“Dostlarımın mənim barəmdə yazdıqları ilə qürur duyuram”

Məlum olduğu kimi görkəmli yazıçı Kamal Abdullanın “Unutmağa kimsə yox...” romanı ədəbi mühitdə geniş əks-səda doğurub. Bu müzakirələr və mübahisələr əsasən iki müstəvidə gedir: romandaxili və romanətrafı . Yəni, əgər belə demək olarsa, bəzi qələm sahibləri əsərin özünü, bəzi “qələm sahibləri” isə əsərin müəllifini təhlil və təftiş edir. Bu və digər məqamlara aydınlıq gətirilməsi üçün əməkdaşımız Kamal Abdullayla görüşərək müsahibə alıb. Həmin müsahibəni oxuculara təqdim edirik.

– Kamal müəllim, bu yaxınlarda Azadlıq radiosunun Oxu zalının redaktoru Rövşən Qənbərov sizin 525-ci qəzetdə və Kultaz portalında “Unutmağa kimsə yox...” romanınızın müzakirəsinə etiraz olaraq, “Kamal Abdullanı xorla tərifləmək” adlı bir yazı yazdı və bu, sanki roman ətrafında ikinci bir müzakirənin açılmasına səbəb oldu. Amma diqqət eləyəndə, bu müzakirə birincidən də çox roman-ətrafı küyə kökləndi, nəinki romanın özünün müzakirəsinə. Doğrudur, romana dair yeni məqamlar, şərhlər də üzə çıxdı, mülahizələr də söyləndi, amma çox az. Bütün bu müzakirələrə sizin münasibətiniz? Necə fikirləşirsiz, bütün bunlar romanın sirlərinin açılmasına, onun oxucuya yaxınlaşmasına kömək edirmi?

– Əlbəttə, edir. Ağıllı oxucu üçün hökmən edir. Amma bizdə axı hamı ağıllı oxucu deyil. Əlbəttə ki, bu “müxtəlifsəsli” müzakirə onlar üçün polifoniyaya çevrilmir, onlar vurnuxa-vurnuxa qalırlar və ağızları açıq halda, inanıram ki, səmimiyyətlə təəccüb edirlər. Necə ola bilər ki, bu romanı bu qədər ağıllı adam təqdir edir, tərifləyir?! Bu belə olmamalıdı axı orda belə cümlə var: “Allah şeytana, iblisə və onların hamısı köməkçilərinə lənət eləsin.” Bu cümlənin sintaktik ləzzətini duya bilməyənlər dildən, dil pintiliyindən ağız dolusu, canfəşanlıqla danışırlar. Danışırlar, üzləri də qızarmır.

– Bəziləri deyirlər ki, vaxtilə sizi tənqid ediblər...”Sizi tənqid edib”, deyənlərə sözünüz?

– İndi bəziləri deyir, özü də fəxrlə deyir ki, guya “Yarımçıq əlyazma”nı nə vaxtsa tənqid edib. Bu adamlar, sadəcə, tənqid nədir və necə olmalıdır – bunu özləri üçün müəyyənləşdirə bilmirlər. Onlar, əlbəttə ki, tənqidlə təhqiri, iftiranı, ittihamı, qarayaxmanı qarışdırırlar. İttiham edən nə qədər desən var... amma axı ittiham tənqid deyil. Mənim ünvanıma nələr demədilər?! “Xalq düşməni” – dedilər! “Millət xaini” – dedilər! Beyrək, Salur Qazan, Şah İsmayıl, Dədə Qorqud... və daha kimi, nəyi təhrif etmisən – dedilər. Ağlına gələn ağlına gələni, ağzına gələn ağzına gələni yazdı. Bəs tənqid hanı, tənqid harda qaldı?.. Bilirsinizmi, tənqid təhlil deməkdir. “Tənqid etdim” deyənlər ittiham edənlər idi, təhlil edənlər deyildi.

Əsl tənqid bəzilərinin “tərifnamə” kimi başa düşüb qəbul etdikləri təhlilin içindədi. Niyazinin konsepsiyasındadı. Akumovanın, Tehranın iradındadı. Rəhmanın təəccübündədi. Anarın arzusundadı...

Bu adamlara mən necə sifariş verə bilərəm ki, məni tərif elə?! Amma edirlər. On – on beş adam tərif edirsə niyə bu, bəzilərini narahat edir. Mənim on beş xeyirxahım ola bilməz?! Romanım on – on beş adamın xoşuna gələ bilməz?! Xoşuna gəlməyən ya susur (çox nahaq yerə!), ya da yazır. Yazsın! Əcəb eləyir. O zaman xoşuna gələn də yazanda eyni şeyi edir!

– Deyirlər, siz tənqidə dözümsüzsünüz...

– Mən?! Mən tənqidə dözümsüzmüşəm... “Yarımçıq əlyazma” barədə olmayan hədyan yazıldı, ittihamlar səsləndi, tənqid də oldu. Kimə cavab verdim, yaxud güldən ağır söz dedim? Amma və lakin! Rəhmətlik Vaqif İbrahimoğlu demişkən, amma və lakin təhqir – başqa! Əlbəttə ki, mən heç bir təhqiri cavabsız qoymaram. Amma di gəl, eləsi də özünü ”mən də varam” deyib ortaya dürtür ki, mənə deyirlər, həşəratdı, fikir vermə. Döymə – ölər, söymə – ürəyi gedər, cavab vermə – fəxr eləyər. Bəs nə eləmək qalır? Qalır vecə almamaq! Ağıllı adamlar onsuz da çuvalda nəyin gizlədildiyini yaxşı bilir.

– R.Qaraca deyir ki, siz başqalarının xaricdə çapına kömək etmirsiz...

– Rasim Qaraca hamıya olduğu kimi mənə də “dərs” vermək iddiasındadır. Xaricdə heç kimi tanıtmamışam, çapına kömək etməmişəm, deməli, mən “pis” adamam. Bir şeyi bilərlər, sonra danışarlar. Elə on gün əvvəl “Literaturnaya qazeta”ya Ramiz Rövşənin, Salamın, Etimadın, Aqşinin şeirlərini göndərmişəm. Ondan əvvəl iki ildi ki, Etimada, Salama deyirəm, əsərlərinizi verin, Türkiyədəki dostlar orada çap eləsinlər. Tənbəlliklərindən indiyənədək durub qalıblar. O ki, qaldı Fransa, Braziliyada çap olunmağa – bu bir başqa söhbətdir. Orda dost yoxdur. Bu yaxınlarda Salam, Etimad və mən bir balaca kitab hazırlamışıq, çap olsun, özünüz görəssiniz. Rasim Qaraca isə inciməsin, həmişəki kimi ağzına gələni danışır. Bu cür yavaş-yavaş komediya obyekti olmaq olar.

O ki qaldı onun məni tənqid eləməsinə və bundan sonra da münasibətlərimizin normal qalmasına, bəs nə cür olmalı idi?! Niyə təəccüb edir?! Düzdü, Qaracanın mənim romanımı hansı məqamına görə “tənqid” etməsini xatırlamaqda yenə də çətinlik çəkirəm. Çünki tənqid təhlildir. O isə, məlum anekdotda olan kimidir: Qaraca ancaq ittiham edir, Qaraca təhlil etmir! İttihama isə, “mualəsəf”, mən cavab vermirəm.

– Təhlildən doğan tənqidə qarşı necəsiz?

– Bəli, bu da olub. Çox normal haldır. Bir-iki məqam var ki, həqiqətən, təhlildən doğub və qüsur kimi göstərilib. Bunun birini Akimova edib. “Unutmağa kimsə yox...” romanında Bəhram kişi, onun fikrincə (bunu mənə başqa deyənlər də olub), bu cür elmi və intellektual düşüncə sahibi ola bilməz. Kənd adamı, qoca kişi...

Amma bilirsizmi, o dövr keçdi ki, kənd soveti sədrinin, yaxud, çobanın obrazını romana gətirmək istəyəndə gedib aylarla kənddə oturub bu adamı “öyrənirdin”. Bəhram kişi, əlbəttə, bu mənəm, Müzəffər kişi, əlbəttə, mənəm, F.Q. – əlbəttə. Flober vaxtilə nahaqdan demirdi: “madam Bovari – bu mənəm”. Odur ki, bu qeyd, bəli, təhlildən doğan tənqidi qeyddir, amma onu da deyim ki, mən onu qəbul etməyə çətinlik çəkirəm.

Başqa bir tənqidi qeydi isə qəbul etmək də olar, etməmək də. Bu qeydi Tehran edib. Mən son romanımda, onun fikrincə, kifayət dərəcədə ironik (“Yarımçıq əlyazma”da olan kimi) deyiləm. Qəbul edə də bilərəm, etməyə də bilərəm (məncə, romandakı mötərizələr mənim əvəzimə bu barədə öz sözünü deyir). Bəlkə də ironikliyin dozasını artırmaq olardı – bu barədə düşünmək olar. Hər halda bu qeyd də əsərin dərin təhlilinin nəticəsində yaranıb. Tənqid dediyin- budur! “Sən xalq düşmənisən” demək tənqid deyil. “Sən yazıçı deyilsən” demək heç tənqid deyil. Bunlar ittiham və qarayaxmalardır. Onu əlavə etmək istəyirəm ki, tənqid-təhlil söhbəti məhz ədəbiyyat söhbətidir, bir qədər də kəsəsinə desəm, kişi söhbətidir. “Ay sən filan vaxt susdun, filan vaxt bunu eləmədin, səni tərifləyənlər belədi, elədi”, bax bu, arvad söhbətidir. Mənim etdiklərimə və etmədiklərimə gəlincə. Mənə bu yöndə irad tutanlar gedib böyüklərindən öyrənib bilsinlər, mən nəyi etmişəm, nə zaman etmişəm və niyə etmişəm.

– Rafiq Tağı Salamla bağlı bir məsələdə dolayısı ilə sizə irad tutub...

– O deyir ki, Salam 150 cildlik dünya ədəbiyyatı ilə məşğul olursa, professional şair kimi tükənir. Bu iş ona mane olur. Bu işi ona tapşıran isə mənəm. Deməli, dolayısı ilə məntiq belədir: mən Salamın şairliyinə “zərbə” vururam. Hər halda mən bunu belə anladım.

Bilirsinizmi, məncə, Salamdan bir şair kimi indi istədiyini ala bilməyənlər dünya ədəbiyyatını suçlayırlarsa – türklər demiş “yazıqlar olsun!”

Elə çıxır ki, vaxtilə işlədiyi bir partiyanın funksioneri olarkən Salam gözəl şeirlər yaza bilirdi, dünya ədəbiyyatının içində əlləşərkən bunu edə bilmir. Və... günahkar Kamal Abdulladır. Belə məntiq sahibinə nə deyərsən?! Hər gəlişi gözəl deyimin və hissin dalınca aludə olub qaçmazlar – deyərsən.

– “Unutmağa kimsə yox...” ətrafında yaranan bu, belə deyək, ədəbi “qalmaqal”ın əsl məqsədi nədir?

– İttiham budur. Mən, guya mənim haqqımda yazanları satın almışam. Onlar mənə yarınmaq üçün “xor” düzəldiblər. Bunu deyənlər qədər də gülünc görünmək mümkün deyil. Molla Nəsrəddinin “yorğan” məsələsi yada düşür. Əslində, söhbət “Unutmağa kimsə yox”, Kamal Abdulla, onun ədəbiyyatda yeri söhbəti deyil. Söhbət “yorğan” söhbətidir. Yaxşı, mən burdakıları satın aldım, yaxud burdakılar mənə yarındılar, təriflər yazdılar, bəs Türkiyə, Fransa, Rusiya, Polşa, Braziliya, Estoniya, Yaponiya, Misir nə olsun?!! O ölkələrdəki Universitet professorları necə olsun?! Bir “fikirləşib” buna da cavab tapa bilsəydilər, bəlkə dərdləri qalmazdı.

Söhbət isə bir başqa söhbətdir. Zamanı və yeri gələndə bu barədə geniş danışmaq olar.

Mənim romanlarımın daha çox məşhurlaşmasında iki-üç adamın xüsusi xidməti olub. Biri Rasim Qaracadı, o biri Rövşən Qənbərov. Hər ikisinə təşəkkürlər! Zarafatsız!

– “Xural” qəzeti sizin kitablarınızı kupon qarşılığı hədiyyə edir...

– Mən bunu sonradan bildim. Məndən soruşmayıb bunu ediblər. Son zamanlar həm mətbuatda, həm də müxtəlif saytlarda, radioda mənim yazdıqlarımla bağlı çoxlu müzakirələr gedir. Artıq son roman (“Unutmağa kimsə yox...”) kitab dükanlarında tapılmır, məndən istəyirlər, məndə də yox. Görünür, siz dediyiniz “kupon məsələsi” bu ajiotajın nəticəsi kimi ortaya çıxıb. Anlamaq mümkündür.

– Doğrudur, hər rektorun, millət vəkilinin, nazir müavininin romanı “Unutmağa kimsə yox” kimi müzakirə doğurmur. Hər yazıçının da əsəri bu qədər fikir müxtəlifliyi yaratmır, ədəbi mühitə canlanma gətirmir. Amma razılaşaq ki: bir var roman haqqında Tehran Əlişanoğlu, Rüstəm Kamal, Elnarə Akimova yazsın, Əsəd Cahangir, Rasim Qaraca, Salam söz desin – bu normal qarşılanır, çünki bu adamlar təzə ədəbi mətnlər barəsində daim söz deyən tənqidçilər, yazarlardır. Bir də var ki, müzakirəyə filosoflar Niyazi Mehdi və Rəhman Bədəlov da qatılır, hörmətli Timuçin Əfəndiyev də söz deyir, dilçilər: təqaüdə çıxan və elmi mühitlə bütün əlaqələrini kəsmiş Aydın Ələkbərov əyalətdən, Mehman Musaoğlu Türkiyədən səslənirlər. Bu halda məsələ heç də həmin müəlliflərin səmimiyyətinə şübhə eləməkdə deyil, ədəbi prosesdə doğurduğu qeyri-adekvat reaksiyadadır məsələ...

– Çəkdiyiniz adlar hamıya yaxşı məlumdur. Bu siyahıya o biri əsərlərimdən yazan onlarla (!) başqa adı da əlavə edə bilərəm. Bu adamları (bu sözü adam özünə və onlara rəva bilmir) satın almaq olarmı? Belə çıxır ki, siz də bu intervyünü hazırlamaqla, Azadlıq radiosu da müzakirəyə başlamaqla satın alınıb?! Gülməli məntiqdir. Mənim əsərimi təhlil edib qiymətləndirənlər, belə deyim, “bildiyini babasına da verməyənlərdir”, Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin, elminin “satılmaz”larıdır. Əslində, həmən məqalə məni yox, onları təhqir etmək məqsədi güdürdü. Ona görə də satılmazlardan gələn cavab təbii sayılmalıdır. Onu da hökmən deməliyəm ki, belə adamların – dostlarımın mənim barəmdə yazdıqları ilə mən fəxr edirəm, qürur duyuram.

Adekvat reaksiya deyirsiniz. Bu mənim həsrətində olduğum, ən azı sağlığımda, ilğımdır.

Sevinc QARAYEVA

525-ci qəzet.- 2011.- 22 oktyabr.- S.16.