Kütləvi informasiya vasitələrində siyasi mədəniyyət anlayışına müasir baxış

Azərbaycan mətbuatı zaman-zaman xalqımızın azadlıq arzularının gerçəkləşməsinə, siyasi mədəniyyətinin tərəqqisinə, milli şüurun formalaşmasına müsbət töhfələr verib. Təsadüfi deyil ki, XX əsrin sonlarında müstəqilliyimiz bərpa edildikdən sonra demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət quruculuğunu inkişaf modeli kimi qəbul edən Azərbaycanda söz və məlumat azadlığının təmin edilməsi, Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin sərbəst fəaliyyətinə zəruri şərait yaradılması prioritet vəzifə kimi müəyyənləşdirilib. Ümummilli lider Heydər Əliyevin siyasi iradəsi və böyük səyləri nəticəsində plüralizmi, söz və məlumat azadlığını məhdudlaşdıran süni maneələr aradan qaldırıldı, KİV-lərin fəaliyyətini tənzimləyən qanunvericilik bazası təkmilləşdirilərək beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırıldı.

Azərbaycanın sürətlə inkişaf etdiyi, demokratikləşmə prosesinin dərinləşdiyi, cəmiyyət həyatının bütün sahələrinin yeniləşdiyi müasir dövrdə Kütləvi İnformasiya Vasitələri, o cümlədən milli mətbuatımızın qarşısında yeni vəzifələr durdu. Prezident İlham Əliyev də Milli Mətbuatımızın 135 illiyi münasibətilə jurnalistlərə ünvanladığı təbrik məktubunda həmin vəzifələrə işarə edərək dedi: “Bu gün Azərbaycan mətbuatı müasir informasiya cəmiyyəti quruculuğunda, sosial ədalət və şəffaflığın təmin edilməsində, milli həmrəyliyin və tolerantlığın möhkəmləndirilməsində, demokratik özünüdərkin, siyasi mədəniyyətin inkişafında, milli-mənəvi və ümumbəşəri dəyərlərin qorunub saxlanması və təbliğində mühüm rol oynamalı, tədris və maarifləndirmə sahəsində fəaliyyətini gücləndirməlidir.”

Qanunvericilik KİV-də siyasi mədəniyyətin formalaşmasına stimul verir

Bu gün Azərbaycanda söz və mətbuat azadlığı ilə bağlı qanunvericilik aktları kifayət qədər zəngindir. 1998-ci ildə senzuranın ləğv olunması Azərbaycanda demokratiyanın, aşkarlığın, o cümlədən KİV-in inkişafına güclü təkan verdi. Müasir Azərbaycanın iqtisadi, sosial, mənəvi və siyasi həyatının bütün sahələri dünya sivilizasiyasının nailiyyətlərinə tam cavab verən səviyyədədir. XX əsrin son on ilində yaradılmış böyük iqtisadi və siyasi potensial yeni minilliyin çağırışlarına adekvat cavab vermək, Azərbaycanı inkişaf etmiş ölkələr səviyyəsinə qaldırmaq üçün mühüm amilə çevrildi.

KİV-in sərbəst fəaliyyətinin təmin edilməsi üçün qanunvericilik bazası tam təkmilləşdirilərək beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırıldı. 1999-cu ildə qəbul edilmiş “KİV haqqında”, 2005-ci ildə qəbul edilmiş “İnformasiya əldə etmək haqqında” qanunlar və digər bu kimi sənədlər KİV-in hərtərəfli inkişafına təminat yaratdı. Təsadüfi deyil ki, KİV-in kəmiyyətinə görə bu gün Azərbaycan MDB ölkələri arasında lider mövqelərdən birini tutur.

Əlbəttə, Azərbaycanda KİV sahəsində müəyyən problemlər də mövcud olub. Bu problemlərin aradan qaldırılması məqsədilə Prezident İlham Əliyev 2008-ci il iyunun 30-da “KİV-in inkişafına dövlət dəstəyi Konsepsiyası”nı təsdiq etdi. KİV-in inkişafına dövlət dəstəyinin əsas məqsədi vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu prosesində onların mühüm rolunu nəzərə almaqla fikir, söz və məlumat azadlığını inkişaf etdirmək, KİV-in müstəqilliyini dəstəkləmək, redaksiyalara yardım mexanizmini təkmilləşdirmək, informasiya sektorunda yeni informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqini stimullaşdırmaq, cəmiyyət və KİV arasında səmərəli əməkdaşlığı gücləndirmək və digər mühüm məsələləri həll etməkdən ibarətdir. Konsepsiyaya müvafiq olaraq 2009-cu ildə AR Prezidenti yanında KİV-in İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondu yaradıldı. Fondun əsas vəzifəsi söz və məlumat azadlığının təmin edilməsini, KİV-in inkişaf etdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş müddəaların həyata keçirilməsini, habelə KİV-in proqram, layihə və digər tədbirlərini maliyyələşdirməkdən ibarətdir.

Azad sözü inkişaf etdirmədən...

Hər bir cəmiyyətin inkişafı onun qarşısında duran sosial-siyasi və digər vəzifələrin uğurlu həllindən çox asılıdır. Buna görə mədəniyyətin inkişafı tarixi zərurətə və tələbata çevrilir. İndi getdikcə daha çox aydın olur ki, əmək mədəniyyətini yüksəltmədən istehsalı irəliyə aparmaq, kütlələrin hüquqi səlahiyyətini artırmadan siyasi mədəniyyətini, diskussiya etmək mədəniyyətini yüksəltmədən demokratiyanı inkişaf etdirmək, ünsiyyət və davranış mədəniyyətini yüksəltmədən isə sosial sferanı təkmilləşdirmək qeyri-mümkündür. Həmçinin azad sözü inkişaf etdirmədən cəmiyyətdə siyasi mədəniyyəti əxlaqi dəyərlər müstəvisində formalaşdırmaq mümkünsüzdür. Çünki, əxlaqi mədəniyyətin inkişafı cəmiyyətin hər bir üzvündə fəal vətəndaş mövqeyinin formalaşmasında özünü göstərir.

Əlbəttə, cəmiyyətimizin siyasi mədəniyyətinin inkişafı mürəkkəb və çətin prosesdir. Lakin, əsaslı demokratikləşmə başqa sahələrdə olduğu kimi KİV-də də bürokratizmə qarşı barışmaz mübarizə aparır, siyasi və ictimai mədəniyyətin inkişafı üçün şəraiti yaxşılaşdırır. Çünki, siyasətin əsasını insanların siyasi fəaliyyəti və bu prosesdə qərarlaşan əlaqələr təşkil edir. KİV-lər isə cəmiyyətdəki müxtəlif sosial qüvvələrin siyasi hakimiyyətə münasibətini ifadə etməlidirlər.

Siyasi mədəniyyət siyasi proses subyektlərini bilavasitə öz fəaliyyətində göstərən, varislik əsasında cəmiyyətin siyasi həyatının təzələnməsini təmin edir. Mediada siyasi mədəniyyət, vətəndaşların və hakimiyyətin qarşılıqlı münasibətlərini tənzimləyən mənəvi-siyasi dəyərlərin, davranış qaydalarının, adət və ənənələrin məcmusunu ifadə edir.

Bütün demokratik cəmiyyətlərdə söz azadlığı əsas azadlıqlar arasında mərkəzi yer tutur. İnformasiya KİV vasitəsilə yayımlanır. Bu gün informasiyanın vətəndaşlara çatdırılması üçün yeni texniki formalar və vasitələrdən istifadə edən mətbuat bütün müasir cəmiyyətlərdə və demokratiya formalarında ideyaların təbliği üçün vacib vasitəyə çevrilir.

Ölkə KİV-ləri Azərbaycan milli mətbuatının qaranquşu sayılan “Əkinçi” qəzeti tərəfindən bəyan edilmiş başlıca prinsiplərin – maarifləşmə, müasirləşmə, məfkurə saflığı, bəşəri dəyərlərin milli ənənələrlə üzvi vəhdətini, ədəbi dilin danışıq dilinə yaxınlaşdırılmasını, hadisələrin obyektiv işıqlandırılmasını xatırladaraq ümummilli mənafelərə xidmət etməyin vacibliyini ortaya qoymalıdır.

KİV-lər siyasi mədəniyyəti inkişaf etdirmir...

Bildiyimiz kimi, Sovet dövründə medianın birinci funksiyası – partiyalılıq idi. Dövrün ideoloji ruporuna çevrilən Sovet Azərbaycanı mətbuatı isə çox da yüksək səviyyədə deyildi. Amma Sovet jurnalistika məktəbi kifayət qədər güclü idi, ixtisaslaşma var idi. O illərdə söz azadlığından başqa həyatın bütün sferası nəşr olunan qəzetlərdə əks olunurdu.

Azərbaycanın müstəqil mətbuatı isə 90-cı illərdən sonra yaranmağa başladı. Bu da çox maraqlı və əhəmiyyətli bir proses idi. Sovet İttifaqının dağılması və ondan əvvəlki dövr, milli hərəkatın güclənməsi, Azərbaycan xalqının birləşməsi və milli həmrəyliyin nümayişi, əlbəttə, milli mətbuatımıza da güclü təsir göstərdi.

Bu gün isə ölkədə bəzi qəzetlərin cəmiyyətdə ünsiyyətə deyil, partiyalara xidmət etməsi qabarıq nəzərə çarpır. Partiyalılıq xüsusilə də müxalifət qəzetlərində bu gün də başlıca prinsip kimi qalıb. Bəzən haqlı olaraq KİV-lərin ən ciddi qüsuru kimi onların həddən ziyadə siyasiləşməsində görürlər. Həddən ziyadə siyasiləşmə KİV-lərin informasiya məkanı hüdudlarından çıxaraq siyasətə daxil olmasına səbəb olur və bu halda demokratiyanın deyil, siyasi qrupların mübarizə alətinə çevrilir. Bu zaman KİV-lər siyasi mədəniyyəti inkişaf etdirmir, siyasi gündəliyi müəyyən edir. Bu amil KİV-lərin azad fəaliyyətinə mane olur. Heç də təsadüfi deyil ki, təcrübəli dövlətlər bu qüsurdan tez bir zamanda azad olmağa çalışırlar. Fransanın, Skandinaviya ölkələrinin təcrübəsi, həyata keçirdiyi tədbirlər bunu sübut edir.

Müasir Azərbaycanın mövcud vəziyyəti, onun strateji mövqeyi, enerji təchizatları, ərazisinin bir hissəsinin işğal olunduğu ağır və çətin vaxtında KİV-in siyasiləşməsini deyil, mediada siyasi mədəniyyətin artırılmasını günün vacib problemlərindən birinə çevirib. Söz azadlığı demokratik cəmiyyətin əsas hərəkatlarından, onun təkamülünün əsas şərtlərindən biri olduğu kimi, siyasi mədəniyyət də qarşılıqlı anlaşmanı tənzimləyən mənəvi-siyasi dəyərlərin, davranış qaydalarının məcmusunu ifadə edir. KİV yalnız ümumi qəbul edilmiş, hamı tərəfindən bəyənilən informasiya və ya ideyalara deyil, eyni zamanda, demokratik cəmiyyətin təməl prinsipi sayılan plüralizm, tolerantlıq və şəffaflığa əsaslanan cəmiyyətin siyasi mədəniyyətinin yüksəldilməsinə töhfə verəcək informasiyalar istehsal etməlidir. Müxtəlif sosial sahələrdə mövcud problemlərin həllində fəal iştirak etməklə KİV-lər həm də vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı və möhkəmlənməsi, ictimai-siyasi proseslərdə rolunun artması, vətəndaşlıq şüurunun aşılanması, siyasi mədəniyyətin artırılması və s. məqsədlərə dəstək olmalıdır.

KİV seçki prosesləri zamanı siyasi mədəniyyəti yüksəldir...

KİV cəmiyyətdə seçki mədəniyyətinin yüksəldilməsində də fəal rol oynayır. Hökumət bu missiyanı uğurla yerinə yetirən KİV-ə qarşı heç bir məhdudiyyət və ya akkreditə tətbiq etmir. Müstəqil medianın da seçkiləri işıqlandırması üçün bütün imkanlar yaradılır. KİV namizədlərin yarışlarını keçirə, debatlar təşkil edə, namizədlərin imicini formalaşdıra bilər. Seçki dövründə medianın hüquq və vəzifələri ölkə Konstitusiyası, AR Seçki Məcəlləsi, KİV-lər, “Reklam haqqında” qanunlarda, MSK-nın qəbul etdiyi təlimatlarda tam dolğunluğu ilə öz əksini tapıb. Seçki Məcəlləsində də bu prosesdə KİV-lərin təmsilçilərinə bir sıra üstünlüklər verilib. KİV-lər MSK-da və aşağı seçki komissiyalarında akkreditə olunmadan proses ərzində bütün mərhələlərdə istənilən məntəqədə seçkiləri müşahidə etmək, onlara lazım olan bütün məlumatları almaq hüququna malikdirlər.

Təcrübə göstərir ki, bir çox hallarda seçki prosesi ilə seçkidən sonrakı vəziyyətin işıqlandırılması arasında ziddiyyətlər var. Seçki prosesindən sonra uduzan namizədlər seçkinin normal keçmədiyini iddia edirlər. Əslində siyasi mədəniyyətin fundamental dəyərləri ilə uzlaşmayan bu kimi yanaşmaların doğru olmadığının cəmiyyətə çatdırılmasında KİV-in üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Belə ki, KİV-lər seçki prosesini obyektiv müşahidə etməklə seçkidən sonra əks bəyanatlar verən namizədləri və siyasi partiyaları ifşa etmək gücündə olduqlarını nümayiş etdirirlər.

Siyasi mədəniyyətin inkişafına mane olan amillərdən biri isə KİV-də “qara piar”dır. Bu vəziyyət bizdə ənənəvi olan problemləri iki-üç dəfə artırır. Bunlardan biri mediada, xüsusən də müxalif mətbu nəşrlərdə “qara piarı”ın artması məsələsidir. Yəni, təbii olaraq bəzi şəxslər qarşı tərəfi gözdən salmaq üçün etdikləri cəhd əksər zamanlarda onlara yaxın mətbu səhifələrdə yer tutur. Bunun nə dərəcədə siyasi mədəniyyətə düz gəlib-gəlmədiyi ayrı mövzudur, amma əsas odur ki, bu hal artıq Azərbaycanın müxalif yönlü mətbuatı üçün xarakterikdir. Əslində bu, media və jurnalistlərə öz perspektivləri üçün şərəf gətirməyən haldır. Belə bir həssas məqamda müxalif KİV-lər bəzi siyasi diletantların çürük “ideologiyaları”nın girovuna çevrilirlər.

Niyaz NİFTİYEV

525-ci qəzet.- 2011.- 12 oktyabr.- S.6.