Çanaqqala universitetində professor olaraq çalışmağa başladı. Türkiyədə onun türk filologiyasına və poeziyasına aid elmi əsərləri yayınlanır. Öyrənciləri, iş yoldaşları, Türkiyənin önəmli sənətkarları arasında böyük nüfuza sahibdir, onu sevirlər. Bu uzaqdan uzağa bir təsbit deyil, bir neçə il bundan əvvəl köhnə dostumun yanına gedib onunla birlikdə Türkiyəni gəzəndə, evində, pəncərələrindən sularında davamlı gəmi və qayıqlar üzən Dardanel boğazı görünən dərs dediyi universitetin salon və auditoriyalarında bütün bu dediklərimin canlı şahidi olmuşam. Məmməd İsmayıl xeyli müddət ayrı düşdüyü Azərbaycan oxucuları üçün də unudulmamışdır. İki il əvvəl şairin 70 illik yubileyində iştirak etmək üçün Bakıda olanda M.İsmayıla xalq sevgisinin partlayışını da öz gözlərimlə gördüm.

Nəticə çıxarmağın hələ tez olduğunu düşünərək keçilən yaradıcılıq yolları haqqında nə demək olar? Burada yalnız şairin poetikasında geridönüşülməz dəyişikliklərin nədən ibarət olduğunu açmaqdan söhbət gedə bilər. Əlbəttə, bu poeziyanın əsasında başlanğıcda nə vardısa o, yenə də davam etmədədir. Çılğın xəyal gücü, müqayisə olunması ağla gəlməyən nəsnələrin müqayisəyəgəlməz qarşılaşdırılması, forma və biçim ustalığı, misraların zərgər dəqiqliyi ilə cilalanması, poetik güc; həm də göründüyü kimi bu gücün aradan keçən uzun zaman məsafəsində daha da vüsət alması...Və əlbəttə keçilən sınaqlarda qorunub mühafizə olunan daxili sənətkar özgürlüyü, bir də böyük poeziyanın meydana gəlməsi üçün gərək olan xarakterin gücü...Amma mənə elə gəlir ki, bütün bu söylədiklərimdən başqa şairin son dövr yaradıcılığına acı və hüzün motivləri də əlavə olunmuşdur. Bütün bunlarla birlikdə kimsədən borc alınmayan, təbii və müdrikliyin təsəlli qəbuletməyən hikmət təcrübəsi, sözlərin dərinliklərindən boy göstərən dini duyğuların hissolunacaq dərəcədə (bəzən bir elə də gözə çarpmayan, amma var olan) güclənməsi də üslub bənzərsizliyinin gözə çarpan yönləridir.

Son dövr şeirlərinin toxumalarında poeziya üçün heç zaman yad olmayan qarşısıalınmaz İslam fatalizmi də gözəçarpacaq həddə güclənmişdir.Yeri gəlmişkən taleyin insan üzərindəki hakimiyyətinin var oluşu düşüncəsi Qərb insanı üçün də yad deyildir. Belə olmasaydı qədim yunanlı Epikur misal gətirəcəyim fikirləri söylərdimi? :”Tale ona boyun əyənləri aparır, müqavimət göstərənləri isə sürükləyir”. Ağlın bütün bu ruhsal hallarının səbəbləri vardi və həm də heç də yaşla bağlı olmayan səbəbləri...

Tarixdə Şərqin və Qərbin, amansız siyasi olaylara qoşulan və ya başqa bir şəkildə bu mübarizələrin qurbanına çevrilən sənətkarları az olmamışdır. Onlara örnək olaraq dünya lirikasının banisi sayılan Arxiloxla yanaşı Danteni, Vaqifi, Maxtımqulunu, Bayronu, Hüqonu göstərə bilərik. Siyahını daha da uzatmaq olardı... Bu gözlənilməz siyasiləşmənin əsas motivləri əslində ən xeyirxah niyyətlərdən başlayır: yaradıcı sənətkar tənhalığını aradan qaldırmağa can atmaq, fəlakət anında xalqının yanında yer almaq, günahsız yerə incidilən, haqqı tapdalanan insanların köməyinə çatmaq!

İzahı çətin olmayan, mənəvi cəhətdən haqq qazandırılan bu cür hərəkətlər əslində şair fəaliyyəti üçün xarakterik deyildir.Və mən yaxşı təsəvvür edirəm ki, Məmməd İsmayıl siyasi olayların gətirib çıxardığı yüksək dövlət vəzifəsindən nəhayət ki, canını qurtararkən necə dərindən, rahat bir nəfəs almışdır. Kimə məlum deyil ki, bu cür məsul vəzifələr onsuz da yaradıcılığına çox böyük ciddiyyətlə yanaşan insanın məsuliyyətini ikiqat artırır (unutmayaq ki, şair, yüksək vəzifələrdə işləməyəndə belə xalqının taleyi qarşısında məsuliyyətini dərindən hiss edir, o ki qalsın yüksək və məsuliyyətli dövlət vəzifəsini də daşımış ola. Buna görə də bu iki vəzifəni birlikdə daşımaq şairin gücü xaricində olur).Vəzifədən ayrıldıqdan sonra Məmmədin qarşısında ehtiyacın ağır illəri başlamışdı. Ailəsini aclığın pəncəsindən qurtarmaq üçün gərgin və ağır mücadiləyə başlasa da elə bilirəm ruhən xeyli yüngülləşmişdi. Çünki öncədən göylərdən onunçün ayrılmış özünün təbii fəaliyyət aləminə, yəni şeirə geri dönə bilmişdi. Axı heç kim anadan teleşirkət sədri kimi doğulmur, amma bəzilər şair doğulur, fəqət bu doğum da çox az adama qismət olur.

Yaşadığı dönəmdə böyük şairləri əhatə edən çevrə, dost yaxud düşmən olmasına baxmayaraq onunla bu vəya başqa bir şəkildə yolları kəsişənlər, onu sadəcə görənlər və görüş şahidləri böyük sənətkarların müasirləri kimi gələcək nəsillər üçün maraq kəsb edirlər. Nəvələr, nəticələr (o cümlədən sənətkarın öz nəvə və nəticələri də) böyük sənətkarları bu maraq dairəsinə görə dəyərləndirirlər. Yeri gəlmişkən, tarixçilərin dəyərləndirməsində iqtidar sahibləri də eyni ölçüyə tabe olur... Amma necə deyərlər, heç də bütün iqtidar sahibləri sənətkarlara münasibətdə ağılla hərəkət edib yüksək davranış səviyyəsinə çata bilməmişlər. Burada qeydə dəyər istisnalar da yox deyildir. Misal olaraq Yuli Sezarı xatırlamaq mümkündür. Qədim dünyanın önəmli yunan şairi Katul Yuli Sezar haqqında sətirləri min illərcə ağıllardan silinməyən öldürücü satiralar yazmışdı. Amma Katulun dəyərini bilən, onun sözlərinin ölümsüzlüyünü hiss edən Sezar, nəinki Katulla yaxşı davranmış, hətta dəfələrlə onu saraya kef məclislərinə dəvət etmiş, epiqramların müəllifi ilə onun yazdıqlarına əsla eyham vurmadan həvəslə söhbət etmişdi. Bəli, belə bir davranış və cavab üçün, görünür, Sezar ruhunun böyüklüyü gərəkmiş.

1975-ci ilin yay günlərinin birini heç unutmaram. Müvəqqəti olaraq “Drujba narodov” jurnalının şeir şöbəsinə rəhbərlik edirdim. O zaman iş otağıma kitabının nəşriyyat redaktoru ilə birlikdə gənc, qara saçlı, qara bığlı azərbaycanlı şair gəldi. Mənə Məmməd İsmayılın nəşrə hazırlanan kitabının tərcüməsini təklif etdilər. O dönəmdə tərcümə işim onsuz da başımdan aşırdı. Həm də Azərbaycan dünyasından uzaqdım, çağdaş Azərbaycan poeziyası haqqında təsəvvürüm yetərincə deyildi. Açığı sadəcə nəzakət xatirinə: “Gərək mətnlə tanış olam”, – cavabını verdim. Başqa nə cavab verə bilərdim ki?! Və cavabımdan sonra azərbaycanlı ziyarətçimin üzünün ciddiləşib gərildiyini hiss etdim. Amma evdə kitabı bir-iki saat oxuduqdan sonra anladım ki, çox güclü və özünəməxsus ədəbi hadisə ilə qarşı-qarşıyayam. Beləliklə, Məmməd İsmayılla dostluğum başladı və şeirləri vasitəsilə onun vətənini yaxından tanıdım. Məmməd İsmayıl şeirinin davamlı tərcüməçiləri və dostları olacaq (baxmayaraq ki, hər birinin özünəməxsus tanışlıq novellası var) Yuri Kuznetsov və Aleksandr Kuşner də belə bir seçim edəcəkdilər. Yeri gəlmişkən deyim ki, tərcüməçi tərcümə etdiyi şairin siyası görüşlərini və maraqlarını bölüşməyə də bilər. Amma iş burasındadır ki, dostluq və poeziya hər cür siyasətdən daha yüksəkdə dayanır. Və şair, əgər o doğrudan da həqiqi şairdirsə, dostuna xəyanət edə bilməz, etsə, belə bir xəyanət insanın özünün özünə xəyanəti olardı.

Məmməd İsmayılın rus tərcüməçilərinin hər birinin öz uğurları var. Bu ön sözdə mərhum Yuri Kuznetsov tərəfindən edilən bir mükəmməl tərcüməni xatırlamamaq ədalətsizlik olardı. Şeir “Nar” adlanır. (Nar, Məmməd İsmayıl poeziyasının sevimli və simvolik obrazıdır. Və təsadüfi deyil ki, bir zamanlar şair rus dilində Moskvada çap olunan ilk kitabına “Zerna speloqo qranata” (“Dəymiş nar dənələri”) adını vermişdi).

Otkuda on, qranat? Otkuda

Eqo qustoy zernistıy znoy?

On svet, on malenkoe çudo,

On soverşennıy şar zemnoy.

Soşlis vnutri, tesnə svobodu,

Qnezdo v qnezdo, zerno v zerno,

Strana k strane, narod k narodu;

Vnutri eqo krasnım-krasno.

Porədok i stolpotvorene

Nebesnıx vstreç, zemnıx razluk.

O, to zvezdnoe skoplene!

O, polnıy taynami sunduk!

Kakoy obcem v neqo vmestilsya,

İ on ni leqok, ni tyajel!

Koqda Novruzu on prisnilsya,

Novruz löbimuö naşel.

Derju eqo , kak slovo bratstva,

Razrezan nadvoe qranat

Tekuçim lezviem Araksa,

İ poluşariə qoryat.

Əlbəttə hələ sovet dönəminin çətin zamanlarında bir vətənin ikiyə parçalandığını dilə gətirən bu şeir öz-özlüyündə çox güclüdür. Ona görə güclüdür deyirəm ki, bu şeirdə bir-birindən uzaq olan ideyalar mükəmməl bir şəkildə çarpazlaşdırılıb (şeirlə bağlı qədim rus təsəvvüründə olduğu kimi). Az sözlə həm şəxsi, həm də təmsil etdiyi xalqın taleyi haqqında o qədər çox fikirlər deyilib, real dünya ilə nağıl dünyası elə şahanə bir şəkildə bir araya gətirilib ki?! Orijinalda olduğu kimi şeirin rus dilinə tərcüməsində də, Mandelştamın təbiri ilə desək, fikirlər misralara – aorta-damarlara sığmır. Birdən-birə cuşa gələn ilham (yox, belə ilham ekstazı saatlarla yazı masasının arxasında oturmaqla gəlməz) parlaqlığının gücü və tərcümə etdiyin şairin taleyi ilə onun mənsub olduğu xalqın taleyini canınla, qanınla hiss etmək bu tərcümədə bir araya gəlmişdir. Özünü poetik sexin sənətkarlarından biri kimi hiss edən bu yazının müəllifi qeyri-iradi bir şəkildə Puşkindən Pasternaka (Pasternak dəsti-xətti, səs tembri adıkeçən tərcümədə, özəlliklə onun üçüncü dördlüyün əvvəlində açıqca hiss olunur) qədər uzanıb gələn ənənəvi rus vəzninin taleyi haqqında da düşünməli olur. Və mənə elə gəlir ki, belə bir tərcüməyə görə Puşkinlə Pasternak öz “yetirmələrinə” əla qiymət verərdilər... Düşünürəm ki, yalnız bu səviyyədə bir tərcümə əsəri Rus ədəbiyyatı faktına və onun ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilə bilər. Və tərcüməçi üçün bundan böyük tərif yoxdur.

İnanıram ki, belə şeirlərin müəllifi kimi Məmməd İsmayıl hər zaman Rusiyada da öz minnətdar oxucusunu tapacaq!

Mixail SİNELNİKOV

525-ci qəzet.- 2011.- 1 oktyabr.- S.24.