Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

Ön söz

Azərbaycan milli qurtuluş hərəkatının ideoloqu və lideri, ilk həqiqi demokratik Xalq Cümhuriyyətimizin banisi M.Ə.Rəsulzadənin zəngin ictimai-siyasi və ədəbi-bədii publisistik irsinin I cildi (1903-1909) 1992-ci ildə, II cildi (1909-1914) 2001-ci ildə işıq üzü görmüşdür. İndi onun 1915-1916-cı illərdə dövri mətbuatda dərc olunmuş əsərlərinin III cildini oxuculara təqdim edirəm. Zənnimcə, 10 ildə təmənnasız hazırladığım bu əsər Azərbaycan tarixi və bütövlükdə I dünya müharibəsi dövrü tarixi ilə maraqlananlar üçün faydalı olacaqdır.

ƏsərləriÜçüncü cild

(1915-1916)

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

lll

Prometyin cəzası quşlara yem olmaqdır. Buna sözümüz yox. Yalnız zavallı Şücaüddövlənin günahı nə idi ki, müxbirlər onu da öldürdülər.

Günahsız “öldügü” üçün olmalıdır ki, xan həzrətləri müxbirlərin canbəxş nəfsinə ərzi ehtiyac göstərmədən xortdadı və isbati-vücud edərək müxbir əfəndilərin tam gözünə tıqandı da:

– Yox, ağalar, yox, bən ölməmişəm! – dedi.

Fəqət müxbirlər susmuyor, gündən-günə meydanlarını genişlədiyorlar.

Müharib dövlətlərdə adam azalınca haman bitərəf məmləkətlərə əl atıyorlar. Əfqan əmiri də hələlik bir ay təcrübə – bir dəfə öldürülüb dirildi;

Ancaq yazıq bizim Əhməd bəy bu günə qədər daha müxbirlərin tərhimini cəlb edə bilmədi.

Birisi öldürüldü – dedi, durdu, daha dalısı gəlmədi. Fəqət dirildigini də söyləmədilər.

Gülnəzərli müxbirlər görünüyor ki, “bəsbədülmüvvət” əqidəsinə qaildirlər. Bunlarca ancaq öldükdən sonra hər kəs üçün bir dirilmək müqərrərdir. Əhməd bəy bu vəqtə qədər dirilmədisə, demək ki, daha öldürülməmişdir.

lll

Fəqət müxbirlərin iqtidarı yalnız öldürüb diriltməklə qalmıyor. Onlar eyni zamanda gözəl müvərrix, cəfərülfiyadə mütəbhür lisaniyatda mahir əddi olunmaqdadırlar. Məsələn: keçəndə “Yeqipet”in türklər tərəfindən – Misir “pəra”nin bəg oğlu Adriyannupolun – Ədirnə, Aleksandropolun – İskəndəriyyə – deyə yazılıb oxunacağını bu fəzilətməab ağaların elm və dərrakələri sayəsində ögrəndik.

Bu xüsusdakı teleqraf xəbərlərini yəqinən “İqbal” qareləri-yox a – oxucuları oxumuşlardır. İstəsələr, bən onlara bu müxbirlərin bundan sonra verəcəkləri teleqraflardan da bir nümunəsini göstərə bilərəm. İştə:

Moskva – Tiflisdən Moskva qəzetələrinə verilən xəbərlərə görə, Qafqasiya müsəlmanları bu qərara gəlmişlər ki, bundan sonra Yelizavetpola – Gəncə, Aleksandropola – Gümrü və Nuxaya – Şəki, Şamaxıya – Şirvan, Şuşaya – Şişə, Bakıya da Badukubə – deyib o surətlə yazsınlar. Hətta məşhur şəhərlərin adları müsəlman qəzetələrində haman bu qərar ilə yazılmağa başlanmışdır.

lll

Qəzetə müxbirlərinin yuxarıda saydığımız fəzilətlərini isbat etmək üçün Bakı qəzetələrindən biri Lehistan qəzetəçilərinin Qafqasiya həqqində nəşr elədikləri xəbərlərdən topluyaraq bir “əfsanə” nəşr eləmişdir. Bu əfsanədə deniliyor ki:

“Varşava mətbuatı Qafqaz ərkani-hərbinin təbliğatından bəhs edərkən “K.S.” yazıldığı vəch ilə, Qafqasiya ilə bilaxassə sərhəddə vaqe olan şəhərləri, qəsəbələri həqqində qəribə məlumata malik olduqlarını göstəriyorlar. Məsələn, “Varşavski utro” qəzetəsi uzun bir məqalə yazıb burada Qafqaz komitələrinin türk qəsəbəsi olan Sarıqamışda vücuda gətirdikləri iaşə mərkəzlərindən bəhs ediyor. Bu Sarıqamış məzkur qəzetənin dediginə görə, müharibə başlandığı zaman ruslar tərəfindən zəbt olunmuş”. Məqalə sahibi haman zəbt olunan bir şəhərdə böylə bir sürət və ciddiyyətlə işə girişib də bu kibi müəssisələr vücuda gətirən qafqasiyalılara qarşı bəyani-heyrət ediyor.

Polşa qəzetələrindən biri rus ordusunun ildırım kibi vaqe olan hücumundan bəhs edərək “kürd ocağı olan İqdır”ın alınmasını alqışlıyor.

Digər polyak qəzetəsi bu günlərdə heyrətəngiz bir xəbər nəşr eləmişdir. Böylə ki: “Azərbaycan şəhrində İrəvan quberniyasında İran ermənilərini yoldan çıxarmaq üçün İstanbuldan göndərilmiş əlli türk eysi həbs olunmuşdur”.

Coğrafiyaya aid bu kibi kəşfiyyatlar da var:

“Ərzurum istehkamlarının keçilməz bir səngərini təşkil edən Ararat silsilələrində olmazın qarlar yağmış və erməni padşahlığının paytaxtına olan hücumumuzu saxlamışdır”.

Və yainki:

“Tarixi Araz çayı vasitəsilə qət olunan Fərat dərəsi hal-hazırda Van səncaqındakı müharibələrə qanlı bir meydan təşkil eləməkdədir”...

Fəqət müxbiri-məxsusindən alıb da aşağıdakı teleqrafı nəşr edən bir Polşa qəzetəsi bu xüsusda “küyi-səbqət” qazanmışdır. İştə o teleqraf:

“Ənvərin rus bəndləri Trabzon vasitəsilə Ərzuruma keçmək istədisə də, müvəffəq ola bilmədi”...

Siz Allah, bundan əlvan bir qurama olarmı?

lll

Yuxarıdakı əlvan quramaya rusca nəşr olunan məhəlli qəzetələrindən birisi “əfsanə”-deyə gülmüş və bunları da gülmək xatiri üçün qəzetəsində dərc eləmişdir. Fəqət müharibəyə aid teleqraf qismində dərc edildigi aşağıdakı teleqrafı da “əfsanə” qisminə keçirsə idi, daha müvafiq olmazmıdı?

İştə o teleqraf:

– “Yafədə böyük bir mitinq olmuş və bir alman keşişi cəmaətə xitabən söyləmişdir ki, Hacı Vilhelm həzrət Məhəmməd əleyhissəlamın bacısı nəslindən yetişmişdir. Və qeyrə...”

Fəqət bu teleqrafı dərc edən idarə yaxşı olardı ki, zəhmət çəkib də Lehistan qəzetəçilərinin məlumatına müraciətlə təhqiq edəydi ki, əslində Məhəmməd əleyhissəlamın bacısı olmuşmu, olmamışmı?

Niş

“İqbal”, 12 yanvar 1915, № 837

Prometə – yunan əsatirində baş ilahiyə asi olmuş bir sərkəşi-ileyhdir ki, Qafqasiya dağlarında işgəncələrə məhkum olmuşdur – M.Ə.

Dəha – düha

Mütəvaliya – ardıcıl, mütəmadi

Tərhimini – rəhm etmə, yazığı gəlmə

Eysi – xristian

Kuyi – səbqət – keçid rayonu, döngəsi

Milli bir vəzifə qarşısında

Aşağıda Kars qubernatorunun müsəlman cəmiyyəti-xeyriyyəsi rəisi adına çəkdigi bir teleqramını dərc ediriz.

Bu teleqraf “İqbal”ın dekabr 22-si tarixli məqaləsi ilə cəlbi-nəzər etdigi məsələni, məəttəəssüf tabyid etməkdədir.

Kars mahalının müsəlmanları gərək general qubernator Zuyevin dünki qəzetələr vasitəsilə nəşr olunan bəyənnaməsindən və gərək bu gün nəşr elədigimiz Kars qubernatoru polkovnik Podqorskinin cəmiyyəti-xeyriyyə naminə çəkdigi teleqramından anlaşıldığı kibi müharibədən olduqca xəsarət çəkmiş və ianəyə möhtac olmuşlardır. Bu ehtiyac müdhiş və vaseh bir dərəcədə olmasaydı, şübhəsiz ki, qubernator cəmiyyəti-xeyriyyəni rahatsız etməzdi.

Karsdan qaçıb da Bakıya gələnlər o tərəf müsəlmanlarının nə kibi bir halə giriftar olduqlarını anlatmış və dərdlərinə dərman istəmişlərdi. Fəqət xeyrat və ehsan sahibi olanlarımız işə ciddiyyətlə yapışmaq və ianəyə ehtiyacın lüzumunu hiss edə bilmək üçün 17 nəfərin şəhadətini kafi görməyib, daha əsaslı məlumata müntəzir qalmışlardı. Bittəbii bu “əsaslı məlumat”ı da aramaq zəhmət və müşkülatına təhəmmül etməginə degil, hüzurlarında hazır və nazir olaraq görmək diləmişlərdi. Artıq rəsmi məmurların müraciəti ilə böyük bir ehtiyacın mövcud olduğu sabit olmuş deməkdir.

Əfkari-ümumiyyənin hissən və qəlbən dərk etmiş olduğu şeyi imdi haman rəsmən bir əmri-vaqe şəklini almışdır.

Bu əmri-vaqeə qarşı müsəlman cəmaəti nə eləyəcək, müsəlman cəmiyyəti-xeyriyyəsi nə istiyəcək?

cəmiyyəti-xeyriyyədən milli mətbuat neçə zamandan bəri bu xüsusda rəsmi bir tədbir və iqdamda bulunub da ianə etmək və əlindən gələn köməgi istəyən xəlqə yol göstərib də, onların himmət və həmiyyətlərini təhrik və təşviq eləməgi tələb etmişdi.

Bu kərə idarə və himayəsinə tapşırılan Rusiya təbəəsi müsəlmanların qorxunc ehtiyaclar içində qaldığını görüb öz əlindəki vasitələrlə o qədər böyük bir ehtiyaca müavinət edə bilməyəcəgini hiss etmiş olan Kars qubernatoru dəxi eyni bir müraciətlə Bakı cəmiyyəti-xeyriyyəsinə müraciət ediyor.

Eşitdigimizə görə cəmiyyəti-xeyriyyə idarəsi bu xüsusda Bakı qorodonaçalnikinə müraciətlə müharibədən xəsarətdidə olan müsəlmanlar üçün ianə yığmaq və bu xüsusda bir ianə dəftəri açmaq xahişində bulunacaqdır.

Fəqət, bizcə məsələnin ibtidasi bittəbii böylə başlamaqla bərabər, bu xüsusa daha ciddi bir surətdə həll edib bu işə luzumunca əhəmiyyət verməlidir.

Əvvəlcə də təklif elədigimiz kibi müsəlman cəmiyyəti-xeyriyyəsi cünbində müharibədən xəsarətdidə olan müsəlmanlara kömək qəsdilə bir şöbə təşkil olunmalı, cəmiyyət əzaları miyanında işləyəcək vəqti müsaid və fəal adamlar az isə kənardan adamlar cəlb olunmalı və onlardan iş istəməlidir. Böylələri yox degildir. Yetər ki, siz onları dəvət edib işləmək təklif edəsiniz.

Xüsusi surətdə təşəkkül edəcək olan bu komsiyonun vəzifəsi, əlbəttə, bir tərəfdən bu xüsusə sərf olunan əsasi-sərmayənin çoxlaşdırılması ilə cəmaət arasında təşviq və tərğibdə olub ianə yığmaq, digər tərəfdən xüsusi adamlar göndərib məhəlində ehtiyacın nədən və nə qədərdən ibarət olduğunu ögrənməkdir.

Bu xüsusda cəmiyyəti-xeyriyyə ümummüsəlman cəmiyyətləri ittifaqının mərkəzi komitəsi ilə də işlərini birləşdirə bilər. Məlum olduğu üzrə cəmiyyətlər ittifaqının qərarlarından birisi də müharibədən xəsarətdidə olan müsəlmanlara müavinət etməkdir. Bu xüsusda lazım gələn yerindən icazə alınmış olursa, o halda cəmiyyəti-xeyriyyə edə bilər ki, həmiyyət və himmət tələb edən səsini bütün Rusiya müsəlmanlarına da eşitdirsin və ianə işini daha vaseh və mətin əsaslar üzərinə qursun.

cəmiyyəti-xeyriyyəmiz nədən isə bu kibi xüsuslarda haman nəzərini müəyyən əşxasə tutub alacağı ianələrdən ötrü “qapı-qapı” gəzməgi çox da sevmiyor. cəmiyyəti-xeyriyyə hər hanki bir ehtiyacı qapamaq üçün ancaq istinad elədigi varlı və həmiyyətli ağaların səxavət və ikramına iktifa eləməgə çox maildir.

Əlbəttə, əyanlarımızın bu surətlə vaqe olan səxavətlərinə qarşı təşəkkür edəriz. Fəqət ümumi və milli ehtiyacların dəfi və rəfi üçün ən gözəl və faidəli iş ümummillət və cəmaətin iştirakı ilə vaqe olan müavinətdir. cəmiyyəti-xeyriyyə idarəsi, əlbəttə, gərək ki, ümum cəmaətimizi bu kibi işlərə ögrətsin. Bunu yapa bilərsə, əmin olsun ki, ən böyük bir xidməti ifa eləmişdir.

cəmiyyət tərtib edən vəzifədən bəhs edərkən cəmaətimizin bir çoxları tərəfindən istehqar olunan “qara cəmaətin” vəzifəsindən də bəhs etmək məcburiyyətindəyiz.

Biliriz ki, cəmaət arasında milli ehtiyaclarımıza qarşı böyük bir həyəcani-ruh vardır. Müsəlman mühacirləri məsələsi mətbuatda çıxar-çıxmaz bir çoxları idarəmizə müraciət edib də nə vasitə ilə bu xüsusda müavinət ediləcəgini və toplayacaqları ianələri hankı bir mərkəzə verəcəklərini soruyorlar.

cəmiyyəti-xeyriyyənin bu xüsusda lazım gələn müsaidəsini aldıqdan sonra açacağı ianə dəftəri bittəbii açıq və aydın bir surətdə verilən bu suallara şafi bir cavab olacaqdır. Fəqət bunu gözləmədən dəxi ianə etmək istəyənlər haman işə başlayıb qüvvələrindən gəldigi qədər müavinət edə bilərlər. Bu xüsusda Murtuza bəy Palavəndov cənablarının gözəl nümunəsi meydandadır.

Şübhəsiz ki, hər qism ehtiyacın dəfi üçün pul, pul və yenə pul lazımdır. Qanuna məmnu olmayan bir məqsəd üçün hər zaman və hər yerdə hər kəs istədigi qədər ianə edə bilər. Buna bina edə ianə etmək fikrində olan varsa, gözləmədən haman qeyrət və həmiyyətə gəlib şəxsən və yaxud neçəsi bir yerdə qüvvələri yetdigi məbləği qəzetə idarəxanələrinə və yaxud, cəmiyyəti-xeyriyyə kassasına verib tələb edə bilər ki, bu pul müharibədən xəsarətdidə olan müsəlmanlara sərf olunacaq əsas sərmayəsinə hesab olunsun. Böylə bir şərt və qeydlə verilən pulu da bittəbii cəmiyyəti-xeyriyyə başqa bir məqsədə sərf edə bilməyib, eyni məqsədə sərf olunmaq üçün saxlayacaq və ehtiyacı təhqiq edib də müsadeyi-rəsmisi alındığı kibi məhəlinə sərf edəcəkdir. Müsaidə almaq isə iki günün və cəmiyyət tərəfindən qorodonaçalnikin adına yazılacaq bir ərizənin işidir.

Məsələnin rəsmi tərəfi ilə ehtiyacın feli cəhəti iştə bu haldadır.

Müharibə meydanına yaxın olan yerlərin müsəlmanları müşkül güzar keçiriyor və böyük xəsarətlər görüyorlar. Bu hal bizdə bir hissi-müavinət oyatmalı qeyrət və həmiyyətimizin də bir təməlidir.

Bu kibi mövqelərdə başqalarını misal göstərmək qəzetəçiliyimizin əsas üslublarından birini təşkil eləmişdir. Fəqət bən buna lüzum görmüyorum. Çünki yaxınlarına kömək etmək insanlıq vəzifəsini, müsəlmanlıq təklifini və qardaşlıq borcunu iddia etmək üçün rəqabət hissinə müraciət etmək mənsub olduğumuz cəmaətin əsli hisslərdən məhrum olduğuna qənaət yetirmək deməkdir.

Bu kibi tarixi mövqelərdə millətdaşlarımı bən böylə ruhsuz və hissiz bir halda təsəvvür etmək istəməm.

Müsəlman cəmaəti, əvvəlcə də söylədigimiz kibi, müharibə münasibətilə öhdəsinə düşən vətənpərəstlik vəzifəsini parlaq bir surətdə ifa elədi. Milliyyətpərvərliginə tərəttüb edən xidməti şübhəsiz ki, o dərəcədə parlaq bir surətdə ifa etməlidir.

Növbət imdi bu xassəyi isbat eləmək və bu xüsusdakı həkk olmuş olmadığını göstərməgə gəlmişdir.

Haydı, qardaşlar, uzadınız əllərinizi Karsdaki fəlakətzədə qardaşlarınıza, artıq dayanmaq zamanı degildir.

Rəsmi bir teleqraf “fəlakətin qorxulu” olduğunu etiraf edirsə, Kars soyuqlarındakı müsəlmanların nələr çəkdigini təsəvvür ediniz, ediniz də islamiyyətin tərvic etdigi rəhm və təavünhiss və xassəsindən məhrum olmadığınızı isbat ediniz.

M.Ə.Rəsulzadə

“İqbal”, 13 yanvar 1915, №838

Məhəl – yer, məkan, məqam

Tərsib – müdafiə etmə, qoruma

İstehqar – saymama, etina etməmə

Müsaid – kömək edən

Tərəttüb – tərtib edilmiş

Şafi – kafi, qənaətləndirici

İdarədən: İanə edəcək olursa – bu məqsədlə təsis olunacaq ianə mərkəzinə təhvil vermək şərtilə “İqbal” idarəsi kəndinə tapşırılacaq ianələri qəbul etməklə bərabər, ianə edənlərin ismini nəşr etməgə də kəmali-minnətlə hazır olduğunu elan edər.

Tarixi vaqeələr qarşısında Qonşuluq münasibati

Böyük Rusiya böyük və ağır günlər keçiriyor.

Müştərək vətənin vermək məcburiyyətində olduğu imtahanda onun övladları bilafərq millət və məzhəb bir dərəcə vətənpərəstlik əlaqəsi göstərib hər kəs məmləkətinə qarşı sadiq və səmimi qaldığını bütün qəlbilə ibraz etməkdə gecikmiyor. Bütün Rusiya mətbuatının da təsdiq etdigi kibi bu xüsusda Rusiyada yaşayan millətlər bilafərq millət və məzhəb hamısı bir dərəcədə vətənpərvərdirlər.

Ən mütəəssib və “inorodes” düşməni olan qəzetələr belə bu gün xaricə qarşı Rusiyanın bu müəssir bir surətdə göstərdigi ittihad və vəfaq xüsusiylə iftixar etməkdədirlər!

Bu xüsus bilxassə bizim Qafqasiyada özünü göstərdi. Məlum olduğu üzrə Qafqasiya müxtəlif millətlərin yatağıdır. Və yenə məlum olduğu üzrə Qafqasiya hüdudinə hücum etməkdə olan düşmən ilə Qafqasiyadakı əhalinin bir qismi arasında dini bir rabitə vardır. Bu rabitə Rusiya müsəlmanlarının hər hankı bir vəqə qarşısında olursa-olsun sadiq bir vətəndaş olduqlarını şayəsiz və riyasız bir surətdə izhar elədiklərinə rəğmən, bilxassə Qafqasiya islamlarının sədaqəti həqqində xristian əhalinin “qeyri-mədəni” qismi arasında bir nov “ehtiyat hissi”nin mucib olduğunu məəttəəssüf hiss ediyoruz.

Xristian vətəndaşlarımızdan bir qismi madam ki türklər və yaxud bir islam hökumətilə müharibə olunuyor, bu müharibə müsəlmanlarla icra olunuyor – deyə batil bir fikrə sahib kibi görünüyor və bica təsəvvürlərə düşmüş bir batil təsəvvürün verə biləcəgi fəna nəticəyi düşünmədən öz qapıbir qonşuları həqqində sui-niyyət bəsləmişlərdir. Bu “sui-niyyət” məəttəəssüf Kars mahalında olduqca müəssif bir nəticə hasil eləmiş və general qubernator Zubovun bəyannaməsindən anlaşıldığı üzrə xristian cəmaətinin əvam və köylüləri tərəfindən sülhcu yerli müsəlmanları həqqində bir taqım narəva hallara səbəbiyyət vermişdir.

Rusiya məmləkətinin sair millətlərilə bərabər vətənin hər bir qanun və qaidəsindən bilsəviyyə mənfəətbərdar olmaq həqqinə malik olan müsəlmanların bu kibi narəva hallara qarşı müdafiyəsini hökumət öz öhdəsinə götürüb “xristian əhalinin əvamı tərəfindən vaqe olan bu fənalığın” önünü almaq üçün hərb zamanının icab elədigi “şiddəti-tədabir”in müfsid və müqəssirlər həqqində icra olunacağı elan olunmuşdur.

Əlbəttə, müsəlman cəmaətinə düşən vəzifə və tənbeəsini ifa elədigi sırada hökumətin ədalətinə sığınaraq malı ilə şəxsinin mühafizət və məsuniyyətini ondan gözlədigi və istədigi kibi onun tədabir və iqtidarına da etimad edər. İştə Kars general qubernatoru Zuyevin bəyənnaməsi ilə qubernator Podqorskinin cəmiyyəti-xeyriyyə naminə çəkdigi teleqraf müsəlmanların bu etiqadını müəyyid birər bir anlardır.

Fəqət bu kibi mövqelərdə yalnız hökumət tədbirləri bəsdirmi?

Əhalinin əvam və cahil qismi bin dürlü saiq və həyəcanlar nəticəsində bu kibi müəssif hallara meydan verəcək bir sövbədə isə, bu əhalinin mədəni və məarifmənd qismi üzərinə tərtib edən böyük bir vəzifə vardır ki, onun ihmalı bütün məsuliyyəti haman məarifməndlərin boynuna yüklədir. Xristian əhali arasında imdiki vaqeələr münasibətilə bir çox dedi-qodular çıxar, bu da bir çox fəsadlar törədici əhvali-ruhiyyənin qabarmasına səbəb olar. Fəqət qərinələr, sənələrdən bəri qapıbir qonşu yaşayan və bundan sonra da yaşamaq məcburiyyətində bulunan millətlərin başbilən, dil anlayan və mətləb qanan məarifmənd qismi bu kibi hərəkətlərə meydan verildigini soyuqqanlılıqla görə biləcəkmi?

Xristian əhalinin əvam qismi cəhalətindən dolayı fəna bir işə qədəm qoymuş. Əcəba, bu xristian əhalinin məarifməndləri nədən bu işin zühurinə meydan vermiş və nədən bunun çarəsini piş əz vəqt düşünməmişlərdir?

Xristian və müsəlman başbilən və dərd anlayan məarifməndləri bilməlidirlər ki, imdiki cahan müharibəsi, hər nə qədər dəhşətli olursa-olsun, onun yandırmış olduğu fitnə hər nə qədər yandırıcı olursa-olsun, yenə bir gün gələcək bu qətli-əqvam xitamə verəcək və ondan sonra da dünyada adam övladi qalıb bu insanlar millətlərə bölünəcək və bu millətlər mədəni bir həyat ilə “qapıbir qonşu olaraq” yaşamaq məcburiyyətində qalacaqlar.

Bu gün dövlətlərin siyasətən biri-birinə qarşı açmış olduqları müharibə yarın bitər və ehtimal münasibəti – siyasiyyənin dəgişməsi nəticəsində bü günki mühariblər yarın müttəfiq kəsilə bilərlər. Fəqət bir məmləkətin övladını təşkil edən əhali arasında hüznillah bünövrəsi bigünah qanlarla islanmış palçıqdan yapma münafirət binası yapılarsa, bu münafirət bir çox zaman məzkur həmşəhrilərin həyati-mədəniyyəsini durdurub onların ikisini də tərəqqi və təməddün denilən himmətdən məhrum edə biləcəkdir.

Vəqt nə qədər ağır olursa-olsun, şərait nə qədər dəhşətli kəsilirsə-kəsilsin, əqli-səlim heç bir zaman Rusiya vətəndaşlarını idarə etməkdən uzaqlaşmamalıdır. Bu xüsusda bilafərq millət və məzhəb, xristian və müsəlman məarifməndləri əl-ələ verib iləridə qonşuluq hüsnü-münasibətini xələldar edəcək hər hankı bir hərəkətdən sakınmayı tabe olduqları cəmaətə və bilxassə onun əvam qisminə təbliğ etməlidirlər. Bu xüsusda ən böyük vəzifə şübhəsiz ki, xristian məarifməndləri öhdəsinə düşməkdədir.

General qubernator Zuyevin bəyənnaməsində zikr olunan Kars vəqayi-müssifəsi şəhərimizdə müxtəlif millətlərin məarifməndləri tərəfindən təşəkkül etməkdə olub, məqsədi bilafərq millət və məzhəb qaçanlara müavinət etməkdən ibarət olan cəmiyyətin öhdəsinə böyük bir vəzifə tərtib etdiriyor.

Bu cəmiyyət məlum olduğu üzrə yalnız qaçanlara müavinət etmək degil, eyni zamanda millətlər arasına münafirət gətirməməsinə çalışacağını və müharibədən xəsarətdidə olanlara mütəmadi kömək edəcəgini bildirmişdi.

Bu xüsus imdi məzkur cəmiyyətin nəzərini Karsdakı müəssif vaqeələrə döndərməlidir. Məzkur cəmiyyətin əksər əzası haman xristianlardan ibarətdir. Binaən ileyh bu xüsusda onlar pək əlatəsirat yapa bilərlər. Ələlxüsus ki, beynəlmilliyyət xassəsilə təşəkkül edən bu cəmiyyət əzası olduqları üçün bu xüsusda daha səmimi hərəkət edə bilər və bu cəhətdən də vaqe olan təşəbbüsləri təsirsiz olmaz zənnindəyiz.

Şübhəsiz ki, tarixi vaqeələr qarşısında bulunyoruz. Öylə günlər, saətlər keçiriyoruz ki, bəlkə də hər dəqiqəsində bir çox canlar qurban olmaqda, bir çox bigünah qanlar tökülməkdədir. Böylə ümumi bir qətl zamanında bəlkə də bu yanda və ya o yanda verilən fəzlə bir neçə qurbana o qədər də əhəmiyyət vermək lazım degildir, deyənlər bulunur. Başqa bir şərait təhtində olsaydı, bəlkə biz də bu mütaliməyə şərik olur və bu gün qonşuluq həqqində bəhsə lüzum görməzdik. Fəqət iş fəzlə və yersiz həqq qurbanlarda degil, bu “fəzlə qurbanlar”ın daimi olaraq qonşuluq münasibatı üzərində icra edə biləcəgi fəna təsirdədir.

İştə bu fəna təsiri düşünərək tarixi zamanlarda bilxassə qonşuluq həqqini gözləmək lazım olduğuna qənaət gətiriyoruz və bu qənaət kəmali ilə bütün məarifməndlərə, bilxassə xristian ərbabi-ürfinə müraciətlə diyoruz ki: vətəndaşlar, səy ediniz ki, qonşuluq hüsni-münasibatı üzərinə sui-təsir icra edəcək vaqeələrə Qafqasiyamız meydan olmasın! Çalışınız ki, Kars vaqieyi –müəssifəsi haman oradaca qalıb daha ziyadə qüvvət kəsb etməsin!..

Əvət, vətəndaşlar, müharibə müvəqqətidir. Fəqət, qonşuluq və onun həqqi daimi!

Daimi bir mənafe və rahətimizi müvəqqəti hisslərlə həyəcanlara fəda etmiyəlim: yoxsa mədəniyyət və tərəqqi sözlərini unudalım!

M.Ə.Rəsulzadə

“İqbal”, 14 yanvar 1915, №839

Mütəəssib – təəssüb çəkən

Müəssir – iş görən, amil

Batil – doğru olmayan

Müəssif – kədər gətirən, təəssüf etdirən

Məsuniyyət – toxunulmazlıq

Müəyyid – əsaslandıran, qüvvətləndirən

Sövbə – paltar, şəkil

Bu gün münasibətilə İşıqlı bir gün – mövlidi Nəbi!

Dünyanın ağır və bəlalı bir zamanındayız! Hər tərəfdə müharibə və xunrizlıqlar, cəhənnəmdən nümunə kibi vaqeələr, qiyaməti andıran hadisələr getməkdə, böyük zülmət və vəhşət pərdəsi dünya səfhəsini çulğalamaqdadır.

İslam aləmi də bu bəladan kənar degil, o da mübtəlayi-fəcaye! İştə dünyanın böylə bir zamanında bu işıqlı günü istiqbal ediyoruz.

Övladi-bəşərin başına bin bəlalar açmaqda olan bu zülmətə də bu günün məşəli-işıqlıqlarının əhəmiyyəti dərk edilərsə, yaxın bir zamanda insan övladının arzu etdiyi işıqlı həyatı da bulmaq mümkün olur.

Milyonlarla kütleyi-nasın min sənələrdən bəri əql və fikri üzərinə hakim olan dinlərin mənbəini təşkil etməkdə olan peyğəmbərlərin mahiyyəti haman nuraniyyətindən ibarətdir. Din rüəsalarında dərin bir səmimiyyət və əmiq bir ruhaniyyət, bunlardan müttəhəssil parlaq bir nuraniyyət olmuyunca əmin olunuz ki, onların təbliğ etdikləri din də aləmşümül bir cəzaniyyət olamaz.

Bu gün bütün əqtari-aləmdə üç yüz milyondan artıq qəlblər haman bir şəxsə və bir qəlbə, qəlbi-əzəmə mütəvvəccədir. Bu böyük qəlb hankı bir qüvveyi-mafövq əltəbiiyyə ilədir ki, bunca böyük bir aləmi, bunca əsrlərdən bəri təsxir edib gəlmiş və əlyovm—əlqiyyamə dəxi təsxir edib gedəcəkdir.

Musa, İsa və sair böyük peyğəmbərlər kibi Məhəmməd Əleyhissəlam da müstəbinlərini ülviyyətə dəvət ediyordu. Ülviyyət isə nuraniyyətdən müştəqdir. Bunda daima yaxşılığa, əbədi səadətə sövq edən xüsusiyyətlər vardır. Dünya rəzalətlərindən, yer səfalətlərindən aləmi-sufli zülm və vəhşətlərindən bıkdığı vəqt, insan oğlu düşdügi yas və ğəmdən qurtarmaq üçün özünə bir çarə, bir pənah arar. Əksərən sığınacaq bir ümidgahı daima dinlərin tərvic etdikləri ülviyyət ilə ruha niyyətdə bular. Axirət və aqibəti – umur həqqində bütün dinlərdə mövcud olan etiqadlar iştə dünya rəzalətlərinə qarşı xəlqi – əlnasda zühura gələn yas və fiturə qarşı təbii, təbii olduğu qədər də ülvi və səmimi bir tədbirdir.

Axirəti-aqibət mənasını alırsaq, həqiqətən də bu yalnız dini etiqadlarda degil, bütün etiqadların həssasət cəhətini təşkil edən bir əqvəmdir.

Bir mütəddin axirətdə naili-məram olacaq. Bir millət mütləqa bəslədigi amali-təəssibə milliyyəsinə nail olacaq!

Dünyanın zəhmətini öhdəsində bulunduran zəhmətkeşlər sinfi bilaxirə dünyanın sahibi-əslisi olacaqdır!

Bəşəriyyət bir gün gələcək də sözün tam mənası ilə məsud olacaq!

Elm və sənət qarşısında layən həll bir məsələ qalmayacaq!

Bəşəriyyət bütün qüvvəyi-təbiyyəni özünə ram edəcək!

Xəstəliklərin hamısı olmasa da, əksəriyyət çarəsini bulub təbabət ararıq sonradan müalicəsini degil, pişəzvəqt dəfinə də nail olacaq!

İştə bu kibi bir çox etiqad və əmrlər ki, mədəniyyəti – hazirə imdiki halda istiqbal həqqində bəslənilən bu ümidlərlə yaşamaqda və bu etiqadlar sayəsində tərəqqi və tərvic bulmaqdadır.

Şübhəsiz ki, bəşəriyyətin səadət və ümranını təmin eləyən bu istiqbal ümid və əməlləri üzərində dinlərin aqibət həqqindəki bəslətdirdikləri etiqadın hər nə cürsə bir təsiri olmuşdur.

İştə böylə işıqlı bir gündə nurani vücudun dünyanı işıqlandırdığı günün nişində qəlblərimiz fəxri-kainat ileyhissəlamın o böyük qəlbinə mütəvəce olarkən onun daima tərvic elədigi aqibət fikrində olalım da, istiqbala qarşı ümidvar kəsiləlim.

Fəqət böylə mənəvi və ruhani bir safiyəti-vicdan və imanə nail ola bilmək üçün o büzürgvarın məhəbbət və üxüvvəti-islamiyyə həqqindəki böyük tövsiyələrini də unutmayalım. Unutmuyalım ki, müsəddəri-nəbutidən sadar olub da bizə təşnə bir xəbərə görə müfrindəki müsəlmanın canı acırsa, Məşriqdəki müsəlman onun acısı ilə mütəəssir olmalıdır.

Varmıdır bundan böyük, bundan ali bir ümümi təkafül və təavün düsturu! Mədəni millətlər arasında tərvic bulan təavun əsası iştə bundan artıq degildir.

Bu gün Nəbii-zişanımızın işıqlı günü olmaq münasibətilə müsəlmanlar yek- digərlərini təbrik edərkən şübhəsiz ki, Kars həvalisindəki hərbzədə qardaşlarını da unutmazlar. Onlar fəlakət və səfalət içində qalıb da qarlara, soyuqlara, qışın min dürlü şiddətləri ilə aclığın hər qism bəlayi-müsibətinə qatlanıyor və qubernator Podqorskinin teleqrafında degildigi kibi bir yerdən də müavinət görmiyorlar.

Bunun böylə olduğunu bilib də əlimizdən gələn müavinəti müzaiqə edəcəkmiyiz? Edərsək, bu günün şərəfini dərk etmək himmətindən məhrum olduğumuzu isbat etmiş oluruz.

M.Ə.Rəsulzadə

“İqbal”, 15 yanvar 1915, №840

Xunriz – qan tökən, zalım

Əmiq – dərin

Əqtar – ölkə, məmləkət, rayon

Mütəvəcc – rəğbəti olan

Mafövq – başçı, ali

Təsxir – istila etmə

Əlqəyyum – əbədi var olan

Müşəqq – düzəltmə

Süfli – etibarsız, pərişan

Ümur – qətlər, əmrlər

Xəndə – gülmə, gülüş

Fütur – süstlük

Ümran – rifah, tərəqqi

Büzürgvar – yüksək mövqe tutmuş

Müsəddər – önə çəkilmiş

Təşnə – arzukeş

Təkafü – eyni cür olmaq

Nişin – əlamət, iz, oturmuş, oturan, məclis

Zişan – şanlı, möhtərəm, hörmətli

(Ardı var)

Şirməmməd Hüseynov

525-ci qəzet.- 2011.- 8 oktyabr.- S.26-27.