74 il əvvəl qırılan alim ömrü

VƏ YA BƏKİR ÇOBANZADƏ HAQQINDA ƏFSANƏYƏ BƏNZƏR GERÇƏKLƏR

“Çobanzadə beynində elm və mədəniyyət yükü, ürəyində türklük və yurd sevgisi daşıyan, misli-bərabərinə zəmanəmizdə az-az təsadüf olunan idealist ruhlu bir türk övladı idi”. Abdulla Battal Taymas

Böyük şəxsiyyətlər, görkəmli insanlar haqqında həmişə əfsanələr yaranır və yayılır – bu, sevgidən, heyrətdən və hörmətdəndir. Bəkir Çobanzadə haqqında da gerçəkliklə uzlaşan və uzlaşmayan əfsanələr dolaşmaqdadır. Bəs, əslində, kimdir Bəkir Çobanzadə? Bəkir Çobanzadə 15 may 1893-cü ildə Tavrida vilayətini Simferopol (Akməscit) qəzasının Qarasubazar bölgəsi yaxınlığındakı kiçik Arqun kəndində anadan olmuşdu. O, ailəsi haqqında “Bakinskiy raboçiy” qəzetində yazdığı məqalədə “əsil-nəsilcə mən çoban oğluyam və 15 yaşıma qədər özüm də çoban olmuşam” qeydini etmişdir. Onun atasını Vahab çağırırdılar. Lakin bəzən ona Qurd Vahab, Əbdülvahab da deyərdilər. İlk bioqrafa görə anasının adı Zahidə olub. Ancaq Bəkirin bacısı xatırlayır ki, onun anasını Vadə-şərfə çağırırlarmış. Qardaşından 11 yaş kiçik olan Zəlixa (Züleyxa) isə 1904-cü ildə doğulmuşdur. Bəkir Çobanzadənin müxtəlif adları və ləqəbləri olduğu məlumdur. Onu yaxından tanıyan Şövqü Bektorə yazırdı ki, əvvəllər onu xəlifə Əbu Bəkrin şərəfinə Əbu-Bəkr adlandırıblar. Daha sonra, o, rüşdiyyədə oxuyanda, adına Sidqi təxəllüsü əlavə olunub. Özünün ilk ədəbi və elmi məqalələrini o, Çobanzadə Bəkir, Çobanoğlu Bəkir Bavbək, Bəkir Cavbək, Krımlı Çobanoğlu və Bəkir Sidqi imzası ilə yazmışdı. Bəkir Sidqi adı onun 1916-ci ildə Budapeşt Universitetinə qəbulu haqqında sənəddə və 1919-cu ildə öz əli ilə rektora yazdığı ərizədə də göstərilmişdir. Onun Krıma döndüyü pasport 23 iyun 1920-ci ildə “cənab doktor Sidqi Bəkir”in adına verilmişdir. İ.Otarın iddiasına görə, artıq 1916-1919-cu illərdə o, yazdığı şerlərə Bəkir Sidqi Çobanzadə imzası qoyurmuş. Çobanzadə özünün ilk təhsilini 1904-1908-ci illərdə Qarasubazar rüşdiyyəsində aldığını yazmışdı. Avtobioqrafiyasında o yazır” 8 yaşımda əvvəlcə ibtidai sinifə getmişəm və üç ildən sonra, daha doğrusu 1904-cü ildə Yeni üslublu gimnaziya tərkibində olan” Rüşdiyyə” yə qəbul olundum , hansı ki 1908 ci ildə onu bitirdim” . F. D. Aşinin Çobanzadə haqqında yazdığı məşhur məqaləsində qeyd edir ki, “ ...bir il ərzində onu “43 nömrəli şagird” adlandırmışlar”. Lakin bu 43 nömrəli şagird öz fitri istedadı ilə rüşdiyyədə böyük hörmət və soyad qazanır Çobanzadə. 1909-cu ildə Müsəlman xeyriyyə Cəmiyyətinin köməkliyi ilə İstambula gedən Bəkir Sidqi Türk liseyinə qəbul olunur. 1914-cü ildə liseyi və paralel olaraq İstambul Universitetinin nəzdində olan 3 illik ərəb və fransız dillərini öyrədən ali kursu bitirir və orta məktəblərdə və liseylərdə bu dilləri tədris etmək hüququ alır. 1914-cü ilin yayında təhsilini bitirib Krıma gələn Bəkir az keçmir ki, rus dilini mükəmməl öyrənmək üçün Odessaya gedir. 1914-cü ilin payızında isə yenidən İstambula qayıdır. 1914-cü ilin payızından 1915-ci ilin payızına qədər İstambul universitetində azad dinləyici olan Çobanzadə,professor Mesaroşla və Macarıstanın baş konsulu ilə münasibət yarada bilir. 1915-ci ilin dekabrında Qalatasaray liseyindən müvafiq sənədlərini götürən Bəkir təhsil almaq üçün Macarıstana gedir. 7 fevral 1916-ci ildə o, sənədlərini Budapeşt Universitetinə və universitetin nəzdində olan, baron Yozef Etveyş adına kolleguma verir. Lakin onun sənədləri qəbul olunmur. Bu iki səbəbdən ola bilərdi:ya artıq boş yer qalmamışdı, ya da Çobanzadənin macar dilini bilməməsi onun normal təhsil almasına maneçilik törədəcəyini düşünürdülər. Çörəkpulu qazanmaq üçün bir baronun kənd təsərrüfatında işləyən Bəkir , eyni zamanda macar dilini öyrənməyə başlayır.

12 oktyabr 1916 cı ildə o Universitetin tarix-filologiya fakültəsinə qəbul olunur. Türkoloq Dyul Nemetin və ərəb dili üzrə mütəxəssis olan İqnaç Qoldçierin rəhbərliyi altında türk, ərəb və macar filologiyasını öyrənir. O dövürdə Budapeşt Universitetində çox görkəmli şərqşünas alimlər çalışırdılar. A. Çoma de Kyeryeşi, Armin Vamberi, İqnaç Qoldçier, Dyula Nemet, Layoş Fekete, Dyula Mesaroş, Layoş Liqetinin adlarını sadalamaq kifayətdir. Məhz Budapeştdə 1881-ci ildə qraf Kun ilk dəfə türk dilinin qiymətli abidəsi olan “Codex Cumanicus”un tam mətnini və tərcüməsini nəşr etdirmişdi. Çobanzadənin dissertasiya mövzusu da məhz “Codex Cumanicus” olmuşdur. Dissertasiyanın bizə gəlib çatmaması ilə əlaqədar olaraq onun necə adlanması ətrafında fikir ayrılığı mövcuddur. Lakin D. P. Ursunun “Bekir Çobanzade. Jizn. Sudba. Epoxa.” kitabında Çobanzadənin özü tərəfindən yazılmış avtobioqrafiya da yayımlanıb ki, burada dissertasiyanın mövzusu, “Kodeks Kumanikus” da görünən ahəng qanununun pozulması və Türk dillərində tələffüz mənbələri problem” kimi göstərilib. Kommunist lideri Bela Kun (1886-1938) 1919-cu il martın 21 də Macarıstan Sovet Respublikasının yarandığını elan edir. Həmin ilin avqustun 1 də Antanta tərəfindən dəstəklənən rumın qoşunları Budapeşti işğal etdi və bu respublika süquta uğradı. O zaman Macarıstanda təhsil alan Çobanzadə özünün də etiraf etdiyi kimi, o , bu zaman kommunistlərin tərəfində idi. 1919-cu ilin aprelində doktorluq imtahanı verən və 15 mayda dissertasiyasını müdafiə edən Çobanzadə fəlsəfə doktoru adını alır. Dissertasiyanın taleyi qəribə olub. Yalnız bir adam , professor İştvan Mandoki Q. Yankovskiyə etiraf edib ki, Çobanzadənin dissertasiyasını görüb və ondan bir neçə çıxarış yazıb. Heç bir yerdən gəliri olmayan Çobanzadə maddi durumunu düzəltmək məqsədilə 1919-1920 ci illərdə Budapeştdəki Şərq akademiyasında türk dili müəllimi işləyib. 1920-ci il martın sonlarında isə o, Budapeşti həmişəlik tərk edib İsveçrəyə gedir. Ordan İtaliyaya, İtaliyadan isə İstanbula gələn Çobanzadə 17 iyul 1920-ci ildə Çobanzadə artıq İstanbulda idi. Bəzi tədqiqatçılar Çobanzadənin Budapeştdə , Lozannada və Neapolda professor olduğunu iddia etsələr də bu belə deyil. O dövürdə Lozannada türkologiya kafedrası yox idi, Neapolda isə daha sonra yarandı. Çobanzadə yalnız Krımda professor olmuşdur. Bir qisim tədqiqatçılar isə Çobanzadənin Macarıstanda” Şərq” qəzetində işlədiyini göstərirlər. Lakin Vilayət Quliyevin araşdırması bunun həqiqətə uyğun olmadığını sübut edir. Macarıstanda , ümumiyyətlə bu adda qəzet olmayıb. İsveçrədə olarkən Çobanzadə , Xalq partiyasının Milli Firqəsinin lideri Cəfər Seydəmətlə görüşür. Bu görüş hər ikisində uzun müddət sürən xoş hisslər buraxır. Hətta Cəfər Seydəmət Lozannada Krım haqqında çap olunan kitabında da Çobanzadənin şerlərini verib və şişirdilərək “ikiqat filosofiya və filologiya doktoru” kimi göstərilib. Onların bu görüşü Bəkirin taleyində rol oynadı və sonralar da onların yazışmaları davam edirdi. Krıma döndükdən sonra Çobanzadə siyasi fəaliyyət göstərməyə başladı və özü də qeyd etdiyi kimi “Budapeştdə kommunist olan Çobanzadə Krımda millətçi oldu”. Çobanzadənin Krımdakı fəaliyyəti D. P. Ursunun kitabında daha geniş işıqlandırılmışdır. Krıma döndükdən sonra Çobanzadə 1917-ci ilin iyulunda yaradılan və qarşısına Krım tatar milli-demokratik respublikasını yaratmaq kimi məqsəd qoyan Milli Firqə ( Xalq partiyası) nin sədri olmuşdu. Krımda yaşadığı müddətdə Çobanzadə var gücü ilə xalqının müstəqilliyi, savadlı gələcəyi uğurunda çalışmışdı. Krım Universitetinin yaradılmasında onun da əməyi az olmamışdır. 1920-ci ildə o, Simferpoldakı Tavri Universitetindən təklif alır və dilçilik kafedrasının dosenti olur. 1924-cü ildə Krım Universitetinin rektoru seçilir. 1922-ci ilin avqustun 11 də V. İ. Lenin Azərbaycan MK-nın sədri S. İ. Ağamalıoğlunu və onu müşayiət edən A.S.Enukidzeni qəbul edir. Görüşün səbəbi Azərbaycanda yeni əlifbaya keçmək idi. Ərəb əlifbasından Latın qrafikasına keçrilmənin N. Nərimanov da tərəfdarı idi. 20 oktyabr 1923-cü ildə Latın qrafikasına keçmək barədə dekret imzalandı. Azərbaycanda yeni əlifba islahatını gerçəkləşdirə biləcək, Türk dillərini gözəl bilən, milli ruhlu bir insan lazım idi. S. Ağamalıoğlu Türk dövlətlərinə səfərlərindən birində belə bir insanla rastlaşdı. Bu alman, türk, macar, fransız, ərəb, fars, rus, özbək, qazax, türkmən dillərini bilən Bəkir Çobanzadə idi. Ağamalıoğlu Çobanzadəni Bakıya dəvət edir. Artıq Krımdakı yersiz təzyiqlərdən bezmiş olan Çobanzadə bu təklifi qəbul edərək Azərbaycana gəlir. 1925-ci ilin yazından ömrünün son gününə kimi-13 oktyabr 1937-ci ilə qədər Çobanzadə Bakıda yaşamışdır. Bu 12 il Çobanzadənin elmi fəaliyyətinin ən məhsuldar dövrü olub. Çobanzadə Azərbaycanda yeni əlifba komitəsinin sədri, Yeni türk əlifbası Ümumittifaq Mərkəzi Komitəsinin rəhbəri təyin edilmişdir. Orta Asiyada, Tatarıstanda, Başqırdıstan və Krımda latın əlifbasına keçidlə əlaqədar iş aparan Çobanzadə, eyni zamanda Tavrid, Bakı, Daşkənd, Fərqanə və Buxara ali məktəblərində türkologiyanın ayrı-ayrı problemlərinə dair mühazirələr oxumuşdur (1920-1936).

Bu illərdə Britaniya və Ərdəbil nüsxələri əsasında Xətai divanının müqayisəli mətnini hazırlamışdır. I Ümumittifaq Türkologiya qurultayının təşkilində fəal çalışmışdır (1926). Türk xalqlarının yeni əlifbaya keçməsində fəal mübarizə aparmış, Moskvada təlimatçı kurslarında mühazirələr oxumuşdur (1928). Azərbaycan Baş Elmi İdarəsində terminologiya komitəsinə rəhbərlik etmiş, eyni zamanda Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsində kafedra müdiri, dekan vəzifəsində çalışmışdır (1924-1929). Moskvada Şərq xalqları İnstitutunun həqiqi üzvü seçilmişdir (1928). Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunun aspirantura şöbəsinin müdiri işləmişdir (1929). SSRİ EA Zaqafqaziya filialı Azərbaycan şöbəsinin (1932), SSRİ EA Azərbaycan filialının (1935) həqiqi üzvü seçilən Çobanzadə, Paris Dilçilik Cəmiyyətinin üzvü olmuşdur. Çobanzadənin 1926-cı ilin fevralın sonu, martın əvvəlində Bakıda keçirilən Ümumittifaq Türkoloji qrultayın keçirilməsində əməyi danılmazdır. Dünyanın ən məşhur 24 türkoloq-aliminin dəvət edildiyi bu qrultayda Almaniyadan 6, Türkiyədən 7, Macarıstandan 5 , İtaliya, Danimarka , İsveçrə, Finlandiyadan hər birindən bir nəfər iştirak edirdi. V. Tomsen, Teodor Mançel, Valter Radebold , Yulius (Dyula) Mesaroş, Fuad Köprülü, Əli bəy Hüseynzadə, Hikmət Cövdətzadə, İsmayıl Hikmət kimi alimlərin iştirak etdiyi bu qrultay Türk dünyasının həyatında əhəmiyyətli bir addım kimi səciyyələndirilmişdi. Çobanzadənin elmi fəaliyyəti təkcə Azərbaycanla məhdudlaşmadığını yuxarıda qeyd etmişdik . 1930-cu ildə onu Fərqanədə yaradılan pedaqoji institutda özbək dili və ədəbiyyatı kafedrasının müdiri vəzifəsinə dəvət ediblər. 1935-ci ildə isə o Daşkənd və Buxara universitetlərində türk dillərinin problemləri adı ilə xüsusi kurs keçmişdir. Çobanzadə A. Tahirzadə və Vəli Xluflu ilə birlikdə üçdilli azərbaycanca-almanca-rusca lüğət işləmişdilər. 1930-ci ildə Çobanzadəyə qarşı təzyiqlər başladı və Azərbaycanda Çobanzadəyə ilk qarşı çıxan Mikayıl Rəfili oldu. Rəfilinin başladığı kompaniyanı “İnqilab və mədəniyyət” jurnalında Mustafa Quliyev və Osman Əfəndizadə davam ediblər. Mehdi Hüseyn isə onu Trotskinin tərəfdarı adlandırırdı. Təzyiqlər 1931 ci ildə pik nöqtəyə çatdı. Krımda isə onun ailəsinə, yeganə bacısı Zəlixaya təzyiqlər olurdu. Çox keşməkeşli taleyi olan Zəlixa 18 yaşında Simferopolda Darülmüəllimatı (qadın peoqoji uçilişi) daha sonra qiyabi olaraq Krım pedaqoji institutunu bitirir. Ömrü boyu müəllim işləyən Zəlixanın şəxsi həyatı əsl faciə olur: əri 1940-ci ildə vəfat edir, müharibə zamanı isə uşaqlarını-qızını və iki oğlunu itirir. 1933-cü ildə Zəlixanı Qarasubazar rayonundakı 9 nömrəli məktəbdən-iş yerindən çıxardırlar. Bir müddətdən sonra o kəndlərin birində müəllim işləməyə müvəffəq olur. Ömrünün sonuna qədər də bu məktəbdə müəllim işləyir. Onu qeyd edək ki, 1928-35 ci illər ərzində Çobanzadə ilə bağlı araşdırmalar aparılsa da, onu günahlandırmaq üçün tutarlı bir dəlil tapılmamışdı. Hətta Azərbaycanın daxili işlər üzrə xalq komitəsi olan Y. D. Sumbatov-Topuridze 1935-ci ilin sonunda Moskvaya hesabat vermişdi ki, Çobanzadəni həbs etmək üçün heç bir əsas yoxdur. 1937-ci ildə onun siyahıya düşməsinin səbəbi kimi Çobanzadənin Ruhulla Axundovla dostluğunun olduğu ehtimal edilir. Bağırov R.Axundovu özünə rəqib bildiyi üçün ilk anda onu və onun ətrafını məhv etməyi düşünmüşdü. Axundovun yaxınları siyahısına Çobanzadədən başqa Əziz Qaybadulin, Vəli Xuluflu, Hənəfi Zeynallı, Əli Kərimov, Ağakərim Dadaşov, Qulam Bağırov, Xalid Səid, A. Mahmudzadə, Yaqub Zəki və başqaları vardı. 1935-ci ildən sonra Çobanzadə burulğanın sovuşduğunu güman edirdi. Lakin təəssüf ki bu belə deyildi. Onu 28 yanvar 1937-ci ildə Kislovodskda “Qornyak” sanatoriyasında dincələrkən həbs edirlər . Əvvəlcə Pyatiqorsk türməsində saxlanılan Çobanzadə daha sonra Bakıya gətirilərək Azərbaycan SSR Daxili İşlər Xalq Komissarlığının təcridxanasında saxlanılır. Bakıya gətirildikdən sonra dəfələrlə – ümumilikdə 32 dəfə – dindirilən Çobanzadənin məhkəməsi Ali məhkəmənin hərbi kollegiyasının 3 nəfər əməkdaşının iştirakı ilə keçirilmişdi. Məhbusların sayı çox olduğundan məhkəmə 3 gün – 11, 12 və 13 oktyabrda olmuşdu. Çobanzadə 12 oktyabrda dindirilmiş və 13 oktyabrda məhbuslarla bir yerdə güllələnmişdi. Onun məhkəməsi 11.20-dən 11.40-a qədər, yəni cəmi 20 dəqiqə davam etmişdi.

Çobanzadədən sonra tatar tarixçisi Əziz Qaybadulin mühakimə edilmiş və ona da ölüm hökmü kəsilmişdi. Çobanzadənin ölümünün sabahısı günü – 14 oktyabrda qadını, Bakı opera teatrının aktrisası Ruqiyə Qireyevna Abdulina həbs olunmuşdu. Tezliklə ona da vətən xaininin ailəsi damğası vurulmuş, islah-əmək düşərgəsində 8 il müddətində həbs cəzasına məhkum edilmişdi. Ruqiyə xanımın həyatı haqqında az məlumat var. Yalnız o məlumdur ki, Qazaxıstandan – sürgündən qayıtdıqdan sonra Xaçmaz rayonunda musiqi müəllimi işləyib. Bəzi araşdırmaçılar iddia edirlər ki, 1941-ci ildə Ruqiyə xanımın Çobanzadədən bir oğlu olub – Qirey Bəkir oğlu Abdulin. Yeri gəlmişkən onu qeyd edək ki, Çobanzadə ilk qadını Dilarə xanımın öncəki ərindən olan oğlu Mustafanı oğulluğa götürmüş, ad və soyadını ona vermiş, həmişə oğlu kimi qayğısına qalmışdı. Ruqiyə xanımdan isə 1941-ci ildə onun oğlu ola bilməzdi. Baxmayaraq ki, onun ölüm haqqında şəhadətnaməsində Çobanzadənin 12 iyul 1939-cu ildə Xaçmaz kəndində öldüyü göstərilsə də, həqiqətdə bu böyük alim 1937-ci ildə güllələnmişdi. Bəkir Çobanzadənin qəbri məlum deyil. Keşməkeşli ömür yaşamış böyük Türk aliminə sonralar bəraət verildi.

Şahnaz KAMALOVA

525-ci qəzet.- 2011.- 21 oktyabr.- S.6.