Mətbuatımızın
aktual problemləri: janr qarışıqlığı,yersiz
təqdimat və yaradıcılığa qeyri-peşəkar
münasibət
İQTİSADİ-SOSİAL ƏNGƏLLƏRİN
HƏDSİZ QABARDILDIĞI İNDİKİ DÖVRDƏ
YAZILI MEDİANIN YARADICILIQ VƏ PEŞƏKARLIQ PROBLEMLƏRİ
ÇOX ZAMAN ARXA PLANDA QALIR
Azərbaycan mətbuatının keçdiyi dövrə baxanda məmnunluqla demək
mümkündür ki, mətbuatımız həmişə
çox zaman vəziyyətlərdən üzüağ
çıxıb. Tarixin çətin anlarında, keçid
dövründə ictimai-siyasi proseslərin, ədəbiyyatımızın
aparıcı nümayəndələri də mətbuata
üz tutub, buranı tribuna seçiblər. Ona görə də
Azərbaycan üçün mətbuat sadəcə informasiya
yayıcısı, analitik fikirlər meydanı deyil, həm də
tarixin bir parçası, yaddaşımızın
daşıyıcısıdır. Bu gün digər kütləvi
informasiya vasitələrinə uduzduğu deyilən mətbuat
çətin iqtisadi şərtlərlə hələ də
inamla fəaliyyət göstərir. Amma mətbuatımızın,
yazılı medianın nisbətən arxa plana keçməsinin
obyektiv səbəbləri ilə yanaşı subyektiv faktlar
da var ki, bu hallar mətbuatın imicinə zərbə vurur. Hazırda Azərbaycan mətbuatının bir
çox problemləri var: reketçiliyin fəallığı,
reklam bazarının zəifliyi, mətbuatda xəbərçilik
anlayışının düzgün təqdim edilməməsi,
mənbəsiz məlumatlarla gündəmdə qalmaq xatirinə
başa gələn oxucu inamsızlığı, digər
janrların qarışdırılması,
janrlar arasında sərhədlərin itməsi və sovet
hakimiyyətindən müstəqillik dövrünə
keçən ölkənin milli mətbuat ənənələrində
dərhal baş verən müxtəlif meyllərin ortaya
çıxardığı problemlər. Bütün
bunların qəzetçiliyə vurduğu zərbələr
göz önündədir.
Müstəqillik
qığılcımlarını alova çevirən “Azərbaycan”,
“Azadlıq”, “Səhər” və digər qəzetlərdən
fərqli olaraq indi ölkədə çap olunan dövrü
mətbuatın ideologiyası və janr müxtəlifliyi naməlum
istiqamətlərdə inkişaf edir. Eyni
tip yazılarla, xəbər agentliklərinin eyni informasiyaları
ilə bir-birini təkrarlayan qəzetlər peşəkar
jurnalist sarıdan korluq çəkərək, adətən
yazıçıların, şairlərin və ədəbi
publisistika müəlliflərinin yazıları ilə nəfəs
alır. Jurnalistikanın ədəbiyyatla ortaq sahəsi olan
publisistika, təbii ki, bəzi mövzular üçün
yaramır. Daha doğrusu, publisistikanın elə janrları
var ki, orda siyasətdən, iqtisadiyyatdan yazmaq mümkün
deyil. Yazılırsa, hədsiz peşəkarcasına
yazılmalıdır ki, ortaya çıxan yazı
qarışıq bir janrda alınmasın. Amma bugünkü mənzərədə,
məsələn, “romantik-iqtisadi esse”yə rast gəlinsə,
gərək təəccüblənməyək.
XX əsrin sonlarında əhalinin
informasiyaya ac olduğu bir vaxtda sovet dövrünün
oçerklərindən canını qurtarmağa
çalışan mətbuat azad fikirlə, yeni nəfəslə
və oxucunu təəccübləndirə biləcək qədər
səliqəli dillə yazılmış inqilabi ruhda
yazılarla janrların rahat işlənilməsinə,
mövzu dairəsinin genişlənməsinə zəmin
yaratdı. Təəssüflər olsun ki kəmiyyət
artdıqca janrlar arasındakı sərhədlər də
itdi. Keçid dövrünün böyük
problemləri sayılan senzura və mətbuatın borcları
aradan qaldırıldıqca qəzetlərin sayı
artırdı. Jurnalistikadan xəbəri olan
da, olmayan da qəzet nəşrinə
can atırdı. Hətta
müstəqilliyin ilk illərində
erotikanın (bunu da bir janr
kimi təsnif
edəkmi?!) sərgiləndiyi
çap nümunələri
qınaq obyektinə çevrildiyi üçün
qısa zamanda aradan qaldırıldı.
Jurnalistikanın aparıcı
janrı xəbərdir. Televiziya, mətbuat, radio və
internet qəzetləri məhz
xəbərçiliyin inkişafı
və operativliyi ilə özlərinə geniş auditoriya toplayır. Bəlli səbəblərdən yazılı medianın operativlik baxımından geridə qaldığını
demək mümkündür,
amma istənilən xəbərin təfsilatını
qəzetdə oxumaq daha maraqlıdır.
Bunun psixoloji məqamlarından başqa,
operativliyinə görə
seçilən internetdə
uzun mətnləri oxumağın yoruculuğu,
veb-saytlarda konkret xəbəri oxumaq məqsədini əngəlləyən
qarşına çıxan
“tıklamalar” oxucunu başqa istiqamətlərə
yayındırdığı üçün qəzeti
yenə də vacib amilə çevirir. Lakin Azərbaycan mətbuatında
xəbərçilikdə olan problemlər oxucuları qəzetlərdən
uzaqlaşdırır. Mənbənin adının gizli
saxlanılması jurnalistikada
mümkündür, amma
bu halın artıq əksər qəzetlərdə tendensiya
halını alması,
hər şayiənin
çap olunması qəzetləri gülüş
obyektinə çevirir.
Xəbərin qeyri-peşəkar
formada çatdırılması,
həddən artıq
pafos və sensasiyanın xəbərə
“yeridilməsi”, ən
əsası da xəbər və rəy janrlarının bəzən eyni mətndə verilməsi də peşəkarlıq
baxımından düzgün
deyil. Adətən xəbərlər informasiya agentliklərindən,
televiziyaların saytlarından
və portallardan götürülür. Xəbər yayımlanarkən
əvvəlcə oxucu
auditoriyası nəzər
alınmalıdır. Verilən məlumatın adıçəkilən yazıda
əksi nə qədər ziyanı ola bilər?
Xəbərə aid olan illüstrasiyanın
manşetə çıxarılmasında
hansı istisnalar mövcuddur? Bu sualların cavabını
bilmədən və düşünmədən kortəbii
şəkildə sensasiyaya
qaçan bəzi qəzetlər oxucunun psixoloji vəziyyətini də nəzər almırlar. Çoxlu adamın ölümünə
səbəb olan qatilin meyitinin şəklini qəzetin manşetinə çıxarmaqla
oxucunu cəlb edən baş redaktor bunun hansı fəsadlara yola açdığını
bilmir, amma bu da onu
məsuliyyətdən kənarda
qoymur. Azərbaycan
reallığını nəzər
alsaq, orta rəqəm kimi 5000 tirajla çap olunan qəzetin potensial 7-8 min oxucusu var və onların
arasında uşaq, yeniyetmə, depressiyada olan insanlar da
yox deyil. Xəbəri
yayımlayarkən oxucunun
reaksiyasını təxmin
etmək lazımdır.
Çatdırılma üsullarının, formasının fərqliliyini
nəzərə almasaq
xəbərin ənənəvi
yazılmış və
yazılmamış qanunları
var. Xəbər yeni baş vermiş hadisədir, informasiya isə müxtəlif dövrə aid olan məlumatdır. Kiçik fərqlər
olsa da, xəbərin informasiyadan fərqi var. Ancaq qəzetlərdə “Xəbər,
informasiya” rubrikası
altında qarışıq
bir səhifəyə
rast gəlmək mümkündür. Eynən “Xəbər,
rəy” kimi.
Gündəlik qəzetlərdə
çap edilən xəbərlər arasında
əhəmiyyətsizlərə gen-bol rast gəlmək
mümkündür. Düzdür, hər qəzetin xüsusi xəbər ideologiyası ola
bilər, ən əhəmiyyətsiz xəbəri
də peşəkar formada təqdim edərək oxucunu məlumatlandırmaq olar. Amma təqdim edilən əsas xəbərin ictimaiyyətə daha anlaşıqlı olması,
daha çox insanın maraq dairəsini əhatə etməsi, sensasion xarakter daşıması,
etik çərçivələrdən
kənara çıxmaması
daha məqsədəuyğundur.
Doğru olmayan və
ya etik qaydalardan
kənar xəbərlər
son dövrlərdə çoxlu
məhkəmə çəkişmələrinə
səbəb olub ki, belə halların
çoxunda mətbu orqanlar cərimə ödəməli olub.
Peşəkar xəbər sarıdan korluq çəkən mətbuat
reportajların sayına görə öyünsə də, bu
janrda da qeyri-obyektivliyə yol verilir. Reportajların xüsusi bəzəyi
sayılan fotolar isə Azərbaycanda fotojurnalistikanın zəif
inkişafından xəbər verir. Fotoların düzgün
yerləşdirilməməsi adətən “zövqlə əlaqələndirilərək”
qabardılmasa da, bəzən müsahibin elə şəkli
yerləşdirilir ki, həmin illüstrasiyada kimin kim
olması barədə oxucuda şübhə yaranır. Keyfiyyətsiz
internet şəkillərindən əlavə, reportajlara dəxli
olmayan və yaxud yazıdakı məqsəddən uzaq
fotoşəkillərə də mətbuatda rast gəlmək
mümkündür. Qəzetin ötürdüyü məlumatların,
faktların dəqiqliyinin, qərəzsizliyinin məsuliyyətini
redaktor daşıyır. Amma bəzən redaktorlar sadəcə
yazının imzasının kimliyinə nəzər yetirərək,
onun redaktə edilib-edilməyəcəyi barədə qərar
verirlər. Problem təkcə xəbər,
reportaj kimi operativlik tələb edən janrlarda deyil, tənqidi
məqalə kimi nəzərdə tutulmuş yazılarda təhqirin
yer alması, qarşı tərəfin şəxsi həyatının
qanunsuz şəkildə”araşdırılması” aktual
problemlər olaraq alır.
Əslində mətbuatın
niyə az oxunması haqqında fikirləri incələyərkən
daha çox mətbuatda söz azadlığının
olmaması, mətbuata ayrılan maddi yardımların
azlığı, reklam bazarının zəifliyi kimi məsələlər
gündəmə gəlir. Amma yaradıcılıq
problemlərinin üstünə o qədər də gedilmir.
Bütün çətinliklər bir yana, axı işə
peşəkar münasibəti, yüksək səviyyədə
yazmaq və oxucuya çatdırmaq vərdişini itirmək ən
başlıca problem kimi diqqətdə
saxlanılmalıdır. Bu gün Azərbaycan oxucusunun peşəkar
formada və məzmunda çap olunan mətbu orqana
böyük ehtiyacı var. Təsadüfi deyil ki, ədəbiyyata
meylli və idman qəzetləri bugün oxucular tərəfindən
ən çox hörmət edilən dövri nəşrlərdir.
Deməli, əsas problem jurnalistlərin nədən və necə
yazmasındadır.
Pərviz
SADIQOV
525-ci qəzet.- 2011.- 14 sentyabr.- S. 6.