Daş
yaddaşımız – qədim Şabran şəhəri
I.
Uzaqlardan gələn karvan
Karvan ağır-ağır,
yorğun-yorğun yol gəlirdi. Lök dəvələr
lökküldəyə-lökküldəyə, adamların
tozlu-torpaqlı sir-sifətlərindən,
saç-saqqallarından tər-su damcılaya-damcılaya, istidən-bürküdən
ayaqlarını çəkə-çəkə yol gəlirdi
karvan ...
Və birdən alnına dəyən sərin
mehdən diskinən kimi oldu yorğun karvanbaşı.
Sarban başını qaldırıb gözlərini
irəli zillədi. Az qala sönüb öləzimiş
gözlərinə birdən işıq gəldi.
Sarban cadar-cadar olmuş dodaqlarını qurumuş
dili ilə islatmağa çalışıb əllərini
göyə qaldırdı:
– Şükür sənə, Allah,
çatırıq Şabrana!..
Karvan əhli-zəvvarlar bu sözləri
eşitmişdilər və hamı bir-birlərini
muştuluqlayırdılar: “Şabrana çatırıq,
Şabrana çatırıq...”
İşıqlaşan gözlər uzaqdan
görünən məscid minarələrinə zilləndi
...
Alimlərin araşdırmalarına, tədqiqlərinə,
bir də elmi mənbələrin təsdiqinə görə
Azərbaycanın keçmiş tarixinin bütün dövrlərində,
ta ki, ötən yüzilliyimizin əvvəllərinə qədər
İrandan, Gürcüstandan, Aran yurdunun digər bölgələrindən
gətirilən bütün ticarət, alış-veriş
malları və hərbi yüklər Şamaxıdan keçərək
Dərbənd və Niyazabad limanlarına
daşınmış, oradan da Dağıstana, Rusiyaya və
başqa ölkələrə quru və su yolu ilə göndərilmişdir.
Bu yolu xalq “Şirvan yolu” adlandırıb.
Orta əsrlər ərəb müəlliflərinin
də təsvir etdikləri bu yoldan iki min il istifadə edilib.
Şabran şəhəri də Cənub-Şərqi
Avropa ilə Ön Asiyanı birləşdirən bu
böyük karvan yolunun üstündə yerləşir.
II. İlk sözü arxeoloqlar dedi ...
Şabran
şəhərinin arxeoloji qalıqlarını ulu
keçmişimizin daş yaddaşına çevirib bu
günəcən qoynunda yaşadan Şabran torpağı,
keçmişi ilə öyünməyə haqqı
çatan yurd yerimiz ...
Şabran
xarabalıqlarında arxeoloji kəşfiyyat işlərinə
ilk dəfə 1935-ci ildə professor E.A.Poxomov tərəfindən
başlanılıb. Qısa fasilədən sonra 1939-cu ildə
qazıntılar yenidən davam etdirilib.
Tədqiqatçılar
bir də aradan 40 il keçəndən sonra görkəmli
arxeoloq C.Ə.Xəlilovun rəhbərliyi ilə Şabrana
qayıdıblar.
1980-1993-cü
illərdə isə Qazıməmməd-Mozdok qaz kəməri
xəttinin çəkilişi ilə bağlı Azərbaycan
EA Tarix İnstitutunun Arxeologiya və Etnoqrafiya bölməsinin
daimi fəaliyyət göstərən ekspedisiyası tarix elmləri
doktoru, professor R.B.Göyüşovun rəhbərliyi
altında Şabranda geniş miqyasda arxeoloji qazıntı
işlərini davam etdirərək bu qədim şəhəri
daha ətraflı tədqiq edib öyrənmişlər.
Tarix elmləri
namizədi F.Ə.Abbasovanın
başçılığı ilə 2002-ci ildə
Şabranda yenidən tədqiqat işlərinə
başlanıb. Uzun müddət Şabranda aparılan arxeoloji
qazıntılarda yaxından iştirak edən Fatma xanım nəticədə
“Şabran” adlı sanballı və geniş oxucu kütləsi
üçün maraqlı olan bir kitab (Bakı-“Elm” nəşriyyatı-2002)
yazıb nəşr etdirib.
Və
Şabran haqda bu yazımızda elə bizim də ara-sıra
üz tutduğumuz bir mötəbər elmi mənbə də
elə bu tarixi-arxeoloji tədqiqat işidir. Arxeoloji tədqiqatların
ilk dövrlərində şəhərin ərazisi təxminən
40 hektar hesab olunurdu. Son tədqiqatlar nəticəsində isə
Şabran çayın hər iki sahilində binə-bölgə
bağlamış bu qədim yurd yerinin 110 hektardan çox bir
ərazini əhatə etdiyi müəyyənləşib.
Arxeoloqlar
Şabran şəhərinin IV əsrdə, özündən
əvvəlki möhtəşəm yaşayış yeri zəminində
meydana gəldiyini söyləyirlər.
Doğma
tariximizin mühüm qaynaqlarından biri olan Abbasqulu ağa
Bakıxanovun məşhur “Gülüs-tani-İrəm”
kitabında qeyd edilir ki, “Gülüstani- İrəm”i Qaf
dağının yaxınlığında, son dərəcə
təravətli, axar-baxarlı, gözəl çeşməli
və meyvə ağacları olan bir yer kimi təsvir etmişlər.
Ehtimal ki, bu da Qubanın Şabran adlı səfalı
obasından ibarətdir, bu söz xalq arasında da çox məşhurdur.
Şabran
şəhəri XVIII əsrədək intensiv
yaşayış məskəni olub. Mənbələrdə
şəhərin adı 1796-cı ilədək çəkilir.
Tariximizin
“bir ayrılmaz yoldaşı, addımbaaddım onu izləyən
qəm karvanı-müharibə, vuruş, qan” (Sabir Rüstəmxanlı)
Şabran torpağından da yan keçməyib.
Çox da uzaq
olmayan ötən əsrlərdən gələn bu səs də
Abbasqulu ağa Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm”
kitabındandır: “Şirvan bəylərbəyi Həsənəli
xan Şəki mahalında öldürüldü. Üsmi
Mürtəzaəli Əmir Həmzə oğlu Üsminin
komandası altında bir dəstə əsgər göndərdi.
...Şabran
şəhərinin üstünə yürüdülər.
Şiddətli müharibədən sonra buranı aldılar və
dağıdıb od vurdular.
Üsmi xanədanına
aid olan və bu hadisəni təsvir edən bir nüsxədə
(salnamədə) yazıldığına görə onlar
beşikdəki uşaqları belə öldürmüşlər.
Şabran çayının sağ kənarında olan bu məşhur
şəhərin xarabaları indi də buranın
böyüklüyünü və abadlığını
göstərməkdədir.
Elə həmin
müharibə zamanı su kəməri də
dağılıb sıradan çıxdığından
şəhər tamamilə boşaldı.
Qeyd etdiyimiz
kimi, Şabran şəhəri çox əlverişli
mövqeyə malik olub. Dəniz və quru ticarət yolunun kəsişdiyi
bir yerdə yerləşib. Çox mühüm ticarət
karvanı dəniz yolunun lap yaxınlığından
keçib. Və bəlkə də elə buna görə xalq
etimologiyasında Şabranın – Şəbi (gecə) “ran”-məkan
şəkilçisi, gecələmək yeri, gecə
karvansarası mənasında yozulur.
III. Əsrlərdən gələn səslər
Şabran
şəhərinin adı çox qədim tarixi mənbələrdə
qeyd edilir. Şəhərin adına II əsrdə
yaşamış məşhur yunan alimi Ptolemeyin əsərində
başqa şəkildə rast gəlmək
mümkündür.
Şabran
şəhərinin salınması yazılı mənbələrdə
əsa-sən Sasani hökmdarı Xosrov Ənuşirvanın
adı ilə bağlansa da, etnoqrafik, toponimik və bir sıra
yazılı mənbələrə istinad edən tədqiqatçılar
onu hunlara mənsub sabar-subar-Sabir tayfalarının adı ilə
əlaqələndirib əvvəlcə Sabiran (“Sabirlər
ölkəsi”), daha sonra isə Şabran şəklində
işlənməsi qənaətinə gəlmiş,
yaşayış yeri kimi şəhərin əsasının
bizim eradan əvvəl I minilliyin ortalarında qoyulduğunu
ehtimal edirlər.
XII əsrdə
yaşamış ərəb tarixçiləri İbn Xordabeh
və Əl-İdrisi xəbər verirlər ki, Sasani hökmdarı
Xosrov Ənuşirvan Əş-Şabran və başqa şəhərləri
saldırdı.
Orta əsrlərin
digər ərəb tarixçisi İbn Əl-Əsir
özü-nün məşhur “Əl-Kamil fit-tarix”
kitabında yazır ki, Qubad öldükdən sonra Ənuşirvan
onun yerinə keçərək padşah oldu,
onun-atasının işlərini daha da qüvvətləndirdi.
Ənuşirvan Fərqanə və Əl-Bərcanda
müharibə etdikdən sonra qayıdıb Şabran və
bir sıra başqa şəhərləri bina etdirdi.
“Kitabi-məsalik
ül-məmalik” əsərinin müəllifi, IX əsr məşhur
ərəb coğrafiyaçılarından İstəxri və
İbn Hövqəl isə Azərbaycanın Şamaxı,
Beyləqan, Qəbələ və s. şəhərləri
ilə yanaşı Şabranın da gözəl, geniş və
məhsuldar yararlı torpaqlara malik olduğunu yazırlar.
Əl-İdrisi
(1154-cü il) özünün “Coğrafiya” kita-bında və
tərtib etdiyi xəritədə Arranın və
Şirvanın əsas şəhərləri sırasında Əş-Şabranı
qeyd edir.
“Əcayib-ad-dünya”
adlı kitabında isə ərəb müəllifi Şirvan
və Tiflis arasında “çox əlverişli”
yaşayış məntəqəsi olan Şabrandan bəhs
edir ki, “onun əsas istehsal malı ipəkdən ibarətdir”.
“Hüdud – əl-Ələm”
ə görəsə (982-83-cü illər) Şabran
(Şaburan) Şirvanın inzibati mərkəzidir və dənizə
yaxın, əlverişli bir yerdə yerləşir.
XIII əsrin
yazılı mənbələri içərisində Azərbaycanın
bir çox şəhərlərini qısaca şəkildə
xarakterizə edən Yaqut Həmavi “Coğrafiya lüğəti”
adlı əsərində Şabrandan da söhbət
açır.
İstəxri
və Yaqutinin (təqribən 930-cu illər) əlyazmalarında
isə deyilir ki, “Xəzər dənizinin sahilində
kiçik, lakin çox möhkəmləndirilmiş
Şabran şəhəri yerləşir”.
Müqəddəsi
(təqribən 985-ci illər) Şabran haqqında belə məlumat
verir ki, o, düzəngahda yerləşir, böyük şəhərdir,
tikililəri daşdandır, bazar meydanında məscid yerləşir,
ətəyindən çay axır.
Ötən əsrin
görkəmli alimlərindən akademik A.Y.Krımski
özünün “Nizami və müasirləri” kita-bında
Şabranın mərkəzi şəhər olduğunu,
yalnız orta əsrlərdə əhalisinin seyrəldiyini,
paytaxtın öz əvvəlki gurluğunu itirdiyini göstərir.
IV. Axtarışlar, tapıntılar
Şabran
şəhərində aparılan arxeoloji qazıntı
işlərinə əsasən tədqiqatçılar
dörd tikinti dövrünü aşkara
çıxartmışlar.
III əsrdən
başlayan birinci dövr VIII əsrədək davam edir.
İkinci dövr XI-XIII, axırıncı dövr isə XIV-
XVIII əsrləri əhatə edir.
Şabranda
aparılan arxeoloji tədqiqatlar burada mədəni təbəqənin
qalınlığını ayrı-ayrı sahələrdə
müxtəlif olduğunu göstərir.
Arxeoloji
qazıntılar Şabran şəhərinin bir vaxt Azərbaycanın
inkişaf etmiş iqtisadi-siyasi-mədəni mərkəzlərindən
biri olduğunu sübut edir. Yüksək şəhər mədəniyyətinə
məxsus olan Şabranda sənətkarlığın müxtəlif
sahələri-dulusçuluq, dəmirçilik, misgərlik, zərgərlik,
dabbaqlıq, tikinti quruculuğu, hərb sənəti yüksək
inkişaf etmişdi. Əlverişli təbii-coğrafi
mövqedə yerləşməsi burada iqtisadiyyatın, xalq təsərrüfatının
geniş sahələrinin inkişafına şərait
yaratmışdı.
Bunu elə tədqiqatlar
zamanı əldə edilən maddi-mədəniyyət
nümunələri də sübut edir.
Aşkar edilən
xüsusi formalı təsərrüfat quyuları, dənəzənlər,
üzüm şirəsi sıxmaq üçün daşlar,
kirkirələr, vəl hissələri, oraq, çin, dəhrə
və s. təsərrüfat alətləri, arxeoloji
qazıntılar zamanı Şabranda çörək
bişirmək, meyvə qurutmaq və evləri qızdırmaq
üçün ayrı-ayrı təndirlər aşkar
olunmuşdur. Şabranda taxılçılığın,
çəltikçiliyin, üzümçülüyün
inkişaf etdiyini göstərir.
Şabranda
istehsal edilən kənd təsərrüfatı məhsul-ları
əsasən satış üçün hazırlanır,
qonşu ölkələrə ixrac olunurdu.
XVI əsrdə
Azərbaycanda olmuş Hollandiya dənizçisi Yan Streysin qeyd
etdiyi kimi, Şabranda başqa yerlərə nisbətən
ucuz, keyfiyyətli və əla növ düyü
yetişdirilməsi, ingilis dənizçisi – taciri Cenkinsonun isə
buradan ucuz ipək alıb gəmilərə yükləyərək
Həştərxana yola düşmələri Şabranda
çəltikçiliyin və
baramaçılığın ənənəvi təsərrüfat
sahəsi kimi yüksək inkişafından xəbər verir.
XIII əsr
farsdilli “Əcayib əd-Dünya” adlı mənbədə də
Şirvan və Tiflis şəhərləri arasında yerləşən,
zəngin sərvətli Şabranın əsas məhsulunun
çoxlu ipək olduğu göstərilir.
XVII əsr məşhur
türk səyyahı və tarixçisi Övliyya Çələbi
Şamaxı paytaxt olanadək Şirvanşahların baş
şəhəri olmuş Şabranda orta əsrlər
dövründə istehlakın böyük ehtiyac olan
qırmızı boya-manera bitkisi becərilməsi haqqında
məlumat verir. Əbdürəşid əl-Bakuvi isə
Şabranda yetişdirilən bu boyaq otunun başqa ölkələrə
ixrac olduğunu yazır.
Şabran ulu
tariximizin uzun bir dövründə şimaldan-cənuba və
cənubdan şimala olan bütün hücumlar,
döyüş və basqınlar zamanı əsas dayaq
meydanına çevrilmiş, savaşların bütün
ağırlığı məhz şabranlıların
üzərinə düşmüşdür.
Lakin
qanlı-qadalı müharibələrin
ağrı-acısına baxmayaraq, Şabranın mövcud
olduğu tarix boyu bura-da sənətkarlıq yüksək səviyyədə
olmuşdur.
Şabran sənətkarlarının
fəaliyyəti çox geniş bir sahəni əhatə edirdi.
Şəhərdə dulusçuların sayı daha çox
olub, şəhər dulusçuları
hazırladıqları qablara öz möhürlərini
vururmuşlar və bu möhürlərə əsasən də
tədqiqatçılar Şabranda 14 məşhur
dulusçuluq emalatxanası olduğunu ehtimal edirlər.
Şabranda
aşkar olunan saxsı məmulatlar dörd dövrü əhatə
edir.
III-VIII əsrlərə
aid olan saxsı qablar əsasən əldə
formalaşdırılmış və şirsizdirlər.
İkinci
dövr-IX-XI əsrlərə aid əşyaların
hazırlanması texnikası isə nisbətən təkmilləşir
və anqoblu (astarlı) monoxrom (yaşıl və qəhvəyi
rəngli) şirli qablar meydana çıxır.
XI-XIII əsrlərə
aid dulusçuluq məmulatları içərisində isə
kaşılar, su tüngləri, nəbati heyvan və insan təsvirləri
ilə bəzədilmiş saxsı qablar, fayans əşyalar,
möhürlü, inkrustasiyalı saxsılar, zoomorf əşyalar
üstünlük təşkil edir.
Dördüncü
tikinti dövrünün-XIV-XVIII əsrlərin saxsı məmulatları
içərisində isə artıq zoomorf əşyalara təsadüf
olunur, çoxrəngli saxsı qablar daha çox diqqəti cəlb
edir.
Şabranın
müxtəlif tarixi dövrlərə aid aşkar olunub
tapılan şirli və şirsiz qabların növləri
çox müxtəlifdir. Qazıntılar zamanı üzə
çıxarılan təsərrüfat küpləri, nehrə,
sərnic, bardaq, kuzə, süddan tipli qablar, küpə, bərni,
dolça, stəkanabənzər əşyalar, silbic, aftafa,
manqal, qazan, çörək təknəsi, boşqab, xeyrə-bulud,
kasa, piyalə, nəlbəkivari qablar, duz qabları, şamdan,
çıraqlar və s. dulusçuluq məmulatları həm
də tariximizin maraqlı maddi-mədəniyyət nümunələridir.
Şabran
dulusçuları məişətdə işlədilən
müxtəlif təyinatlı əşyalarla yanaşı
gildən bəzək əşyaları da düzəldirlər.
Üzüklər, muncuqlar, düymələr onların
hazırladığı maraqlı əl işləridir.
XIV-XVII əsrlərə aid bəzək əşyaları
içərisində mavi rəngli muncuqlar, o cümlədən
gözmuncuqları, üzüklər daha çox
üstünlük təşkil edir.
Orta əsrlər
Azərbaycan tarixinin görkəmli tədqiqatçılarından
biri olan Sara xanım Aşurbəyli Şabranı ölkənin
digər şəhərlərini də öz məhsulları
ilə təmin edən iri saxsı istehsalı mərkəzlərindən
biri hesab etməkdə haqlı idi.
Şirvanşahlar
dövlətinin tarixinin bir çox maraqlı səhifələri
Şabranla bağlı olub, XI əsrdə
Şirvanşahların ailə sərdabələri bu şəhərdə
yerləşib və Şirvanşah Yezid ibn Əhməd və
qızı Şəmkiyə burada dəfn ediliblər.
Qızıl
Orda xanı Toxtamışla döyüşdə zəfər
çalan Teymurləngi Şabranda qarşılayan
Şirvanşah İbrahim öz rəqibi üzərində qələbəsinə
görə qalıb hökmdarın şərəfinə
böyük bir ziyafət verir.
Bir qəmli
məkan-Şirvanşahların mərkəzi zindanxanaları
da uzun müddət Şabran şəhərində yerləşib
və şahlıq üçün xüsusilə təhlükəli
hesab edilən dustaqlar da məhz bu zindanxanalarda cəzalarını
çəkməli olublar.
V. Əcnəbi səyyahlar Şabranda
Yurdumuz həmişə
qonaq-qaralı olub. Xoş niyyətlə torpağımıza
ayaq basanları duz-çörəklə
qarşılamışıqsa, düşmənin
qabağına silahla çıxmışıq.
Kraliça
Yelizaveta Tudorun hakimiyyəti illərində İngiltərənin
Səfəvilər dövləti ilə ticarət əlaqəsi
yarat-maq üçün Təbrizə gələn nümayəndələri
1562-ci ildə gəmi ilə Şabran şəhərində
sahilə yan almışlar.
Elə həmin
yüzillikdə Hollandiya dənizçisi Yan Streys də bu
şəhər haqda maraqlı məlumatlar qoyub getmişdir.
O, Şabranda “son dərəcə yaxşı və ağ
düyü” olduğunu qeyd edir. Şabran şəhərinin qədim
zamanlarda sədlə əhatə olunduğunu, burada hətta
“vaxtı ilə Makedoniyalı İskəndərin
qoşunları üçün çörək bişirilən
təndirlərin qalıqlarını gördüyünü”
söyləyir.
Xəzər
sahilindəki bu limandan bəhs edən dövrü-nün
tanınmış alimi, XVI əsr Almaniyasında olan xırda
feodal dövlətlərindən birinin – Holşteyn Hersoqunun
sarayında çalışan Adam Oleari isə yazır: “
Şabran təmiz bir şəhərcikdir, orada biz limana-sahilə
yan almışdıq, dənizin sahilində yerləşir”.
XVII əsrin
məşhur türk səyyahı və tarixçisi
Övliya Çələbinin verdiyi məlumata görəsə,
Şabranda 70 məhəllə, hər məhəllənin də
öz məscidi olmuşdur. Çələbinin
yazdığına görə, Şabran öz saf havası və
şirin suyu ilə Təbrizdən sonra ikinci şəhər
hesab olunurdu. O, şəhərin memarlıq abidələrindən,
xüsusi ilə Toxmaq xan , Əfşar xan, Uzun Həsən məscidlərindən
söz açır, onları bir memarlıq abidəsi kimi
yüksək qiymətləndirir.
VI. Qaynaqlar nələr deyir ...
Fəzlullah
Rəşiddin “Cami Ət-Tavarix.
(“Tarixlər
toplusu”-XIII əsr)
“Oğuz Dərbənd
vilayətindəki işlərini tamamladıq-dan sonra
Şirvan və Şamaxıya elçi göndərib bu xəbəri
verdi: “Buraya gəldiyimizi hər halda eşitmiş
olacaqsınız. Vardığımız hər bir ölkə
bizdən nə əmr edilmişsə yerinə yetirdi.
Keçdiyimiz yerlərdə almadığımız bir ölkə,
boyun əyməyən və itaət yolunu tutmayan bir
hökmdar qoymadıq qalsın. Əgər indi siz öz istəyinizlə
bizə el olursunuzsa, cavab göndərərək qulluq göstərməyiniz
gərəkdir. Yox, əgər dikbaşlıq və
üsyanda inad edəcəksinizsə, savaşa hazır olun.
Biz də bu elçilərin həmən ardınca gəlirik.
Bu xəbər onlara yetişincə,
Oğuzun elçisinə hər cür hörmət göstərdilər.
İtaət və qulluq yolunu tutub hədiyyə olaraq doqquz
qır at göndərdilər. Oğuz Şamaxıya gəlib
14 gün orada qaldı. O günlərdə Şaberan əhalisi
xəzinə vergisini gətirib ödədi ...”
Əl-Kufi.
“Kitab Əl-Fütuh”.
926-cı ildə
ölmüş ərəb tarixçisinin bu əsərində
hadisələr xəlifə əl-Müstainin hakimiyyətinin
sonu-nadək izlənilmişdir. (632-866-cı illər).
“Salman ibn Rəbiyyə
və İran əhalisindən onunla olanlar ... Şirvan torpaqlarına
yaxınlaşıb düşərgə saldılar.
Şirvan hakimini çağırıb onunla təzminat vermək
şərti ilə barışıq bağladılar. Sonra
Şirvandan hərəkət edərək Şabran və
Maskata çatdılar. Bundan sonra o, dağlardakı hakimlərin
(mülük əl–cibal) yanına öz elçilərini
göndərərək onları yanına gəlmək
üçün dəvət edir, onlar hamısı ona pul, hədiyyələr
gətirərək, hər il məlum təzminat verməyə
razılaşırlar. Bütün bunlara o da
razılığını verdi”.
Son söz əvəzi
Görkəmli
Norveç alimi, məşhur dəniz səyyahı Tur Heyerdal
1981-ci ildə Azərbaycanda qonaq olarkən Şabran şəhərində
gedən arxeoloji qazıntı işləri ilə də
maraqlanmış, bu qədim şəhəri “orta əsr
Şərqinin nadir abidəsi” adlandıraraq, öz təəssüratında
yazmışdır ki, “Şabran vasitəsi ilə biz sizin
xalqın keçmişinə çox yaxşı səyahət
edə bildik ...”
Aydın TAĞIYEV
525-ci qəzet.- 2011.- 13 sentyabr.- S. 4.