“Azərbaycanın təhsil tarixi”- təhsilimizin dəyərli salnaməsi

PROFESSOR MİSİR MƏRDANOVUN MÜƏLLİFİ OLDUĞU, YENİ İŞIQ ÜZÜ GÖRƏN ÇOXCİLDLİK NƏŞR AZƏRBAYCAN TƏHSİLİNİN TARİXİNİ VƏ İNKİŞAF YOLUNU HƏRTƏRƏFLİ ƏKS ETDİRİR

II YAZI

Təhsil naziri,professor Misir Mərdanovun “Azərbaycanın təhsil tarixi” çoxcildliyi bir neçə cəhətdən diqqəti çəkir. Əvvəla, Azərbaycan təhsilinin tarixi ilk dəfədir ki, bu cür əhatəli və sistemli şəkildə oxuculara təqdim olunur. Digər tərədən, görkəmli maarif fədailərinin, mütəfəkkirlərin və pedaqoqların həyatı, onların xalqın maariflənməsi yolunda, qeyri-bərabər mübarizədə göstərdikləri dözüm, cəsarət haqqında qısa oçerklər bu fundamental əsəri daha maraqlı və oxunaqlı edir. Eyni zamanda, zəruri məlumatlarla zəngin çoxcildlik həm də təhsil tarixinin publisistik dillə qələmə alınmış ensiklopediyası kimi də dəyərli nəşrdir.

Ötən dəfə birinci cildi haqda söz açdığımız çoxcildliyin ikinci cildi 1920-1991-ci illərdə Azərbaycanda təhsil quruculuğundan, təhsil sisteminin mahiyyətindən, həmin dövrün təhsil-tərbiyə ilə bağlı konseptual problemlərindən bəhs olunur.

Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycanın iqtisadiyyatı ilə yanaşı, təhsili, elmi və mədəniyyəti də böyük inkişaf yolu keçib. Bu dövrdə 70 ildə ölkədə savadsızlıq ləğv olunub, tam orta icbari təhsil tətbiq edilib, təhsil müəssisələrinin, o cümlədən ali məktəblərin inkişaf etmiş şəbəkəsi yaradılıb, Elmlər Akademiyası formalaşıb, çoxlu sayda qəzet və jurnal çap olunmığa başlamışdır. Kitabda bütün bu fakt və hadisələr 6 fəsildə şərh olunur. Müvafiq fəsillərdə təhsilin ayrı-ayrı pillələrinin inkişaf tarixi, bu tarixi yaradan insanlar, həmin dövrün təhsillə bağlı mühüm dövlət sənədləri, pedaqoji mətbuat, elmi-pedaqoji kitabxana və Xalq Maarifi Muzeyi barədə məlumat öz əksini tapıb.

Tədqiqatçılar, müəllimlər, tələbələr və geniş pedaqoji ictimaiyyət üçün nəzərdə tutulan kitabın ön söz müəllifi də təhsil naziri Misir Mərdanovdur. Nazir ön sözdə qeyd edib ki, “Azərbaycanın təhsil tarixi” çoxcildliyi böyüməkdə olan nəslin təhsil və tərbiyəsi ilə bağlı xalqın min illər boyu yaratdığı , zamanın, tarixin yaddaşına həkk etdiyi, milli-mənəvi dəyərlərə çevrilmiş sərvətin böyük bir hissəsini özündə ehtiva edir: “Oxuculara təqdim edilən “Azərbaycanın təhsil tarixi” adlı kitabın ikinci cildi sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycanda təhsil quruculuğundan, təhsil sisteminin mahiyyətindən bəhs edir. Bəzən mətbuatda təhsil tarixi ilə bağlı elmi dəlillərə və mənbələrə əsaslanmayan subyektiv fikirlər səsləndirilir. Bu fikirlərdən biri də odur ki, sovet məktəbi milli ruhu olmayan nəsil yetişdirməyə xidmət edirmiş. Sovet təhsil sisteminin bütün məqsəd və məramı insanları soykökündən uzaqlaşdırmaq, dili, məsləki bir olan vahid sovet xalqı formalaşdırmaq olmuşdur. Ancaq təhsil tariximizə belə nihilist meyillərlə yanaşmaq qətiyyən düzgün deyil. Sovet təhsil sisteminin əsasında, əslində, o dövr üçün çox mütərəqqi olan alman təhsil modeli dayanmışdır. Lakin bu mütərəqqi sistem sovet ideologiyası, vahid yanaşmalar və ciddi məhdudiyyətlərin təsirinə məruz qalmışdı. Bu təsirlərin nəticəsində sovet hakimiyyəti illərində müstəqil dövlət siyasətimiz, Milli ideologiyamız olmayıb, xalqın milli təfəkkürünün daşıyıcıları olan on minlərlə ziyalı günahsız ittiham edilib. Ancaq, bu heç də o demək deyil ki, sovet dövründə məktəbimiz, təhsilimiz inkişaf etməyib. Əks halda 90-cı illərdə imperiya hakimiyyətinin təzyiqi bir az zəifləyən kimi zamanın diktə etdiyi təhsil siyasəti əsasında tərbiyə almış millətimizin indiki nəsil milli ruhla azadlıq mübarizəsinə qalxardımı? Milli ruhu olmayan nəsil yetişdirməyə xidmət edən məktəb gəncliyi bu mübarizəyə hazırlaya bilərdimi? Əlbəttə yox. Kitabda 70 illik təhsil tariximizi obyektiv öyrənmək məqsədilə ulu öndər Heydər Əliyevin bu nəzəri tezislərinə metodoloji əsas kimi yanaşmış, o dövrün təhsil-tərbiyə ilə bağlı konseptual problemlərini həmin müstəvidə araşdırmağa çalışmışam. Bu mənada məsuliyyətlə demək olar ki, sizə təqdim olunan bu kitab təhsilimizin sovet dövrünü əhatə edən 70 illik tarixinin salnaməsidir. Burada dövrün, zamanın diktəsi ilə yazılan, ruhumuza yad səhifələr olsa da, insanın ağlına, zəkasına qida və qüvvət verən, gələcək perspektivləri görməyə kömək edən işıqlı cəhətlər daha çoxdur”.

M.Mərdanov bildirib ki, kitabın ilk fəslinin böyük bir hissəsi ümummilli lider Heydər Əliyevin siyasi hakimiyyəti illərində Azərbaycanda ümumi orta təhsilin inkişaf istiqamətlərinin təhlilinə həsr olunub. Heydər Əliyevin rəhbərliyi dövründə ölkədə geniş məktəb quruculuğu işləri aparıldı. 1970-1980-cı illərdə 683,1 min şagird yerlik 1191 ümumtəhsil məktəb binası tikilib istifadəyə verildi ki, bu da 1946-1970-ci illərdəki göstəricilərdən iki dəfə çox idi: “Kitabın üçüncü fəsli Azərbaycanda internat tipli təhsil müəssisələrinin, xüsusi məktəblərin təşəkkülündən və inkişafından bəhs edir. “Azərbaycanın təhsil tarixi” adlı kitabın dördüncü fəsli orta ixtisas təhsilinin sovet hakimiyyəti illərindəki inkişaf mərhələlərindən bəhs edir. Qori Müəllimlər Seminariyasının ənənələrini Azərbaycanda yaşadanların taleyinə və pedaqoji fəaliyyətlərinə işıq salınır. Qazax, Nuxa, Bakı və Gəncədə fəaliyyət göstərən, tədrisin milli dildə aparıldığı ilk pedaqoji seminariyaların işindən, onların müəllim kadrlarının hazırlığındakı rolundan danışılır. Kitabda Naxçıvan Müəllimlər Seminariyası, Mirzə Ələkbər Sabir adına Bakı Pedaqoji Texnikumu, Bakı Məktəbəqədər Pedaqoji Texnikumu, Şuşu Maarif Texnikumu, İncəsənət təmayüllü orta ixtisas məktəbləri, Teatr Texnikumu, Xoreoqrafiya məktəblərinin hər biri haqqında ayrıca oçerk verilib.

Orta ixtisas təhsilinin idarə olunması ilə bağlı dövlət qərar və sərəncamları da diqqətdən kənarda qalmamışdır. Belə qərarlardan biri də 50-ci illərin sonuna təsadüf edir. 1959-cu ilin iyununda SSRİ Nazirlər Soveti “SSRİ-nin ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrinə rəhbərliyin yenidən qurulması haqqında” qərar qəbul etdi. Azərbaycan SSRİ Nazirlər Sovetinin həmin qərara uyğun olaraq, verdiyi digər bir qərarla Azərbaycan Ali və Orta İxtisas Təhsili Komitəsi yaradıldı. 10 ali və 48 orta ixtisas müəssisəsi həmin Komitənin tabeliyinə verildi. 1962-ci ildə SSRİ Ali və Orta İxtisas Təhsili Komitəsi Nazirliyə çevrildi. Həmin vaxtdan etibarən Azərbaycan Ali və Orta İxtisas Təhsili Komitəsi də nazirlik adlandırıldı. Bu fəsildə sənaye, kənd təsərrüfatı və tibb kadrları hazırlayan orta ixtisas məktəblərinin onilliklər üzrə inkişaf dinamikası və həmin məktəblərdə digər müttəfiq respublikalar, xarici ölkələr üçün kadr hazırlığı ilə bağlı kifayət qədər ətraflı məlumat verməyə çalışmışam”.

Təhsil naziri qeyd edib ki, kitabın beşinci fəsli Azərbaycanda ali təhsilin və ali məktəb elminin inkişafına həsr olunub: “Kitabda ali təhsil ocaqlarında yaranan elmi məktəblər, onların əsasını qoyan, tədqiqatları ilə Azərbaycanın sərhədlərindən kənarda da tanınan elm xadimlərimiz haqqında mümkün qədər məlumat verməyə çalışmışam. Müharibə illərində ali məktəblərin fəaliyyətində xüsusi canlanma yarandı. Bu illərdə elmi-tədqiqat işlərində əsas diqqət vətənin müdafiəsi ilə bağlı olan məsələlərə yönəldildi. Alimlər təbiət və texniki elm sahələrində mühüm qələbələr əldə etdilər. Bu alimlərin köməyi ilə ölkədə qısa müddətdə güclü elmi potensial formalaşdırıldı. Bunun nəticəsində 1945-ci ildə Azərbaycan SSRİ Elmlər Akademiyası təşkil olundu. Sevindirici haldır ki, akademiyanı təşkil edən 15 nəfərdən 12-si azərbaycanlı idi. Azərbaycanda elmi tədqiqat işlərinin dövrün tələblərinə uyğun formalaşmasında, ümumiyyətlə, elmi mühitin yaranmasında Azərbaycan Elmlər Akademiyası mühüm rol oynadı.

Kitabda, həmçinin ölkədəki təhsil ocaqlarının hər birinin təhsil tariximizdəki yerindən, onların yüksəkixtisaslı kadr hazırlığındakı maliyyətlərindən də bəhs edən oçerklər var.

Kitabda qonşu Gürcüstan və Ermənistanda Azərbaycan dilində ali pedaqoji təhsilin inkişafı və problemləri ilə bağlı məsələlərə toxunmuş, yüksəkixtisaslı azərbaycandilli mütəxəssislərə olan tələbatın ödənilməsi üçün sovet hakimiyyəti tərəfindən görülən işlərdən, bu sahədə milli zəmində yaradılan subyektiv maneələrdən də söz açmışam”.

M.Mərdanov qeyd edib ki, kitabın beşinci fəslində sovet dövründə Azərbaycanda pedaqoji kadrların ixtisaslarının artırılması və yenidən hazırlanmasını həyata keçirən təhsil müəssisələrinin inkişaf mərhələləri pedaqogika, psixologiya və ayrı-ayrı fənlərin tədrisi metodikası sahəsində aparılan tədqiqatlar da öz əksini tapıb: “Azərbaycanda ali siyasi və ali hərbi təhsilin təşəkkülü və inkişafı məsələləri də diqqətdən kənarda qalmayıb. Beşinci fəslin müvafiq bölmələrində bu təhsil sahələri barədə də zəruri məlumatı oxucuların nəzərinə çatdırmağa çalışmışam. Əminəm ki, sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycanda pedaqoji mətbuatın respublika elmi-pedaqoji kitabxanasının və Xalq Maarif Muzeyinin yaranmasına və inkişafına həsr olunan altıncı fəsil də oxucuların marağına səbəb olacaq. 70 ildə təhsilimiz çox ziddiyyətli inkişaf yolu keçib. Bu tarixi yaradan, həyatını xalqın maariflənməsi kimi nəcib işə həsr edən minlərlə ziyalının adı Azərbaycanın tarixinə, onun təhsil salnaməsinə əbədi həkk olunub. Bu gün Azərbaycanın təhsilinə rəhbərlik edən şəxs kimi, bir ziyalı kimi, nəhayət, bir vətəndaş kimi istəmişəm ki, gələcək nəsil bu insanların vətənimiz qarşısındakı xidmətlərindən xəbərsiz qalmasın. Kitabın bu cildində Azərbaycanda sovet dövründə təhsilin inkişafında xüsusi xidmətləri olmuş bütün şəxsiyyətlərin şəkil və qısa tərcümeyi-halı verilmişdir. Hamısı haqqında ayrı-ayrılıqda geniş söhbət aça bilməsəm də, kitabın ad göstəricisində qeyd olunan 1700-dən çox ziyalımız barədə mümkün qədər məlumat verməyə çalışmışam.

Sözümün sonunda onu demək istəyirəm ki, düzdür, sovet dövründə müəyyən itkilərimiz olub, amma qazandıqlarımız itirdiklərimizdən çoxdur. Mən təhsil naziri kimi müxtəlif ölkələrdə, o cümlədən qonşu İran və Türkiyə respublikalarında dəfələrlə xidməti səfərlərdə olmuşam. Bu səfərlər zamanı bir fakt məni həmişə qürurlandırıb: Azərbaycanda insanların təhsil səviyyəsi hər iki ölkədəkindən qat-qat yüksəkdir. Sovet dövründə ən ucqar kəndlərimizdə belə, məktəblər fəaliyyət göstərib və Azərbaycanda savadsız adam yoxdur. Elə ona görə də biz öz müstəqilliyimizi bərpa edib Azərbaycanımızı uğurla irəli apara bilmişik. Sonra da daha böyük nailiyyətlərə, cəsarətli islahatlara imza atdıq. Təhsilimizi, mədəniyyətimizi, iqtisadiyyatımızı müasir standartlar səviyyəsinə qədər inkişaf etdirdik. Dünənimiz, bu günümüz üçün etibarlı bünövrə oldu. İndi dünənimizin qiymətini düzgün verməsək, sabahımıza möhkəm özül yarada bilmərik. Kitabın hazırlanması üçün vacib materialların əldə olunmasına gəldikdə, düşünürəm ki, təhsil naziri vəzifəsində çalışmasaydım, Azərbaycanın təhsil tarixi haqqında belə fundamental kitabın yazılması çox çətin və qeyri-mümkün olardı. Çünki bəzən müəyyən materialları axtararkən vəzifə səlahiyyətlərimdən istifadə etmişəm.

Bu kitabın yazılmasında mənə yaxından kömək etmiş hər kəsə – Təhsil Nazirliyinin işçilərinə və kitab nəşrə hazırlayan nəşriyyatın əməkdaşlarına öz təşəkkürümü bildirirəm”.

Sevinc QARAYEVA

525-ci qəzet.- 2011.- 10 sentyabr.- S.10.