İnternet jurnalistikası: mediada “təzə
əsrin ibtidası”
İnternet ənənəvi jurnalistikanı və
çap mediasındakı təsəvvürləri mətbuatın
özündən də xəbərsiz dəyişdi. Qəzetçilikdəki
bir çox atributlar – mürəkkəblə
yazılmış əlyazmalar, soyuq redaksiyalarda boynuna şərf,
çiyninə palto, başına papaq keçirib
yazını qələmlə qaralayan redaktorlar, jurnalistlərin
məlumat almaqçün qapı-qapı gəzmələri,
hətta çayxanalarda isti söhbətlər də yoxa
çıxmaqdadı.
Yeni anlayış – internet jurnalistikası
anlayışı yarandı. Xəbər
saytlarının istifadəçiləri, qəzetləri
internetdən oxuyan, informasiya agentliklərini internetlə izləyən
oxucuların sayı artır, internet televiziya, radio və
çap mediasının vahid meydanına çevrilir.
İnternet jurnalistikası ənənəvi jurnalistikadan
seçilir, onun öz tələbləri, fəlsəfəsi
var. İnternet jurnalisti kompüter, mobil əlaqə, fotoaparat,
videokamera, rəqəmsal diktofon, müasir skaner, printerlə
“silahlanıb”.
Ən əhəmiyyətlisi isə o, daim beynəlxalq
şəbəkədədi, bir anın içində istənilən
yerdən məlumatı çəkib gətirə bilər.
İnternet jurnalisti ana dilindən savayı ən
azı bir xarici dili bilməli, bir neçəsini isə
heç olmasa təxmini başa düşməlidi. İnternet jurnalisti elektron poçtla gələn məlumatdan
baş çıxarmalı, onu informasiyaya çevirməyi
bacarmalıdı.
İnternet jurnalistikasında tək müxbirlər yox,
redaktorlar da ənənəvi jurnalistikada olduğundan fərqlənir. Yeni media yeni
redaktor tipini – kontent-redaktorluğu yaradıb.
İngilis dilindən tərcümədə “kontent”
mahiyyət, məzmun deməkdi. Bu bir az informasiya
ötürmək mənasını da verir. Kontent-redaktor
anlayışı məlumatla işləyən insanı
ehtiva edir.
Saytların heç də hamısı operativ fəaliyyət
göstərmir. Çoxlu korporativ, şəxsi saytlar,
QHT-lərin, dövlət təşkilatlarının internet səhifələri
var. Ancaq hər bir internet səhifəsi nə vaxtsa təzələnməlidi
və bu vaxt işin yaxşı alınması
üçün kontent-redaktora ehtiyac yaranır.
Məqalə yazmağı, xəbər, press-reliz
hazırlamağı və aydın məsələdi ki,
redaktə etməyi bacarmayan adamın kontent-redaktor işinin
öhdəsindən gələ biləcəyinə inanmaq
çətindi. Daha bir tələb texniki savadla
bağlıdı. Kontent-redaktor
kompüterdə ən azı ofis proqramlarından, qrafik
proqramdan baş çıxarmalı, saytda materialları təzələmək
qaydalarını bilməlidi. Kontent-redaktor
özündə texniki və yaradıcı qabiliyyətləri
birləşdirən şəxsdi.
Varlı şirkətlərdə saytı işlədən
adamın, kontent-redaktorun qarşısında qoyulan əsas tələb
– bir neçə xarici dili bilməkdi.
İmkansız QHT-lər və ya saytını tez-tez təzələməyən
dövlət idarələri öz internet səhifələrini
bir qayda olaraq başqa işlə məşğul olan, amma
interneti bilən adamlardan birinə tapşırır.
Əyləncə saytlarını təzələyən
kontent-redaktorların əksəri texniki bilikləri
güclü, yazmaq, redaktə etmək qabiliyyəti zəif
olan gənclərdi.
Kontent-redaktor
üçün ən ağır iş yeri xəbər
istehsal edən jurnalist kollektivlərindədi. İnformasiya
saytının kontent-redaktoru hər gün onlarla xəbər,
iri məqaləylə işləyir. O həm müxbir,
həm redaktor, həm də texniki işçidi. Onun zövqü, yazını şəkil, link,
videosüjetlə zənginləşdirə bilməsi
oxucuların sayına əməlli-başlı təsir edir.
Kontent-redaktorun həssaslığı internet səhifəsinin
ümumi tərtibatının təkmilləşdirilməsi,
yəni sayt qurulanda və ya saytın tərtibatı təzələnəndə
oxucu üçün daha rahat bir dizaynın tapılması
işinə də yaraya bilər.
Azərbaycanlı kontent-redaktora ana dilində olan
materialların hərəsi bir şriftdə gələ bilər. Bu, necə deyərlər,
yerli problemdi. Vətəndaşların
elektron poçtla göndərdiyi xəbərlərin
faydalı və ziyanlı olanını ayırmaq
(kontent-redaktor bəzən ictimai təzyiqə məruz
qalır, xəbərinin saytda yerləşdirilməsini
çox arzulayanlar dalbadal elektron məktub yollayır, hətta
zəng edirlər), məktuba cavab verib-verməməyi müəyyənləşdirmək,
təmkini itirməmək isə ümumi “dərddi”.
Anonim
ünvanlardan gələn informasiyalarla nə cür davranmaq məsələsi
də kontent-redaktor üçün çətin işlərdən
biridi: informasiya yollayanın məqsədini duymaq və hər
hansı çirkli oyunun iştirakçısına
çevrilməmək istedad tələb edir.
Kontent-redaktorun hər gün üzləşdiyi daha bir
problem rəsmi mənbələrin, şirkətlərin və
QHT-lərin mətbuat xidmətlərindən, ictimaiyyətlə
əlaqələr üzrə strukturlarından gələn
press-relizlərdi. Bu cızma-qaralar həm müxbirlərin,
həm də redaktorların xeyli vaxtını alır. İki-üç abzaslıq xəbərin əvəzinə
iki-üç səhifəlik press-relizlər olur. Mətbuat xidmətlərinin və piar menecerlərinin
xəbər yazmaq qabiliyyətinin artması bütün
medianın işini xeyli asanlaşdırardı.
İnternet səhifəsindəki materialın
oxunaqlılığı həm də onun “bəzəyindən”
– maraqlı şəkil və videosüjetlərin, linklərin
olmasından, hətta şriftinin ölçüsündən
asılıdı.
Şəkil materialın ölçüsünə
uyğun kəsilməli, mövzudan kənar olmamalıdı. Qeyri-müəyyən
şəkillər oxucunu çaş-baş salır. Azərbaycan mediasında, xüsusilə kriminal xəbərlərin
təqdimatında çox vaxt hadisə ilə
bağlılığı olmayan şəkillər verilir.
Yaxud
bilyardla bağlı xəbərdi, azərbaycanlı
bilyardçının qələbəsindən və ya məğlubiyyətindən
bəhs edir, baxırsan, şəkil də var, bilyard
şarlarıdı – rəngli, alabəzək... Amma Azərbaycanda
yalnız rus bilyardı yayılıb, rus bilyardında isə
rəngli şar olmur. Rəngli
şarlardan daha çox ABŞ-da məşhur olan “Pul” bilyard
oyununda istifadə edilir. Xırda detaldı, amma nəzərə
alınmır...
Şəklin solda, sağda, ya mərkəzdə yerləşdirilməsi
də fotodakı şəxsin hansı rakursdan baxmasından asılıdı. Belə məqamlara
diqqət yetirən kontent-redaktor azdı. Linklərin
işləməməsi, üzərində müvafiq işarə
peyda olsa da şəklin böyüməməsi kimi xırda
texniki səhvlər onlayn jurnalistikasının adına
yaraşmayan qüsurlardı. Bəzən
xırdaca qeyri-dəqiqlik bütün işi korlayır,
kontent-redaktor yerləşdirdiyi skripti bir də yoxlamalı
olur.
İşçi qüvvəsinin məhdudluğu
kontent-redaktoru texniki biliklərə daha dərindən yiyələnməyə
məcbur edir.
O, saytda sorğular, bannerlər yerləşdirir, yeni bölmələr
yaradır, forumda dəyişiklik edir. Bu onun
işi deyil, amma nə etməli, informasiya bazarında uduzmaq
istəmirsənsə çevik olmalısan.
“Siçan”ı şəkilə yaxınlaşdırarkən
onun götürüldüyü mənbənin adının
ayrıca pəncərədə görünməsinə
Rusiya saytlarında tez-tez rast gəlmək olur. Bu sırf texniki
məsələdi və bizim saytlar da belə imkanlardan istifadə
etsə, jurnalistikada etik prinsiplərin qorunmasına
yaxşı zəmin yaranar.
“Day.az”
saytında getmiş “Fidan və Xuraman Qasımovalar Kapelhausda
çıxış edəcək” başlığında tələbəsi
sözünün itməsi (“Fidan və Xuraman
Qasımovaların tələbəsi Kapelhausda
çıxış edəcək”)xəbərə
tam ayrı məna verib.
Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin
binasının girəcəyində vurulmuş lövhədə
qurumun adının ingilis dilində səhv
yazıldığı haqda material yayan “1news.az” saytı öz
yazısında Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət
Komitəsinin adının düz getmədiyini görə bilməyib.
“Trend”
agentliyinin saytında (“Trend.az”) yerləşdirilən xəbərdə
adı çəkilən idmançıların
hamısının adı və ya soyadı səhv gedib. Gecə növbəsində çalışan
kontent-redaktorun yol verdiyi qüsurdu bu.
İşçi qüvvəsinin
çatışmazlığı da saytın keyfiyyətli
material hazırlamasına mənfi təsir edir. Vaxtilə
çox məşhur olan “Realnı Azerbaydjan” qəzetinin
onlayn versiyasında (“Realazer.com”) cəmi iki işçi
çalışırdı.
Mənbənin göstərilməməsi, plagiat
halları tez-tez müşahidə olunur. Əziyyət çəkib
informasiya hazırlayan kontent-redaktor etik normaları gözləyib
mənbəni göstərir, amma az sonra
öz əməyinin oğurlandığını
görür. Başqa bir informasiya saytı
materialda yalnız ilkin mənbənin adını saxlayır,
onu hazırlayana, tərcümə, redaktə edənə
istinad etməyi məqbul saymır. Bu,
düzgün deyil, axı, tutalım, rus mənbəsi onu sizə
Azərbaycan dilində, Azərbaycan oxucusunun marağına
uyğun hazırlamamışdı.
Belə hallardan qorunmaqçün kontent-redaktor bəzən
üzərində çox əziyyət çəkdiyi
materialda ilkin mənbəni göstərməmək məcburiyyətində
qalır. Amma bunun özü də artıq etik normanın
pozulması deməkdir.
Fərqli hallar da olur. Səhər elektron
poçta Diaspor Komitəsindən press-reliz gəlir,
günorta isə “Turan” agentliyi eyni məlumatı “etibarlı,
diplomatik mənbələrə istinadən” yayır.
Azərbaycanda böyük kollektivi olan bir sıra
informasiya agentliklərində, telekanallarda əməkdaşların
yerli informasiya saytlarına girişinə məhdudiyyət
qoyulub. KİV rəhbərləri bu yolla müxbirlərin
başqa mənbələrin xəbərini mənimsəməsinin
qarşısını almağa
çalışdıqlarını deyirlər. Belə redaksiyalarda informasiyaya çıxış
yalnız kontent-redaktorda, rəhbər işçidə olur.
Bunun həm yaxşı, həm də pis tərəfi
var. Mənimsəmək imkanından məhrum olan jurnalist
yalnız özü informasiya istehsal edir, amma o, müəyyən
qədər informasiya mühitindən də məhrum olur,
günün nəbzini redaktorun tapşırıqları əsasında
tuta bilir. Kontent-redaktorsa istənilən məlumatı
mənimsəyə bilər. O bütün günü
müxtəlif mənbələrə baş vurur, maraqlı
informasiyaya rast gələndə müxbirə xəbəri
yoxlamağı tapşırır. Vaxt varsa, müxbir
özü nəsə yazır, yoxdusa onda redaktor hazır məlumatı
bir az dəyişdirib saytda yerləşdirir.
Başqa mənbənin yaydığı məlumatı
yoxlayıb sonra öz saytında öz məlumatın kimi yerləşdirmək
də onu mənimsəməkdi.
Başlığı qısa vermək ehtiyacından da bəzi
qüsurlar yaranır. “Media forum”da “Səfir ölkədən
qovuldu”kimi başlığa rast gəlmək olar. Əslində isə bu, faktiki mümkün deyil, səfir
nazirliyə dəvət olunur, ona “persona non qrata” elan edildiyi
bildirilir, ölkəni tərk etmək üçün vaxt
verilir. Bu bildiriş elə səfirin mədəni
şəkildə qovulmasıdı, amma “qovulmaq” ifadəsi
işlənməsə yaxşıdı.
Kontent-redaktor informasiya müharibəsinin önündədi,
“arxa cəbhə”də hazırlanan məhsul bircə düyməni
basmaqla onun ixtiyarından çıxıb ictimailəşir. Qalmaqallar,
ictimai təzyiq, forumlardakı müzakirələr,
mümkün məhkəmə çəkişmələri
bu müharibənin fəsadları sırasındadı.
Hazırda Azərbaycanda jurnalistikanın tədrisi
sistemində internet jurnalistikasına, kontent-redaktorluğun tədrisinə
xüsusi yer yoxdu. Ancaq internet sürətlə öz şərtlərini
diqtə etməkdədi, artıq mətbuat, agentliklər,
televiziya və radiolar saytsız ötüşə bilmir.
Lap yaxın vaxtda “İşçi tələb olunur:
kontent-redaktor” tipli elanlara rast gələcəyik. Əslində kontent-redaktor axtarışı
başlayıb, sadəcə, saytlara yaxşı redaktor
axtaranlar bəzən özləri də bilmirlər ki, əslində
kontent-redaktor axtarırlar.
İsmayıl İSMAYILOV
525-ci qəzet.- 2011.- 12 oktyabr.-S.6.