Rəsul Rza poeziyasında
novatorluğun folklor qaynaqlarıfolklor qaynaqları
Bilal ALARLI
Azərbaycan
ədəbiyyatında novator şair kimi şöhrət
qazanmış, sərbəst şeirin böyük ustadı Rəsul
Rza təkcə poeziyada yenilikçi kimi tanınmayıb, Azərbaycan
dilinin saflığı uğrunda mübarizə aparıb,
şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinə
qayğı ilə yanaşıb, bu nümunələrin
toplanılıb nəşr edilməsinə
çalışıb, onlardan yaradıcılıqla bəhrələnib.
O, ədəbiyyatı milli şüurun formalaşması
yollarında xüsusi bir mərhələ sayırdı və
buna görə də bütün yeniliklərində milli dəyərlərdən
uzaq düşməməyə çalışırdı.
Rəsul
Rza yalnız özünü bir millət kimi dərk edən
xalqın yüksək inkişaf mərhələsinə qalxa
biləcəyini yazırdı. O, “Milli
şüur və milli iftixar” (1945) adlı məqaləsində
milli şüuru çox dəqiq və aydın şəkildə
ifadə edir: “Milli şüur-bir xalqın
öz istedad və bacarığını dərk etmək,
millətin ümumi mənafeyi və ziyanını görmək,
ümummillətin rifah və səadəti üçün
çalışmaq yolunda hər cür fədakarlığın
zəruri olduğunu dərk etməkdir”. Öz yaradıcılıq
kredosunu məhz bu prinsiplər üzərində
quran şair milli şüurun oyanışında ədəbi
sərvətin rolunu birincilər sırasında
görürdü. Azərbaycan xalqının yetirdiyi alim,
şair və yazıçılar millətin milli
şüurunun artmasında, onun azadlıq və istiqlaliyyət
yolunda apardığı mübarizədə çox
böyük xidmətlər göstərmişlər.
Şifahi söz sərvəti, klassik və müasir ədəbiyyat
həmişə bu məqsədə xidmət etmişdir. Səttarxan,
Bağırxan və Xiyabani haqqında
qoşulub-düzülmüş el nəğmələrinin və
dastanların təsir gücü elə bu qəhrəmanların
gördüyü iş qədərdir. Rəsul Rza
yazırdı ki, Azərbaycan xalqı yaratdığı
tarixi simaların həyatı, işi və əsərləri
ilə fəxr edir.
Rəsul
Rza Azərbaycan xalqının milli söz sərvətinə,
o cümlədən folklora milli şüurun
inkişafının nəticəsi kimi baxırdı və
belə hesab edirdi ki, yeni yaradılan ədəbi nümunələr
də məhz bu ali məqsədə xidmət etməlidir. Onun
yaradıcılığında folklor önəmli yer tutur. O,
folklora formal münasibət bəsləmir, həm folklor sərvətinin
qoruyucusu kimi çıxış edir, həm də ondan
yaradıcı şəkildə bəhrələnirdi. R. Rza
yaradıcılığının folklor qaynaqlarını
iki qrupa bölmək olar:
–
Xalqın folklor sərvəti haqqında əsərləri;
–
Mövzusunu şifahi xalq ədəbiyyatından alan əsərləri.
Folklor
nümunələrinin toplanılması və
araşdırılması R. Rzanı həmişə
düşündürmüşdür. O, 1939-cu ildə
Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına rəhbərlik
etməyə başladığı vaxtlarda burada folklor
şöbəsi də fəaliyyət göstərirdi. R. Rza milli söz sərvətimizə
başçılıq edən bir adam kimi şifahi xalq ədəbiyyatı
nümunələrinin toplanılmasına, təsnifləşdirilməsinə
və nəşrinə xüsusi qayğı ilə
yanaşırdı. Elə həmin illərdə Azərbaycan
xalqının iki böyük eposu – “Kitabi-Dədə Qorqud” və
“Koroğlu” dastanları kütləvi sayla nəşr
olunmuş, atalar sözü və məsəllər,
bayatılar, nağıllar ayrıca kitab halında dövlət
vəsaiti hesabına işıq üzü
görmüşdür. Bu zaman Yazıçılar
İttifaqının katibi olmuş Cəfər Cəfərov
xalqın ənənələrinə həmişə sadiq
qalan R. Rzanın “şəxsiyyətindəki xəlqiliyin
köhnəliyə patriarxal tərəfdarlıq dərəcəsinə
qədər çatdığını” bildirirdi. Bu cəhət
özünü daha çox adət-ənənələrə
münasibətdə, şifahi söz sərvətimizə
qayğıda göstərirdi. Belə olmasaydı, Kərkük
türkmənləri ilə bağlı narahatlıq,
onların folkloruna hədsiz maraq da meydana çıxmazdı.
“İraq ellərinin yaxın töhfələri” adlı məqaləsi
İraq-Kərkük folkloru haqqında tam bir elmi
araşdırmadır. Sonralar bir çox alimlərin, xüsusən,
Qəzənfər Paşayevin bu sahədə
gördüyü əvəzsiz işlər R. Rza
narahatlığının əsaslı olduğunu üzə
çıxardı: M. Füzuli ərəb və fars dillərini
bildiyi və ərəblərin cəmləşdiyi Bağdadda
yaşadığı halda, şeirlərini Azərbaycan
türkcəsində nə üçün və kim
üçün yazmışdır? Böyük şair elə
türklərin – Kərkük türkmənlərinin
arasında yazıb-yaratmışdır və burada onu
anlayanların zəngin şifahi ədəbiyyatı –
dastanı, nağılı, xoyratı, bilməcəsi mövcud
olmuşdur. Füzuli dili dilindən, dərdi dərdindən
olan doğma xalq əhatəsində ömür
sürmüşdür. Kərkük xoyratları R.Rzanın
İraq türkmənlərindən Azərbaycana gətirdiyi
müjdədir. Onun sayəsində Azərbaycan
folklorşünaslığı zəngin bir səhifəyə
– “İraq-Kərkük xoyratları”na sahib çıxdı.
R.Rzanın xoyratlar haqqında yazısı o qədər
kamildir ki, bu kitabın sonrakı nəşrlərindən
çıxarılmadı və demək olar ki, daimi ön
sözə çevrildi.
R.Rza
heyrətlə yazırdı: “Neçə əsrdir ki, Kərkük,
Ərbil, Mosul dolaylarında yaşayan, dili, adət və ənənəsi
ilə hakim ərəb xalqına heç bir bənzəyişi
olmayan... sayı yarım milyona yaxın bir xalq tarixini, milli
xüsusiyyətini, möhnət və sevincini,
arzularını, ümidlərini şeirin sehrkar dili ilə
ölümsüz xoyrat, bayatı və mahnılarında ifadə
edir”. Onu burada yaşayanların hansı mədəniyyətin
varisi sayılması, hansı tarixi-ictimai hadisələr
burulğanına düşüb İraqın şimal nahiyələrində
oturaq olması çox narahat edirdi. O, bu işin
tarixi materialları saf-çürük eləyən, obyektiv
faktların inkaredilməz həqiqəti ilə silahlanan tədqiqatçılara,
alimlərə məxsus olduğunu söyləsə də,
ilk araşdırmanı özü aparır, güman, ehtimal və
fərziyyələrində zərrəcə
yanlışlığa yol vermir. Tutuşdurmalar, təhlillər,
dil müqayisələri edir və düzgün nəticələr
çıxarır. Məsələn, bir xoyratdakı “Əyil
yaylığın götür, Mən götürsəm,
söz olar” misralarını Cənubi Azərbaycan
bayatısındakı variantla eyniləşdirir: “Qız, dəsmalını
qovza, Mən qovzasam, söz olu”. R.Rza xoyratlarla
bayatıların arasında variant oxşarlığı
axtarmaqla kifayətlənmir, o, həm də bir sözün,
yaxud söz birləşməsinin dəyişdirilməsi ilə
mətnin bədii təsir qüvvəsinin artmasına diqqət
çəkir (Məsələn: qəm ovlağımdır –
qəm ortağımdır; dodaqların
bal-şəkər – dodaqların xam şəkər və
s.). xoyratların təsvir və ifadə vasitələri, qafiyə
(hətta qulaq qafiyəsi) sistemi, idiomlar və frazologizmlər
xüsusilə maraq doğurur. “Xoyratlar ən qısa
formada ifadə olunmuş insan duyğusu, insan fikridir” deyən
R.Rza bu kiçik şeir parçalarındakı lakonizmi
önə çəkir. Lakonizm isə sərrast ifadələrdən
asılıdır. Qəm qudurdu, üstümə
vaxt daraldı, dərdim məni mələdir kimi obrazlı
ifadələr R.Rzanın özünün poetik
dünyaduyumuna təsirsiz ötmürdü. O, Kərkük
xoyrat və manilərini toplayan Tərzibaşının əməyini
əvəzsiz bir iş sayırdı.
Adət-ənənələrə,
şifahi xalq yaradıcılığına olan rəğbəti
və bu sahədə gördüyü işlər R.Rzanın
novator şair kimi yetişməsinə mane olmamış, əksinə,
bu milli örnəklər onun ənənəvi köklər
üzərində daha möhtəşəm yeniliklər etməsinə,
sərbəst şeirə musiqililik gətirməsinə şərait
yaratmışdır. R. Rza folklor nümunələrindən
faydalı şəkildə bəhrələnirdi. Bir
bayatının təsiri ilə böyük bir poema
yazmışdır. Oxucu həmin bayatının
yaratdığı ovqatı poemanın hər misrasında
hiss edir. “Qızılgül olmayaydı” poeması məhz
folklordangəlmə ruha köklənmişdir.
“Qızılgül olmayaydı” misrasıyla başlayan
bayatı haqqında R.Rzanın maraqlı fikirləri
vardır. O, “Gözəl dost” (1946) adlı məqaləsində
“hər bir azərbaycanlının bildiyi” bu bayatını
“yalnız fərdi məhəbbətin ifadəsi” saymır,
“bu, könül iztirabının yanıqlı ifadəsi ,
böyük bir hissin, dərin bir məhəbbətin, saf bir
duyğunun aynasıdır” deyir. R. Rzanın
ədəbi silsilələri də folklor motivləri əsasında
yazılmışdır. Ədəbi silsilənin izlərinə
folklorun lirik nümunələrində, klassik poeziyamızda
rast gəlirik. əlbəttə, struktur baxımından fərqlənsə
də, halay, haxışta və digər mərasim,
mövsüm nəğmələri silsilə xarakterdədir.
Məsələn, toy nəğmələri nişan, qız
toyu, oğlan toyu kimi silsilə şəklində
yaradılmışdır. N.Gəncəvinin “Sirlər xəzinəsi”
və Ş. İ. Xətainin “Dəhnamə” poemaları da
silsilə ardıcıllığı olan epik və lirik mətnlərdən
ibarətdir. R.Rza özü Azərbaycan poeziyasının yeni
formalarının kənardangəlmə
olmadığını, onların milli yazılı və
şifahi poeziya mənbələrindən
qidalandığını bildirirdi. O, milli
poeziyanın şəkli xüsusiyyətlərini təkmilləşdirərək
“Məktublar silsiləsi”, “Dəniz nəğmələri”,
“Krım xatirələri”, “Rənglər” və sair adlı əsərlər
yaratmışdır ki, bunlar mövzusuna görə bir-birinə
bağlı olan, lakin hər biri bitkin şeir təsiri bağışlayan
poetik mətnlərdən ibarətdir. Bu ədəbi silsilələr
içərisində “Rənglər” xüsusi yer tutur. “Rənglər”
digər silsilələrə nisbətən daha çox
mübahisə doğurmuş və daha çox
araşdırılmışdır. Əslində R. Rza
sözün rəng çalarlarını
yaratmışdır, belə demək mümkünsə, bu
nümunələr hisslərin və duyğuların, nifrətin
və məhəbbətin, yuxunun və gerçəkliyin
sözlə çəkilmiş tablolarıdır. “Rənglər”in
müəllifi bu silsilədə xalq dünyaduyumunu əsas
götürdüyünü, rənglərlə bağlı
xalq arasında məşhur olan obrazlı ifadələrdən,
deyimlərdən qidalandığını bildirirdi. Bu, təkcə
məzmunla bağlı deyil. Burada şəkli xüsusiyyətlər
də folklordan qaynaqlanır. Şeirin sərbəstliyinə
baxmayaraq, fikrin ifadəsi bayatıvaridir, qısa, hər sətri
bir fikir ifadə edən misralar bitkindir. Alliterativ və
assonanslı daxili ahəngdarlıq, diqqəti çəkməyən,
lakin axıcılıq yaradan qafiyə bu şeir
parçalarını folklor nümunələri ilə
müqayisə etməyə imkan verir.
“Rənglər”in folklor qaynaqları köməcli olduğundan onu “mifik-fəlsəfi lirika örnəyi”, bəzən də “musiqi prinsipli lirik silsilə” adlandırırlar. Rənglərin və sayların simvolik, rəmzi yozumları vardır. Burada mifik təfəkkürdən qaynaqlanan, inanc və sınamaları ifadə edən təsəvvürlər üstünlük təşkil edir. Azərbaycan xalqının rəng simvolikası (yozumları) elə rənglərin aşıladığı assosiativ duyğular qədər rəngarəngdir. R. Rza rənglərin folklor ifadəsini yaxşı bildiyindən onu poeziyaya gətirmiş və olduqca maraqlı şeir nümunələri yarada bilmişdir.
Ağ, qara, yaşıl, qırmızı;
hərəsi bir sınaqla bağlıdır.
Biri
həsrətimizi xatırladır,
biri
dərdimizi, biri arzumuzu.
Hərəsində
bir məna arayıb,
bir səbəb
görən var.
Kim
bilir, kim sınamış,
kim
bunu ilk dəfə demiş:
Qara-matəm,
qırmızı-bayram,
sarı-nifrət
rəmzi imiş.
Kim bilir,
keyfinin nə vaxtında,
kim
olmuş, rəngləri belə damğalayıb,
belə
ayıran.
R.Rza bir çox şeirləri üçün folklor
ideyalarını əsas götürmüşdür. Məsələn,
“Çinar” şeirində kökü torpaqda olan insanların əzəmətindən
söhbət açılır. Torpağa dərindən
kök salan Çinarın sağ-solunu övladları
bürümüşdür və buna görə o məğrurdur:
Belə məğrur
dayanmaqda haqlıyam,
Mən kökümlə bu torpağa bağlıyam.
R.Rzanın folklorla bağlılığını onun nəğmələrində
daha aydın görmək mümkündür. Şairin
öz mahnı mətnlərini “nəğmə”
adlandırması da maraqlıdır, bu söz şifahi xalq ədəbiyyatının
əmək, toy, yas nəğmələrini xatırladır.
Xalq musiqisinə marağının nəticəsidir
ki, o, bu musiqinin dərin bilicisi Ü. Hacıbəyov
haqqında məqalə yazmaqla kifayətlənməmiş,
ona bir neçə şeir həsr etmişdir. “Nəğmələr
doğulanda” adlı şeirdə göstərir ki, balaca
Üzeyir “Koroğlu” operasından və “Arşın mal alan” operettasından çox-çox qabaq
sayaçı sözlərini və “Kəsmə şikəstə”ni
dinləmişdir. Quş nəğməli ağaclar, beşik
başından “axan” ana laylaları bu qara gözlü
uşağın ilk musiqi duyumunu formalaşdırmışdır:
Bir qara
gözlü uşaq
söykənib qaya daşına,
dinləyirdi tütək səsini
və
ara-sıra gələn
qırıq kəlmələri tək-tək:
“Kərə,
tayın gördüm,
kürə, tayın görmək gərək”.
R.Rzanın özünün yazdığı nəğmələrdə
isə ahəngdarlıq o qədər güclüdür ki,
onları hansısa musiqi alətinin müşayiəti olmadan
belə uğurla ifa etmək mümkündür. Belə nəğmələri
xalq mahnılarından ayırmaq çətindir:
Gözlərin
aladır yar,
Bir cüt piyalədir yar.
Dərdlərimin
dərmanı
Başıma bəladır yar.
Ala gözlü
yar,
Şirin
sözlü yar,
Gülər
üzlü yar,
Şirin sözlü yar.
Yaxud:
Söylə
nədir bu ədalar, bu işvə, bu naz,
Gedər
bir gün bu gözəllik sənə də qalmaz!
R.Rzanın nəğmələri genetik yaddaşın
sızıntıları olduğundan könül
oxşayır.
“Üzüyümün qaşı firuzədəndir”, “Sənə
də qalmaz”, “Ala gözlü yar”, “Kəklik”, “Gilavar”, “Bəlkə
yarım gələr oldu”, “Əhdimizə inan yar”, “İnsaf da
yaxşı şeydir” kimi nəğmələrə Tofiq
Quliyev, Süleyman Ələsgərov, Vasif Adıgözəlov,
Emin Sabitoğlu, Rauf Hacıyev, Ələkbər
Tağıyev və başqa bəstəkarlar olduqca gözəl
musiqilər bəstələmişlər. Musiqi
seçimi nəğmənin mətnindən gəldiyindən
ifalar da nümunəvi alınmışdır. Məsələn,
“Gilavar” nəğməsi folklordakı “Əs, ey gilavar”
mövsüm nəğməsini xatırladır:
Fəsil-fəsil
dəyişdikcə havalar,
könlümüzdə nəğmə desin ilk bahar.
Sən də
qoşul bu nəğmənin səsinə,
gilavar,
ay gilavar!
“Bəlkə yarım gələr oldu” nəğməsi
isə balıqçıların küləyə müraciətinə
bənzəyir. O, “Əsmə, külək” misrasının
çoxsaylı təkrarından ibarət olan balıqçı
nəğməsinin ritminə uyğundur:
Əsmə,
külək, əsmə, külək!
O
dağlarda bir az yuban!
Əyil,
budaq, bəlkə yarım
Gələr oldu bu yollardan.
Nəğmələr R.Rza
yaradıcılığında mühüm yer tutur. Şair
“Ölən nəğməm” adlı şeirində öz nəğmələrinin
el nəğmələrindən seçilmədiyini bildirir.
R.Rza uşaq şeirləri də yazmışdır. Bunların bir
qismi “Yuxuma gəlmişdi Ezop”, digər qismi isə “Uşaq
oyunları” adı altında
qruplaşdırılmışdır. Uşaq
şeirlərini də sərbəst vəzndə yazan şair
təkcə uşaqları deyil, böyükləri də
düşündürür. Bu şeirləri
folklordan götürülmüş parçalar daha da zənginləşdirmiş,
sadələşdirmişdir. Məsələn:
Bir oyundu
məzəli:
Bir
kürəkdə neçə yumruq,
Qışqırardıq
dörd yandan:
–Əl üstə kimin əli?
–Filankəsin?
–Tapmadı!
Hay tapmadı!
Qaldırın,
vurun, yalandı!
Yaxud:
Balbalacan,
batır keçi,
Qoz
ağacı, qotur keçi,
Yırıl,
yırtıl,
Su iç, qurtul.
Sözün obrazlı və lakonik ifadəsi folklordan
qaynaqlanır.
Buna görə də R. Rza şeirinin dili aydındır:
Elə
aydındır bu dil,
nadan
yüz il oxusun-
yenə
bir şey anlamaz.
Ezopu
“müdrik kölə” adlandıran şair onun haqqında iki
şeir yazmışdır:
Ezop gedib,
dili
qalıb,
dünyanın min bir müşkülü qalıb.
Bəzən
qorxudan işlənir,
bu dil,
bəzən qəzəbdən.
Ezop dili əslində folklor dilidir, hikmətini sətiraltı
mənalarında gizləyən bir dildir. Ezop da bu dilin
gücünə söykənir, xalq hikmətinə
arxalanırdı. Ezopun gücü bu dildə,
bu dilin gücü isə Ezopda, yəni xalqın təmsilçisində
idi. R. Rza yaradıcılığı da belə bir hikmətə
malikdir. Onun poeziyası xalq
yaradıcılığından qaynaqlanır, kökü dərinlərdədir.
Şairin öz dili ilə desəm, bu şeirlər
kökü torpağa bağlı olan əzəmətli
çinarı xatırladır.
R.Rza yaradıcılığı milli poeziyanın ritmik
poetikadan (qəlibli və qafiyəli şeirdən) semantik
poetikaya (obrazlı ifadələrə və daxili poetikaya)
keçid dövrüdür. Azərbaycanda semantik
poeziyanın inkişafı Rəsul Rzanın adıyla
bağlıdır.
525-ci qəzet.- 2011.- 8 sentyabr.- S.
7.