Polşa. Köhnə
Varşava.Polyakların Çeslav Miloş sevgisi
Polşa
xalqı dünyaya çox sayda tanınmış şəxsiyyət
verib. Elm sahəsində Polşanın dahiləri
sırasında elə Koperniki və Mariya Skladovskaya-Kürini
göstərmək kifayətdir.
Polşanın iki məşhur
dahisi var ki, Polşada hər
addımda onların adlarına rast gəlmək
olur: Adam Miskeviç və Friderik Şopen.
lll
Varşavanı
gözəlləşdirən abidələrdən biri də
Adam Miskeviçin heykəlidir. Bu abidənin xüsusi bir
tarixçəsi var. 1897-ci ildə II Nikolay Varşavaya gəlir.
Onu çar kimi, necə lazımdı qarşılayırlar.
Məmnun qalan çar, Miskeviçin abidəsinin
qoyulmasına və 24 dekabr 1898-ci ildə şairin 100 illiyində
abidənin açılışına razılıq verir.
Amma bir şərtlə ki, abidənin hündürlüyü
general-feldmarşal Paskeviçin heykəlinin başından
aşağı olsun. Bu o Paskeviçdir ki, 1831-ci ildə
Polşa üsyanını yatıraraq Varşavanın
şöhrətli knyazı titulunu alır. Polyaklar şərti
qəbul edirlər, amma bir az biclik işlədirlər. Rusiya
hakimiyyətinə təqdim olunan layihədə şərtlər
gözlənilir, ancaq postamentə bir neçə pillə əlavə
edirlər və abidə açılanda onun fedmarşalın
abidəsində bir baş yuxarı olduğu hiss olunur...
Polyaklar
həqiqətən qəhrəmanlarını, onu
tanıdıb yaşadanları daima əziz tutur, sevir və
onları lazımınca dəyərləndirirlər.
Polşanı
Rus imperiyasının pəncəsindən qurtarmaq
üçün Türkiyəyə üz tutan Adam
Miskeviç İstanbulda yaşayan, islam dinini qəbul edən,
müsəlman adı Sadiq paşa olan polyak
yazıçısı Mixail Çaykovskinin yanına gəlir.
Sadıq paşa rus-türk müharibəsində türklər
tərəfindən vuruşmaq üçün böyük
bir polyak dəstəsi də toplamışdı. Adam
Miskeviç İstanbulda türk həyatına, məişətinə
maraq göstərir, türk dilini öyrənməyə
başlayır. Çox təəssüf ki, ölüm
Miskeviçə digər arzuları kimi bunları da sona yetirməyə
imkan vermədi.
Onu
da qeyd edim ki, Peterburqda Miskeviçlə görüşən,
universitetdə çalışan azərbaycanlı alim,
şair Mirzə Cəfər Topçubaşov, tələbəsi,
polyak şairi, “Koroğlu” eposunun ilk tərcüməçisi
A.Xodzkonun köməyi ilə onun şeirlərini fars dilinə
çevirərək Adam Miskeviçin Şərqdə ilk tərcüməçisi
və təbliğatçısı oldu. Deyilənlərə
görə, Abbasqulu Ağa Bakıxanov Miskeviçin əsərlərini
orijinaldan oxumaq üçün polyak dilini öyrənməyə
başlayıbmış.
Bunlar
Uzun Həsənlə Kral Yaqello arasındakı əlaqələrdən
sonra Azərbaycan-Polşa ədəbi əlaqələrinin
möhkəmlənməsində böyük rol oynadı.
Qafqaza sürgün olunmuş polyak şairlərinin,
Polşada yaşamış azərbaycanlı
ziyalıların da bu işdə böyük əməyi
olub.
lll
“Milyon
insanın yaşadığı yerə, milyon insan
boşluğu gəldi” – deyir polyak şairəsi Anna
Svirşçinska. Müharibə mövzusunda daha çox
yazan-o illərdə Varşava hospitalında şəfqət
bacısı olan, şeirlərini çox sevdiyim, mövzusu və
ruhu mənə daha doğma olduğundan daha çox tərcümə
etdiyim elə həmin Anna Svirşçinska patriotik üsyan ənənəsi
olan (1794, 1830, 1863) Polşada 1944-cü ilin Varşava
üsyanını “Sonuncu polyak üsyanı”
adlandırmışdı. Svirçşinskanın əsərlərinin
mozaikasında o ayların (63 günün)
Varşavasının ponaraması və xronikası
yığılıb.
O
dövrü yaşamış bütün polyak şairlərinin
yaradıcılığında müharibə
qırmızı xətt kimi keçir.
Ümumilikdə
götürdükdə polyak şairlərinin şeirlərində
əsas açar sözlər; “ölüm”dü,
“kül”dü. XX əsrdə Lehistan torpağında
çoxlu sayda “kül” və “kül qabı” olduğundan,
şairlərin hətta lirik şeirlərində də
bütün bunlar hiss olunur.
Ölkəsində
Osvensim kimi bir ölüm düşərgəsi olan,
milyonlarla insan itkisi vermiş Polşa o ağır, məşəqqətli
günləri unutmur, amma onunla da yaşamır.
lll
Köhnə
Varşavanın görməli yerləri çoxdu. Onlarda biri də Kral
qəsridi.
1596-cı ildə paytaxt
Krakovdan Varşaya köçdükdən sonra
qəsr rəsmi Kral Rezidensiyası olur. Burda 3 may 1791-ci ildə
unudulmaz Konstitusiya qəbul olunub. Bu Avropada ilk, dünyada
isə Amerika konstitusiyasından sonra ikinci konstitusiya olmuşdur.
İşğalçılar 1939-cu ildə və 1944-cü ilin Varşava üsyanının
məğlubiyyətindən sonra hər beş evdən
dördünü xarabalığa
çevirirlər, binaları
yerlə-yeksan edirlər.
Kral qəsri də onların sırasında idi. Bərpası 17 ilə başa
gələn qəsr əvvəlki görkəminə
qaytarılıb.
Şəhərin köhnə hissəsi olduğu kimi saxlanılır. Müharibədə dağıdılmış binalar bərpa olunaraq ilkin görünüşünə qaytarılıb.
İşğalı, əsarəti, ağrını
təkcə Polşa torpağı, polyak xalqı çəkmədi. Heykəllər də çəkdi.
Güllə düzəltmək üçün hissələrə
ayrılaraq əridilən
heykəllər də.
Heykəlləşən adamlar da.
lll
Polşa hər ölümə gül qoydu. Qırmızı, qan rəngli gül. Qanı, itkini, tarixi
yaddaşlarda yaşatmaq
üçün. Ona görə
də Polşada hər kəs tarixini o daşlar qədər bilir. Sevir. Ağrısı, sevinci ilə
bərabər. Polşanın
şimalında da, şərqində də, qərbində də “Mən buralıyam demir, mən polyakam deyir”. Sonra haradan olduğunu söyləyir.
Bəlkə də şəhərləri
bəzəyən, eyvanlardan,
yol dirəklərindən
asılan gül-çüçəklər
olanları xatırlatmaq
və gələcəyə
bir ümid nişanəsidi. Bəlkə də. Amma gözəldi.
Bütün mənalarda. Adamın ovqatını təzələyir.
Bu, hər halda
bir qonağın düşüncəsidi.
Sürücümüz Boqdan ötüb keçdiyimiz yerləri göstərərək “bu
yerlər hər zaman Polşanın olub” deyirdi. Yüzillərlə sərhədləri dəyişən
Polşa üçün
polyaklar daima mübarizə aparmışlar.
lll
O gün bütün yollar Krasnoqruda gedirdi. Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı
laureatı Çeslav
Miloşun 100 illik yubileyi ilə əlaqədar Beynəlxalq
Dialoq Mərkəzinin
açılışına.
Krasnoqruddakı tədbirin başlanmasına
az qalmış
çox böyük hörmətlə qarşılanan
sarımtıl uniformalı
adamlar gəldilər.
Qonaqlar üçün nəzərdə
tutulmuş yerlər dolduğundan onlar üçün əlavə
stullar gətirildi.
Onların kim
olduğunu və belə xüsusi diqqət yetirildiyi ilə maraqlandım. Tərcüməçi “meşə
işçiləridi”, dedi.
Təəccübümü hiss edib, “axı onlar da Polşanın
təbiətini qoruyurlar”
deyə, əlavə etdi. Elə mən də
“bu qədər meşəni belə qoruyub saxlayanlara hörmət olunmalıdı”
qənaətinə gəldim.
Və sonra bizdə meşələrin kimlərə
tapşırıldığını xatırladım. Yadıma Bakıda
keçirilən beynəlxalq
tədbirlərdən biri
düşdü. Tədbirin sonunda
sorğu keçirilirdi.
Sorğuda xeyli suallar vardı. Nəticədə aydın oldu
ki, böyük əksəriyyət demokratiyaya
və insan haqlarına səs verib. Ekologiyaya, ətraf mühitə,
yaşıllığa səs
verən olmayıb.
Təbii
ki, qonaqlar çox təəccübləndilər.
Amma bu belədi. Biz hələ demokratiya
uğrunda canfəşanlıq
göstəririk. Avropalılar
yaşıllığa, ətraf
mühitə can atır.
Aradakı məsafəyə, fərqə baxın.
Prezidenti, naziri, sıravi vətəndaşı bir-birindən
ancaq təqdimat və çıxışlarında
seçilən bu ölkədə hamı
ilk öncə Polşa
vətəndaşıdı. Hamı öz
hüququnu bilir və başqasının
hüququna hörmətlə
yanaşır. Haqlar qorunur.
Dövlətçilik ənənəsi olan bu ölkədə
hamı dövlətini
sevir. Onu qoruyur. Vətəndaş-dövlət münasibətləri tənzimlənir.
lll
2011-ci il Ədəbiyyat
üzrə Nobel mükafatçısı
Çeslav Miloş ilidi.
Çoxmillətli, qarışıq ənənəsi
olan Litvanın Şeteyne kəndində dünyaya göz açan, təkcə doğma polyak dilində deyil, litov, yəhudi və rus dillərində
danışan şair,
esseist, nasir, filosof-Amerikanın Berkli və Harvard Univerisitetlərində
dərs deyən Çeslav Miloş, sonralar bütün insanlarla öz dillərində danışmağa
başladı.
Polşanı, onun ədəbiyyatını
Avropaya və dünyaya tanıdan bu böyük şairin 100 illik silsilə tədbirləri
ölkənin hər yerində keçirilir. Kitab sərgiləri
təşkil olunur.
2011-ci il Çeslav
Miloşun İlinin qeyd edilməsi ilə əlaqədar Polşa Respublikasının
Bakıdakı səfirliyi
də tədbirlər
keçirir. Səfirlik Azərbaycan Yazıçılar
Birliyi ilə birlikdə “Polşa haqqında hekayətlər”
mövzusunda ədəbi
(hekayə/esse və şeir) müsabiqə də elan edib.
Krasnoqruddakı Beynəlxalq Dialoq Mərkəzinin açılışı
yüksək səviyyədə
təşkil olunmuşdu. Bunu tədbirə
gələn nümayəndələrin
tərkibindən də
görmək olardı.
Mərkəzin açılışını edən Polşa prezidenti Bronislav Komarovski, nazirlər, qonaqlar Çeslav Miloş üçün doğma olan bu yerdə onun
yaradıcılığından, Polşa sevgisindən danışdılar. Şeirlər oxundu. Musiqilər dinlənildi.
Gözəl bir bayram günü keçirildi.
Çeslav Miloşun yubiley tədbirləri Litvada da dövlət səviyyəsində qeyd olunub. Miloş Litvada doğulduğundan
litvalılar onu həm də özlərininki kimi sevirlər. Bunu Krasnoqrudda açılan Beynəlxalq Dialoq Mərkəzinin açılışına
gələnlərin arasında
rəsmi və qonaq qismində Litvadan gələnlərin
sayının üstünlük
təşkil etməsindən
də hiss etmək olardı. Bunları həm də tədbirdə tanış
olduğum Litvanın sevilən şairi Marseliyus Martinaitis və Alicja Rybalko ilə olan söhbətlərimdən
də eşitdim. Onu da qeyd
edim ki, polyaklarda gördüyüm
səmimiyyəti tanış olduğum
litvalılarda da duydum. Və litvalılarla olan
bu xoş münasibət, ədəbi
əlaqələr indi
də davam edir.
Bu bayram günündə
Mərkəzdən çıxan
hər kəsin əlində Çeslav Miloşun şeir vərəqləri bayraq kimi dalğalanırdı.
Rəfail TAĞIZADƏ
525-ci qəzet.- 2011.- 29 oktyabr.-
S.30.