QƏBULZADƏ BABA BƏY ABDULLA ƏFƏNDİ
OĞLU
(10.12.1893, Qax – 29.10.1937, Bakı)
YAZARDAN BİR
NEÇƏ SÖZ
Baba bəy Qəbulzadə haqqında
tarix ədəbiyyatımızda indiyədək, demək olar
ki, heç nə yazılmayıb. 4 il bundan öncə – 21
oktyabr 2007-də Qəbulzadələrin ağsaqqal və
ağbirçəklərini bir yerə yığaraq Azərbaycan
Cümhuriyyəti Parlamanının üzvü olmuş
ata-oğul Abdulla əfəndi və Baba bəy Qəbulzadələr
haqqında geniş söhbət etdik. Həmin söhbətə
Baba bəyin qızları Naimə xanım (1930-2011) və
Minirə xanım (1932), Həsən bəy Qabulov (1932), Abdurrəhman
bəy Qəbulzadə (1936), Həqiqət xanım Qabulova
(1941) qatılmışdılar. Bir neçə saatlıq
ünsiyyət sonucunda onlar haqqında ilk geniş bilgini əldə
etdim. Bu bilgi arxivlərdəki araşdırmalarıma da
yolgöstərici işıq saçdı və nəticədə
“525-ci qəzet”in 20 mart, 3, 10 aprel 2010-cu il tarixli 52, 57 və
62-ci saylarında “Qəbulzadə Abdulla əfəndi
İbrahim (Hacıbaba) əfəndi oğlu” adlı məqaləm
ortaya qoyuldu. Həmin yazıda Baba bəydən də ötəricə
danışılır.
Yuxarıda adı çəkilən
söhbətdaşlarım içərisində Abdurrəhman
bəyə ayrıca təşəkkür edirəm,
çünki yaşının ahıl çağında o,
bütün Qəbulzadələr soyu haqqında sözün
yaxşı anlamında fanatikcəsinə, yorulmaq bilmədən
çalışaraq bilgi toplayıb, onların dəqiq şəcərəsini
tərtib edib, nəsillə bağlı türkcəmizdə
və rusca sanballı elmi məqalələr hazırlayıb.
O, 2007-dən bəri əlaqəmizi kəsməyərək
Baba bəy haqqında da əlinə düşən
bütün bilgi və bəlgələri səxavətlə
mənimlə bölüşüb.
Oxuduğunuz bu məqalə həm B.b.Qəbulzadənin
qohumları ilə apardığım söhbət, həm də
bir çox arxiv bəlgələri əsasında
hazırlanıb.
BABA BƏYİN
ÖMÜR YOLUNA ÖTƏRİ BAXIŞ
Baba bəy Qəbulzadənin həyatı
haqqında indiyədək yalnız Qax rayonu Əmbərçay
kənd məktəbinin müəllimi Pəri xanım
Novruzova’nın “Ata və oğul” adlı məqaləsində
(Qax rayonu, “Şəlalə” qəzeti, 14 avqust 1992) ilkin bilgilər
verilib. Yazısını yalnız şifahi bilgilər üzərində
quran hörmətli müəllif, təbii ki, bir sıra
yanlışlıqlara da yol verib.
Bəs Baba bəyin ömür yolu
haqqında bu gün bizə nə bəllidir? Təəsüüf
ki, onun özünün yazdığı heç bir tərcümeyi-halı
əlimizdə yoxdur. Həbsləri zamanı müstəntiqləri
də onun həyatı deyil, “əksinqilabi fəaliyyəti”
maraqlandırdığına görə “NKVD” sənədlərindən
də fərli-başlı bir şey öyrənmək olmur. Ən
müxtəlif qaynaqlardan əldə etdiyim toplam bilgi
aşağıdadır.
Baba bəy Abdulla əfəndi oğlu Qəbulzadə
10 dekabr 1893-cü ildə Qaxmuğal kəndində anadan olub.
Onun əsl adı Abdulla əfəndinin atası İbrahim əfəndi’nin
şərəfinə verilmiş İbrahim’dir.
Babasının adını daşıdığına
görə əzizləri ona hörmət və sevgi ilə
“Baba” deyiblər. Bu müraciət sonradan gerçək
adı həm ağızlarda, həm də kağızlarda, sənədlərdə
unutdurub.
İlk təhsilini evdə atasından
aldıqdan sonra 1910-cu ildə Zaqatalada ali ibtidai məktəbi
bitirib. Kazan Universitetində oxuması haqqında fikir
özünü doğrultmur. İxtisasca müəllimdir.
Zaqatala və Şəki şəhərlərində əsasən
tarixdən dərs deyib.
Gənc yaşlarından siyasətlə
maraqlanıb. Azərbaycanın müstəqilliyini önə
sürən müsavatçı ideyalara rəğbət bəsləyib,
1918-ci ildə Şəki şəhərində Müsavat
Partiyasının canlanmasına əlindən gələn
yardımı göstərib, ancaq heç vaxt bu partiyanın
üzvü olmayıb. O, atası Abdulla əfəndinin də
mənsub olduğu “Əhrar” partiyasını seçib və
1920-də ilk Cümhuriyyətimiz məhv edilənədək
bu partiyada bulunub. Parlamanın üzvü olan atası 1919-cu
ildə xəstəliyinə görə burada fəaliyyətini
davam etdirə bilmədikdə “Müsavat” Partiyasının
ozamankı öncüllərindən olan görkəmli
maarifçi İslam bəy Qəbulzadə’nin (1879-1920)
tövsiyəsi ilə Baba bəy Zaqatala dairəsindən
Parlamana deputat seçilib.
Sovet hakimiyyəti qurulan zaman Azərbaycandan
bir çox adamlar xarici ölkələrə mühacirətə
gedib. Məşhur jurnalist Həmzət bəy Qəbulov’un
(1884-1912) qardaşı Mahmud Həbibullah oğlu da 2
oğluyla birgə Türkiyəyə köçüb (1
oğlu və bir qızı burada qalıb). Baba bəy
atası Abdulla əfəndiyə deyib ki, gəl biz də
Türkiyəyə gedək. Atası razılıq verməyərək
deyib ki, mən ölülərimə arxa çevirə bimərəm.
Gələcək acı taleyini gözünün önünə
almış Baba bəyə, gerçəkdən də,
kommunistlər hədsiz zülmlər verdilər. Sovet dönəmində
o, dəfələrlə həbs edilib. İlk dəfə 24
may 1920-də “ÇeKa” onu keçmiş Parlaman üzvü
kimi həbs edib, ancaq hec bir suçu olmadığına
görə 16 gündən sonra buraxmalı olub. O, 1927-ci və
1937-ci illərdə də “ÇeKa” zindanına
düşüb və sonuncu dəfədə həyatı
orada sona yetib.
Sovet ağalığı illərində
də Baba bəy əsasən müəllimliklə məşğul
olub. Öncə Zaqatala məktəblərində, o sıradan
Kənd Təsərrüfatı Texnikumunda işləyib.
Sonralar görkəmli alim və dövlət xadimi olmuş
akademik İmam Mustafayev’in burada oxumasına (1922) Baba bəy
himayəçilik göstərib.
1923-1927-ci illərdə o, Şəki
seminariyasında (sonralar 2-illik Müəllimlər
İnstitutuna çevrilib) tarixdən dərs deyib. Həqiqət
xanım Qəbulova’nın bildirdiyinə görə, Gəncə
Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun və H.b.Zərdabi
adına Pedaqoji İnstitutun dialektik materializm müəllimi,
şəkili Rəsul Əfəndiyev 1963-cü ildə ona
danışıb ki, mənim vaxtilə Şəki 2-illik
Pedaqoji İnstitutuna girib oxumağımın səbəbkarı
Baba bəydir.
B.b.Qəbulzadə Şəkidə
müəllim işləyərkən Məhəmmədəmin
Rəsulzadə’nin Türkiyədə nəşr etdirdiyi “Yeni
Qafqaziya” dərgisini tələbələr arasında ucadan
oxutduğuna görə 1927-ci ildə işdən
çıxarılıb və az sonra müsavatçı
kimi həbs edilərək 11 iyunda 3 il iş alaraq Bakıya
sürgün edilib.
Xalq arasında belə bir söhbət
dolaşır ki, 1930-da Şəki üsyanı baş verəndə
guya Qaxda camaat məscidə yığışıb və
Baba bəyə təklif edib ki, bizim üsyana da sən rəhbərlik
et, ancaq o, üsyan fikrinə qarşı çıxaraq deyib
ki, qoşun üstünüzə top-tüfənglə gəlib,
siz yaba və bellə onun qarşısına çıxaraq
heç nə edə bilməzsiniz. Hökumətlə
hökumətlik etmək olmaz. Çıxın evinizə
gedin, kasıbçılığınızla məşğul
olun. Onun sözünə qulaq asan camaat
dağılışıb, bunun sayəsində də Qaxda
Şəkidəki kimi qırğın və kütləvi həbslər
olmayıb.
Maraqlıdır ki, bəzi istintaq sənədlərində
isə tam tərsinə fikir əksini tapıb – guya Baba bəy
Şəki üsyanını hazırlayanlardan, yaxud onun fəal
iştirakçılarından biri olub. Bu deyilənlərin
ikisi də yanlışdır, çünki Şəki
üsyanı zamanı Baba bəy Bakıda sürgündəydi.
Azadlığa buraxıldıqdan sonra o
yenə Zaqatalada məskunlaşıb, müəllimlik edib.
Aramsız təqiblərə, həbslərə baxmayaraq daim
Azərbaycanın azadlığı ideyasını yayıb.
Bir çox çağdaşları onda müstəsna təbliğat
bacarığının olduğunu göstərirlər.
Görünür, gənclər
arasında təbliğat aparmasını əngəlləmək
üçün onu məktəbdən uzaqlaşdırıblar
və Baba bəy təbiətinə yad olan
bütünlüklə başqa sahədə
çalışmalı olub. Öncə Şəkidə
İttifaq Meyvə-Tərəvəz Birliyinin (ruscası:
“Soyuzplodoovoş”) tədarükçüsü işləyib.
Sonra hansı səbəbdənsə iş yerini Gəncəyə
dəyişdirməli olub – bu şəhərdə Moskva Yeməkxanalar
Birliyinin (ruscası: “Prodsnabmos”) tədarük üzrə
müvəkkili olub. Son iş yeri də buradır.
Təqiblər üzündən
yaşayış yerini tez-tez dəyişdirməyə məcbur
olub. Ömrünün son illərini Şəki və Bakı
şəhərlərində yaşayıb. Bakıda 1932-ci
ildən onun özəl mənzili olub (Suraxana – indiki Dilarə
Əliyeva küçəsi 6-cı döngədəki
4-cü ev). Həbsindən qabaq Kamenisti (Daşlıq) – indiki
Bəşir Səfəroğlu küçəsindəki
107-ci evdə, Əfəndiyevin mənzilində də
qalıb.
Həbs ediləcəyini duyan Baba bəy
iki ay yarım müxtəlif yerlərdə gizlənib.
Çekistlər xüsusi əməliyyat keçirərək
18 sentyabr 1937-də onu Bakıda həbs edərək 29 oktyabr
1937-də güllələyiblər. 1956-cı ildə bəraət
alıb.
Baba bəy iki dəfə ailə
qurmalı olub – Zərif Həşim bəy qızı
Qabulova’dan Lütfullah (1916-1981) və Fətullah (1919-1936),
Cariyət Ramazan qızı Qaracayeva’dan isə Naimə (1930),
Minirə (1932-2011) və Əkrəm (1935-2010) adlı
övladları dünyaya gəlib.
PARLAMANDA
Baba bəy Qəbulzadə 16 oktyabr
1919-da atası Abdulla əfəndinin yerinə Azərbaycan
Cümhuriyyəti Parlamanına üzv seçilib və onun
işində çox fəal iştirak edib. O, Parlaman
kürsüsündən dəfələrlə
çıxış edərək dövrün ən
mühüm problemlərinə toxunub və özünün vətəndaş
mövqeyini ortaya qoyub. Onun çıxışlarında
doğma xalqına hədsiz sevgisi, vətəndaş təəssübkeşliyi
açıq-aydın görünməkdədir. 9 mart 1920-də
Parlamanın 132-ci iclasında Qars məsələsi müzakirə
edilərkən Məhəmmədəmin Rəsulzadə və
Nəsib bəy Yusifbəyli’dən sonra Baba bəy də
söz alıb alovlu bir nitq söyləyir. Onun
çıxışının stenoqramından bəzi yerləri
gözdən keçirək: “Burada biz açıq
danışmalıyıq. Siz bilirsiniz ki, bu gün ortalıqda
bir erməni məsələsi vardır. Və o məsələni
Azərbaycan milləti və Parlamenti, milli hissiyyati-vətənpərvəranəsi
çaşqın olanlar həll etməlidirlər. Artıq
quru danışıq və alqışlar ilə bir şey
olmaz. Belə şeylər ilə Zəngəzurda
qırılan, irzü namusu puç olan müsəlmanların
dərdinə dərman olmayır. Baxınız, əgər
İstanbulda naxoşluqdan bir erməni ölürsə ermənilər
bütün Avropa əfkari-ümumiyyəsinə “türklər
filan qətli-amda bunu öldürdülər” deyə
qışqırırlar, Avropa əfkari-ümumiyyəsi də
onları eşidir, fəqət erməni bandaları, canavərləri,
mauzeristləri tərəfindən tarmar edilən
xanimanları Avropa görmür. Ərşə qalxan ah-nalələri
onlar eşitmir”.
Bu yerdə zaldakılar onu
alqışlayır və Baba bəy əsəbiləşir:
“Əl çalmayınız. Əl çalmaq ilə dərdə
əlac etmək olmaz. Mən hissiyyata qapanıb
danışmıram. Bu cür məsələləri
müahidələr ilə, konfranslar ilə həll etmək
olmaz. Artıq biz aldanmamalıyıq, çünki o qatillərin
şüarı islamı qırmaqdır. Hamımız bilirik
ki, daşnaklar Avropanı qapı-qapı gəzib Türkiyə
məsələsinin bir cür həll edilməsi
üçün hər alçaqlığı qəbul
etmişlərdir. Onlar Osmanlı türk məsələsindən
sonra Azərbaycan məsələsinə girişmişlərdir.
Onlar süni yollar ilə erməni əksəriyyəti
qayırmaq istəyirlər; bu, inkar edilməz. Bunların
darülfünun görmüşləri, alimləri vardır;
əcəba bunların heç qəlbi ağrımır,
ruhu sıxılmır, ürəklərində şəfqət
və mərhəmət yoxmudur ki, heç olmasa
daşnakların bu zülmünə qarşı protesto etsinlər?
Onların rəisləri Poqos Nubar paşa və qeyriləri əcəba
heç hüquq oxumayıblarmı? Hüquq və qanun nə
olduğunu anlamırlarmı? Biz quru protesto edirik, fəqət
bunlarla dərdə əlac olmaz. Bugünkü gündə azərbaycanlılar
öz müqəddəratını düşünüb həll
etmək üçün başqa yolların
hamısını bilir. Qoyunuz millət özü bunu düşünüb
böylə məsələləri həll etsin. Avropadan isə
şimdiyə qədər bu fəlakətləri
görmürlər, çünki onların gözlərindəki
çeşməklər Poqos Nubar paşaların əlilə
taxılmışdır. Nə qədər ki o çeşməklər
çıxarılmamış, biz xilas olmayacağıq və
onlar da həqiqəti görməyəcəklər.
İş böylə olduqda biz bilümum təfriqəni bir
yana buraxıb yığışalım, tədbir edəlim və
çalışalım; ölmək icab edərsə nə
eybi var, qoy desinlər ki, Parlament əzasından bir neçəsi
gedib özünü millətə fəda etdi. Və birdəfəlik
bu zalımların qarşısına bir sədd çəkəlim.
[...]. Hökumət bu xəstəliyə hərgah əlac etməyə,
biz millət kimi gedib intiqam alarıq”.
Parlamanın 12 mart 1920-dəki 134-cü
iclasında sədr Məhəmmədyusif Cəfərov
sözü Baba bəyə verir. O, Rusiya inqilabının
rolundan, islam dinində inqilabdan danışır və
ümumən inqilabın fəlsəfəsini açan bir
çıxış edir: “Əfəndilər! Mən
inqilabın tarixindən və surəti-məhsulundan bəhs
etməyəcəyəm. Yalnız demək istəyirəm
inqilab nədir. İnqilab demək məsum bir milləti,
zavallı bir insaniyyəti dəmir pəncələrdən
qurtarmaqdır. Yoxsa yalnız dəyişiklik demək deyildir.
İnqilab demək odur ki, məzlum insanlar bir gün
hüquqlarını qəsb edənlərdən qanları
bahasına alırlar. Hər millət mümkün olduğu mərtəbə
bu inqilabı və hüququnu əlinə almışdır.
İslamiyyətin əsası inqilab və
hüquqi-bəşər üzərində qurulmuşdur.
İslamiyyət bu inqilabı çoxdan yapmışdır.
İnqilab bilgi ilə elm üzərində müəssisdir. Hətta
Qurani-mübin “İsra” sureyi-şərifi ilə inqilabın
ancaq elm sayəsində ola biləcəyini bizə göstərmişdir.
Yalnız təəssüf olunur ki, sonraları aləmi-islamiyyət
bu həqiqətlərdən səfahətlərə, keyflərə
dalaraq uzaqlaşmış və inqilabın nə demək
olduğunu unutmuşdur.
Biz Rusiya inqilabına mədyuni-şükranız.
Rus əkinçilərinin yapmış olduğu bu inqilab
inkar edilməz. Avropalılar vaxtilə bizdən
aldıqları elm və mərifəti tərəqqi
etdirmişlər. Biz isə cəhalət içərisində
qalmış, son zamanları avropalıları havada uçar,
dənizdə bir balıq kimi üzər
görmüşük... Hər bir inqilab da demokratik və
milli əsaslar üzərində həyata tətbiq
edilmişdir. Biz də cahan demokratiyası ilə təşriki-məsai
etməklə yaşaya biləcəyimiz mühəqqəqdir.
Hər yerdə el hakimiyyəti təmərküz etmədikcə
mübarizeyi-həyat bütün dəhşətilə
hökm sürəcəkdir”. Çıxışının
sonunu o, belə bitirir: “Yaşasın Azərbaycan Cümhuriyyəti
və el hakimiyyəti!”. Onun bu nitqini deputatlar “şiddətli
alqışlar”la qarşılayır.
26 aprel 1920 iclası zamanı Parlamanda
Şəki şəhərini daşqından qorumaq
üçün Kiş çayı qarşısında
daşdan bənd çəkilməsi üçün 40.460
manat vəsait buraxılması haqqında qanun layihəsi
müzakirə edələrkən məruzəçi Abdulla bəy
Əfəndizadə’dən sonra Aslan bəy Qardaşov və
Ağa Eminov’la yanaşı Baba bəy Qəbulzadə də
çıxış edir. Görünür, elə onların
çıxışının nəticəsində qanun
layihəsi yekdilliklə qəbul edilir.
(Ardı gələn
şənbə sayımızda)
Ədalət
TAHİRZADƏ
525-ci qəzet.-
2011.- 22 oktyabr.- S.20.