AZƏRBAYCAN TEATRINDA İLYAS ƏFƏNDİYEV
AMİLİ
MƏRYƏM ƏLİZADƏ
İlyas Əfəndiyevin şəxsiyyəti,
ədəbi və dramaturji
yaradıcılığı, əsərlərinin teatr təcəssümü və onlardan qaynaqlanan mətləblər
İlyas Əfəndiyev dramaturgiyasına
məhz yeni elmi
konsepsiyaların araşdırma üsulları ilə yanaşmaq imkanı verir.
Təbii ki, XX əsrin II yarısında Azərbaycan ədəbiyyatının
öndər simalarından sayılan, sağlığında
ikən “canlı klassik” deyilib
çağırılan, milli dramaturgiya məktəbinin
davamçısı qüdrətli qələm ustası İlyas Məhəmməd oğlu
Əfəndiyevin ədəbi-bədii fəaliyyətinin bütün təzahürlərini kiçik bir ön söz çərçivəsində
əhatələmək mümkünsüzdür.
Ona görə ki, İlyas Əfəndiyev çoxsaylı hekayələrlə,
povestlərlə, irihəcmli romanlarla, Azərbaycan
milli dramaturgiyasının
yaraşığına çevrilmiş
pyeslərlə yanaşı, həm də miqdarı yüzlərlə
hesablanan elmi-tənqidi, filoloji,
kulturoloji məqalələrin, publisistik yazıların, resenziyaların
müəllifidir, respublikada teatrın yaşam ritmini, teatr prosesini tənzimləyən
sənətkarlardan biridir.
Lakin ən önəmlisi budur ki, onun
əsərləri yalnız Azərbaycan oxucularına və
seyrçilərinə yox, həmçinin
dünya xalqlarının ədəbiyyatsevər
nümayəndələrinə də yaxşı məlumdur.
Müəllifin nəsrinin və dramaturgiyasının əcnəbi
dillərə tərcümə tarixi
keçən əsrin 50-ci illərindən başlayır. İlyas Əfəndiyev
yaradıcılığının işığını,
poetikasını, bədii-estetik siqlətini, İlyas
Əfəndiyev dünyasının mənəvi parametrlərini
bütövlükdə özündə əks etdirə bilmiş ən bariz, xarakterik örnəklər ingilis,
rus, alman, tacik, ispan, fransız, çex, eston, slovak, litva, gürcü dillərində nəşr olunmuşdur. Hətta kumık ədəbiyyatında
da İlyas Əfəndiyevin
tərcümə edilmiş əsərləri
özünə layiqli yer
almışdır.
Azərbaycan
müstəqillik qazandıqdan sonra isə
İlyas Əfəndiyev sözün
əsl mənasında dünya
masştabında, dünya çapında
tanınan bir yazar, bir dramaturqdur. Odur ki, İlyas
Əfəndiyevin əsərlərinin türkcə nəşri
Azərbaycan milli mədəniyyəti üçün son dərəcə
əhəmiyyətli bir hadisə kimi qiymətləndirilməlidir. Azərbaycan
xalqının ədəbi-bədii irsilə türkiyəli oxucu arasında körpü
yaratmaq baxımından da
bu addım önəmli mahiyyət kəsb
edir. Bu kitabın
Türkiyədə nəşr edilməsinin Azərbaycan
teatrından ötrü də səmərəsi
böyükdür.
Məsələ
budur ki, İlyas Əfəndiyevin yazdığı 20
pyesdən düz 19-u Azərbaycanın və
eləcə də Türkiyənin müxtəlif
teatrlarının səhnəsində uğurla
oynanılmışdır. Azərbaycan Milli
Dram Teatrının müasir
tarixisə birbaşa şəkildə onun adı ilə bağlıdır. İlyas Əfəndiyevin bu
teatrların səhnəsində son 50 il ərzində tamaşaya
hazırlanmış “İşıqlı yollar”
(1947), “Bahar suları” (1948), “Atayevlər
ailəsi” (1954), “Sən həmişə mənimləsən”
(1964), “Unuda bilmirəm” (1968), “Məhv olmuş gündəliklər” (1969), “Mahnı dağlarda qaldı” (1972), “Qəribə oğlan” (1973). “Xurşunbanu
Natəvan” (1981), “Büllur sarayda” (1983), “Bizim qəribə
taleyimiz” (1988), “Sevgililərin cəhənnəmdə
vüsalı” (1989), “Hökmdar və
qızı” (1994) kimi pyesləri çağdaş teatr təfəkkürünün
inkişafına güclü təsir
göstərmişdir. Məhz lirik-psixoloji
dram janrının nəzəri-estetik
prinsipləri, bədii qayəsi bu pyeslərin
poetikası və arxitektonik quruluşu əsasında ədəbiyyatşünaslıq
tərəfindən müəyyənləşdirilir.
“Sən həmişə
mənimləsən” (1964) pyesi müəyyən
bir dövrün,
epoxanın, zamanın simvoludur, rəmzidir,
60-cı illərin məişət romantikasının, lirik-psixoloji münasibətlər şəbəkəsinin
güzgüsüdür, adi
insan yaşantılarının teatral poeziyasının ifadəsidir. Bu pyes dünyanın
60-cı illər mənzərəsində azərbaycanlı mənəviyyatını,
türk əxlaqını əks etdirən
bədii bir sənəddir. Müasir azərbaycanlı
psixologiyasının ekzistensional mündəricəsinin
öyrənilməsi yolunda ilk bələdçi məhz “Sən həmişə
mənimləsən” pyesidir. Bunlardan əlavə “Sən həmişə mənimləsən”
pyesi Azərbaycan teatr
mədəniyyətində yeni bir estetik mərhələnin
başlandığını müjdələyib, yeni rejissuranın, yeni aktyor ifaçılığının meydana gəlməsini şərtləndirib, Azərbaycan
milli dramaturgiyasının çağdaş
axtarışlarının dəyərli təzahürü kimi əlamətdar olub,
teatrımızın həm repertuar siyasətinin
istiqamətlənməsinə kömək edib,
həm də onun sonrakı inkişafı
üçün mühüm
estetik koordinatları müəyyənləşdirib.
Elə 1964-cü ildəcə bu pyes əsasında hazırlanan tamaşanın
fantastik uğuru onu müasir Azərbaycan
teatrının özünəməxsus “Qağayı”sına
çevirdi. İlyas Əfəndiyevin
Azərbaycan teatr mədəniyyəti
qarşısındakı təkcə bu
xidməti imkan verir ki, böyük dramaturji istedada malik bu şəxs xalq tərəfindən mütəmadi şəkildə
anılsın, xatırlansın, yad edilsin. Müəllifin pyeslərinin uğurlu səhnə taleyini
Azərbaycan teatr tarixində konkret bir dönüş,
konkret bir mərhələ
olduğunu dərk edən
teatrşünaslıq isə “İlyas Əfəndiyev
teatrı” terminini elmə daxil
edir. “İlyas Əfəndiyev
teatrı” anlayışında 60-cı illərdə Azərbaycan
teatr poetikası, Azərbaycan
teatrının bədii-estetik prinsiplər cədvəli öz əksini tapır.
“İlyas
Əfəndiyev teatrı” anlayışında 60-cı illərdə
Azərbaycan teatr poetikası, Azərbaycan
teatrının bədii-estetik prinsiplər cədvəli öz əksini tapır.
Azərbaycan milli teatrını proses kimi götürdükdə, hətta onun təsisatlı (institusional)
mərhələsini belə donmuş, statik hadisə kimi deyil, zaman içində bir hərəkət kimi təhlil
etməyi tərcih edirəm. Bu mənada,
Azərbaycan teatrında konkret zaman kəsiyində İlyas
Əfəndiyev amilini və ya fenomenini məhz prosesimizin əbədi hərəkəti
kontekstində araşdırmaq məqamı yetişibdir.
Obrazlı desək, “İlyas Əfəndiyev
fenomeni”ni
açıqlamaq üçün Jül Vernin məşhur
romanındakı Kapitan Nemonun
sualtı qayığının devizini
xatırlamaq yerinə düşər: “Hərəkətli hərəkətlidə”.
Yeni elmi
düşüncənin əsaslarında duran
Kvant fəlsəfəsi qeyri-səlis məntiqlə
izah olunur,
açılır və fövqəladə yeni,
gözlənilməz qənaətlərə gəlməyə
imkan verir. Çağdaş elmdə məhz bu yeni açılan
perspektivlər məni İlyas Əfəndiyevin
yaradıcılığını ənənəvi ədəbiyyatşünaslıq
və ənənəvi teatrşünaslıq mövqeyindən
deyil, “Zaman içində
dalğa” fenomeni kimi araşdırmağa sövq
etdi. Odur ki, bununla bağlı
tezisləri bəyan edərək, mətləbə keçməzdən
öncə bir şeyi
tam əminliklə və tam
məsuliyyətlə deyim:
İlyas Əfəndiyevin şəxsiyyəti,
ədəbi və dramaturji
yaradıcılığı, əsərlərinin teatr təcəssümü və onlardan qaynaqlanan mətləblər
İlyas Əfəndiyev dramaturgiyasına
məhz yeni elmi
konsepsiyaların araşdırma üsulları ilə yanaşmaq imkanını verir.
Ən əvvəl ona görə ki, bu görkəmli yazar yaşadığı dövrün,
yəni onun payına düşən zaman kəsiyinin demək olar
ki, əksəriyyətinin bədii-estetik,
fəlsəfi, mənəvi-əxlaqi inikasını
yaradıb və bu inikas,
yəni, pyeslərinin səhnə təcəssümü
müasirlərinin düşüncə-duyğularını
formalaşdırıb. Bu fakt
aksiomadır və mən elmi
düşüncələrimdə bundan
çıxış edirəm.
Üzərində
çalışdığım konsepsiyanın I tezisini bəyan edim:
İnsan varolmasının dördüncü
ölçüsü, boyutu
olan Zaman
özü-özlüyündə paradokslardan
və fenomenlərdən ibarətdir. Zamanın bir neçə təzahür formaları var. Bunları düşündükcə, çox tez dəqiq elmi düşüncədən bədii-yaradıcı
düşüncəyə keçməli olursan.
Fiziki zaman, astronomik zaman, təqvimi zaman, psixoloji zaman, nisbi (relyativ)
zaman, fərdi zaman,
mücərrəd zaman. Paradoks
elə burdan başlayır ki, bütün bu sadalanan anlayışlar
bir sözdə – hamının rahatca istifadə etdiyi Zaman, vaxt
söz-anlayışında birləşir. İstənilən
sənət fenomenini məhz və
yalnız Zaman anlayışını paradoks kimi qəbul edəndə
cüzi də olsa, anlamaq mümkün olur.
İcazənizlə,
“İlyas Əfəndiyev fenomeni”ni açıqlamaq üçün
quraşdırdığım bir sillogizmi sizə təqdim edim:
1. İlyas Əfəndiyev mədəniyyət və
incəsənətimizin fenomenidir.
2. Bu fenomen artıq paradoks kimi qəbul etdiyimiz Zamana məxsusdur. Deməli, İlyas Əfəndiyevin özünü, yaradıcılığını,
konkret əsərlərini
və bütövlükdə
əhəmiyyətini paradoks
çərçivəsində araşdırmaq lazımdır.
Nəzərə alınsa ki, “paradoks” sözünün lüğəti mənası
ilk baxışdan qəribə
olan nə isə deməkdir, aydın olmalıdır ki, İlyas Əfəndiyev irsinə bu rakursdan yanaşma
da yalnız ilk baxışdan qəribə
kimi dəyərləndirilə
bilər.
İlyas Əfəndiyevin
dramaturji əsərlərinin
adlarına müraciət
edib, onları təklif etdiyim rakursdan analiz etmək kifayətdir ki, irəlidə açılan yeni məzmunların məna tutumunu açıq görək. Misal: “Sən həmişə mənimləsən” və
yaxud “Boy çiçəyi”
(əbədi zaman), “Məhv olmuş gündəliklər” (yazıya
həkk edilmiş günlər), “Unuda bilmirəm” (yaddaş zamanı), “Bizim qəribə taleyimiz” (mistik zaman), “Atayevlər ailəsi” (nəsillər-zaman), “Sevgililərin
cəhənnəmdə vüsalı”
(infernal (o tay) zaman), “Büllur sarayda” (dondurulmuş zaman) və s.
Vaxtınızı alıb bütün pyesləri sadalamayacağam,
məncə aydındır
ki, bu material göstərdiyim aspektdən
analiz üçün
son dərəcə səmərəlidir.
I tezis: Hamıya
məlumdur ki, İlyas Əfəndiyev parlaq ədəbi debütünə rəğmən
(roman və s.) özünü
dramaturgiyaya həsr edən və sözün bu mənasında ötən
əsrin ikinci yarısında yeganə xalis dramaturqdur. O da məlumdur ki, dramaturji əsərin bütün məziyyətləri, ideya
və duyğuları
teatr səhnəsinin konkret zaman-məkanında
realizə olunur. Bu baxımdan məni maraqlandıran ikinci məsələ “İlyas
Əfəndiyev fenomeni”nin
xronotop – yəni zaman-məkan vəhdətinin
göstəriciləridir. Bu göstəriciləri müəyyənləşdirmək
birinci məsələdən
nisbətən asandır.
Çünki İlyas
Əfəndiyevin dramaturgiyasında
bədii düşüncəmizdə
mövcud olan xronotopların əksəriyyəti
(kənd, şəhər,
dağ, aran, meşə, kabinet və s.) öz əksini tapır. Mən əminəm ki, İlyas Əfəndiyevin dramaturgiyasındakı
xronotop məsələsinə
müxtəlif rakurslardan
yanaşılma məhsuldar
olan teatrşünaslıq
problemidir.
II tezis bilavasitə
İlyas Əfəndiyevin
yaradıcılıqla məşğul
olduğu konkret tarixi dövrlə bağlıdır. XX əsrin
ikinci yarısında Azərbaycanda, SSRİ-də
və dünyada baş verən mənəvi xassəli problemlər İlyas Əfəndiyevin dramaturgiyasında
öz əksini tapıbdır. Sirr deyil ki, bu
dövrdə zatən
istedadlı və ləyaqətli sənətkarlar,
obrazlı desək, “düz sözü” ya zarafata salıb
deyirdilər, ya da dövr haqqında
deyilən düz sözü qorumaqdan ötrü onun ətrafında yayındırıcı
şirmalar qururdular. İndi dövr yetişib və biz İlyas Əfəndiyevin dramaturji əsərlərində
quraşdırıcı şirmaları
aradan götürüb,
əsərlərinin “xalis
mahiyyəti”ni, dərin
fəlsəfi mənalarını
adekvat, yəni necə var açıqlaya
bilərik. Sözügedən
bu əməliyyatların
nəticəsində əminəm
ki, oxucu-tamaşaçıların
gözü qarşısında
hardasa yeni, bəlkə də gözlənilməz İlyas
Əfəndiyev canlanacaq.
İlyas Əfəndiyevin
əslində gələcəyə
ünvanlandırdığı mesajlar bu gün
həssaslıq və
dəqiqliklə qəbul
edilməlidir.
İlyas Əfəndiyevin
nəsri də Azərbaycan ədəbiyyatının
zirvələrindən biridir.
O, “Söyüdlü arx”
(1958), “Körpüsalanlar” (1960), “Dağlar arxasında üç dost” (1963), “Sarıköynəklə
Valehin nağılı”
(1978), “Geriyə baxma,
qoca” (1980), “Üçatılan”
(1981), “Qaçaq Süleymanın
ölümü” (1993), “Xan
qızı Gülsənubərlə
tarzən Sadıqcanın
nağılı” (1996)kimi
əsərlərilə Azərbaycan
nəsrinin inkişafını
yeni mərhələyə
yüksəltmişdir. İlyas
Əfəndiyevin ədəbi-bədii
irsi XX əsr azərbaycanlısının təfəkkürünün,
düşüncələrinin, psixologiyasının, ictimai-sosial
həyatının, məişətinin,
yaşantılarının, duyumlarının aynasıdır,
problemlərinin, ağrı
və acılarının,
iztirablarının, iftixarının
və günahının
arxividir, öyrənc
yeridir. Rəsmi şəkildə 1939-cu ildən
ədəbiyyata gələn
müəllif ta ölümünə qədər
yazıb-yaratmış, qələmini
yerə qoymamışdır.
Odur ki, İlyas Əfəndiyev haqlı olaraq ədəbiyyatımızın fəxri sayılır. Təsadüfi deyil ki, bu gün
İlyas Əfəndiyevin
nəsri, dramaturgiyası,
teatr fəaliyyəti barəsində ədəbiyyatşünaslıqda
və teatrşünaslıqda
yazılmış məqalələri,
resenziyaları, esseləri,
bədii-publisistik oçerkləri,
elmi-tədqiqat araşdırmalarını
bir yerə toplayıb bir ayrıca kitabxana yaratmaq mümkündür.
Belə yazıların
sayı 1000-i keçmişdir
və maraqlısı
budur ki, İlyas Əfəndiyevin zəngin bədii irsinin öyrənilməsi
və tədqiqi hələ də davam edir. Elə
buna görə də İlyas Əfəndiyevin əsərlərinin
təkrar-təkrar nəşr
edilməsi milli mədəniyyətimiz üçün
olduqca önəmli bir hadisə sayılmalıdır.
MƏRYƏM ƏLİZADƏ
Sənətşünaslıq doktoru,
Professor
525-ci qəzet.- 2011.- 1 oktyabr.-
S.20.