ORALARDA KİMLƏR VAR:Tomas Tranströmer

 

SƏHİFƏNİN QONAĞI YAZAR ASLAN QƏHRƏMANLININ TƏQDİMATINDA

 

Tomas (əslində Tumasdır) Tranströmer 1931-ci il aprelin 15-də Stokholmda anadan olmuşdur. Məşhur İsveç şairidir. Bu il Nobel mükafatına layiq görülmüşdür.

Tranströmer ədəbiyyat sahəsində Nobel mükafatı alan yeddinci isveçlidir. Əvvəllər Selma Lagerlöf (1909),Verner fon Heydenstam (1916), Erik Aksel Karlfeldt (1931), Per Lagerkvist (1951), EyvinYonson Harri Martinson (1974) Nobel mükafatı laureatı olmuşlar.

Tomas Tranströmer ixtisasca həkim-psixoloqdur Stokholm Universitetini bitirmişdir.     1960-cı ildən 1966-cı ilə qədər İsveç şəhəri olan Linkepinqdə həddi-buluğa çatmamış cinayətkarların saxlandığı koloniyada psixoloq vəzifəsində çalışmışdır.OnunZindanşeirində həmin dövr müşahidələrinin əlamətləri var. Sonralar 1980-ci illərdə yenə öz ixtisası üzrə işə düzəlmiş, Vesteros şəhərində istehsal şəraitində ciddi zədə almış fəhlələrə psixoloq köməyi göstərmiş yerində qarşılıqlı münasibətlər üzrə məsləhətçi işləmişdir.

Tranströmer yaradıcılığa çox erkən, 13 yaşında sərbəst şeirlərlə başlamışdır. 1950-ci illərin əvvəllərində onun şeirləri poemaları artıq müxtəlif ədəbi jurnallarda çap olunurdu. İlk kitabı 1954-cü ildə “17 poema” (İsveç dilində “17 dikter”) adı altında çap olunmuşdu. Şeirlər poemalardan ibarət bu ilk toplu mütəxəssislər tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdı son onilliyin ən mühüm ədəbi debütü kimi qeyd edilmişdi. Bundan sonra onun bir-birinin ardıncaYolda gizlinlər” (1958), “Yarımçıq səma” (1962), “Səslər izlər” (1966), “Qaranlıqda görən” (1970),”Həqiqətin maneəsi” (1978), “Açıq meydan” (1983) s. kitabları nəşr olundu.

Tomas Tranströmerin memuar janrında yazdığı kitab fransız sürrealist şairlərinin, o cümlədən Andre Bretonun əsərlərinin İsveç dilinə tərcümələri yüksək qiymətləndirilir.

Tranströmer bədii əsərlərdən ibarət 12 kitabın müəllifidir. Skandinaviya ölkələrində verilən bütün ədəbi mükafatları almışdır. Bunlardan ən mühümü Bonniyer nəşriyyatının poeziya mükafatı hesab edilir. O həm bütün Avropada məşhur olan Almaniyada verilən Petrarka poeziya mükafatı laureatıdır.

Şərq ölkələrinin poeziya ənənələri Qərb ənənələrindən çox fərqlidir, ona görə Tranströmer Asiya ölkələrində az tanınır. Maraqlıdır ki, onu köhnə Avropa poeziya məktəbinə daxil edirlər, yazıları isə bizə heç klassik nümunələri xatırlatmır.Tənqidçilər bu şairin məcazi mənadan sənətkarlıqla istifadə etməsini xüsusi nəzərə çarpdırırlar göstərirlər ki,onun əsərlərində bənzətmələr incəliyi zərifliyi ilə seçilir.Ona görə əsərlərini tərcümə etmək həddindən artıq çətindir.Bəzi tərcüməçilər süni olaraq, sərbəst şeirləri qafiyəli şeir formasına gətirsələr , əsl poeziya həvəskarları orijinalın daha gözəl olduğunu söyləyirlər.

Tranströmer 1990-cı ildə çox ağır insult keçirib onun bədəninin sağ tərəfi iflic olub. Buna baxmayaraq,o,xəstəliyə qalib gələ bilib,hətta sol əlilə həm yazmaq həm fortepianoda çalmağı öyrənib; peşəkar pianoçu olan tanınmış şair üçün bəstəkarlar yalnız sol əllə çalınan əsərlər yazmışlar.

Səksən yaşı bu il tamam olmuş Tomas Tranströmeri dahi isveçlilər Emmanuel Svedenborq, Avqust Strinberq İnqmar Berqmanla bir sıraya qoyurlar. Qeyd edək ki,E. Svedenborq (1688-1772) təbiətşünas ilahiyyatçı, A. Strinberq (1849-1912) yazıçı, İ. Berqman teatr kino rejissoru olmuşdur. Maraqlıdır ki, digər Nobel mükafatı laureatlarının heç birini Tranströmerlə müqayisə etmirlər, halbuki onlar da çox görkəmli yazıçılar idilər. Mən 1951-ci ildə bu mükafata layiq görülmüş Per Lagerkvistin yaradıcılığı ilə yaxından tanışam. O, həqiqətən gözəl sənət nümunələri yaratmışdır. Gənc yaşlarımda oxuduğumCırtdan”, “Cəlladromanları xüsusilə xoşuma gəlmişdi.

Tranströmerin şeirləri dilimizə çevirilməmişdir, rus dilində az sayda tərcümə olunmuş əsərləri var. Şairin klassik formada sərbəst şeirləri ilə yanaşıhaykuadlanan şeir formasında eksperimental yazıları da məlumdur onların xeyli hissəsi 2004-cü ildə nəşr olunmuşBöyük sirrkitabına daxil edilmişdir. Qeyd edək ki, əvvəllər “hokku” adlanan bu yapon şeir növü iki yerdə qırılan 17 hecalı bir sətirdən ibarətdir (əslində sütun da demək olar, çünki yapon heroqlifləri sütun şəklində yazılır); ona görə də bir sətir əslində üç sətirdir. Hayku digər şeir formalarının ilk sətiri olur; məsələn, haykudan sonrakı sətir 14 hecalıdırsa, iki yerə bölünürsə fikri tamamlayırsa, tanka (kiçik nəğmə) adlı şeir alınır. Bunlar yapon şeirində belədir, qalan xalqlarda isə hecalara fikir vermirlər, 3 sətirlik şeir hayku, 5 sətirlik isə tanka adlanır.

Hazırda Stokholmda arvadı Monika ilə yaşayan Tomas Tranströmerin əsərləri dünyanın 60 dilinə tərcümə edilmişdir; 61-ci dilə, Azərbaycan dilinə ilk tərcümələri oxucuların diqqətinə çatdırırıq.

 

 

ŞEİRLƏRİNDƏN SEÇMƏLƏR

 

Aprel sükut

 

Bahar səhra kimi bomboş,

Qara məxməri xəndək

yanımla sürünür,

əksi yoxdur onun,

təkcə sarı çiçəklər

işıqlanır,

kölgə aparır məni,

qara qutuda

skripkayam elə bil,

Demək istədiyim söz

əlçatmaz bir yerdə

parıldayır

Sələmçinin gümüş pulu kimi.

 

 

Bülbül

 

Bülbülün keçə bilmədiyi sərhəddə

yamyaşıl gecə yarısında

ağır yarpaqlar mürgüləyir,

qulağı batmış avtomobillər

şütüyür neon yolla,

bülbül oxuyur

səsi güclüdür xoruz banı kimi,

çünki keçmir o yana,

amma gözəldir,

Bir zamanlar mən məhbəsdəydim,

o gəlmişdi yanıma,

mən xəstə olanda

haradasa lap yaxındaydı,

oxuyurdu,

onda fikir verməmişdim,

amma indi ...

 

 

Qoqol

 

Rəngi solğundur,

Ac canavar sürüsü kimi

Seyrəkdir kürkünün tükləri,

Üşüyür

əlyazmalarına baxa-baxa,

Səhifələr cəngəlliyinə

vəhşilər doluşub,

səhvlər uzun-uzadı ulayır,

çatışmazlıqlar

xəbis təbəssümlə

dişlərini şaqqıldadır,

hamısı atılır kağız çənbərdən,

buna ürəyi dözmür,

Qürub da bir tərəfdən

tülkü kimi ehmalca irəliləyir,

getdikcə qatılaşır qaranlıq,

Səma at kimi çapır dördnala,

kölgə örtür sarı pəncərələri,

SPb -Sankt Peterburq

Söykənib ölüm meridianına,

əyilib, sanki qüllədir,

tezliklə yıxılacaq,

Şəhərin son sakini hərlənir

buz bağlamış kvartallar arasında

sərgərdan balıq kimi.

Oturub otaqda titrəyir,

heyvanların xəbis təbəssümü

bir pəhriz

onu tamam əldən salıb,

heç nəyə yoxdur inamı,

Ruhlar kəhkəşanı

xəz kimi

parıldayır uzaqda.

Vaxtdır!

Sür alov saçan döyüş arabanı,

uzaqlaş bu məmləkətdən!

 

 

Qartal qayaları

 

Terrarium şüşəsi arxasında

görünür

hərəkətsiz qəribə sürünənlər.

 

Səssizlikdə qadın

paltar sərir,

ölüm sakitdir.

 

Dərinliklərin dərinliyində

qəlbim üzür

kometa kimi aramla.

 

 

Zindan

 

Qarışıqlıq düşdü

futbol oyununda,

top divardan aşıb getdi.

 

Onlar səs-küy salırlar ki,

zaman qorxsun,

daha sürətlə keçsin.

 

Burada həyat fərqlidir,

gözəllik aşiqləri

bədənlərinə şəkil döydürürlər.

 

Həbsdən qaçanı tutdular,

boşaltdı

göbələklə dolu ciblərini.

 

Meşəni heyrətləndirir

səs-küylü bir

gözətçi qülləsinin şiş ucu.

 

Dəmir şəbəkə qaldırılır,

həyətə giririk

ilin başqa mövsümündə.

 

Lampa divarı işıqlandırır,

mığmığalar yad işığın

ləkəsini görürlər.

 

Gecə yük maşınının səsi eşidilir,

məhbusların yuxuları

qorxudan tir-tir əsir.

 

Oğlan süd içib

şirin yuxuya gedir,

kameradadaş ananın qucağında.

 

 

Ələm qayığı

 

Gərginlikdir ̶

elektrik xətləri

notsuz donub qalıblar.

 

Gecə keçir

Şərqdən qərbə,

Ay sürətilə.

 

Tuneldə Allaha yaxın ol,

Quşların oxuması ilə

İşığa yol tap.

 

 

Tofiq ABDİN

 

525-ci qəzet.- 2011.- 29 oktyabr.- S.23.