ELÇİN FENOMENİNİN AZƏRBAYCAN MİLLİ
TEATR PROSESİNƏ TƏSİRİ
“Elçin daim və hər yanda hər
an Azərbaycan teatrını teatr kimi, cazibəli, sehrli bir
möcüzə kimi şöhrətləndirməkdədir.”
İkinci məqalə
Elçinin
“Ağ dəvə”, “Mahmud və Məryəm” və
“Ölüm hökmü” romanları yaxın və uzaq tarixi
keçmişə həsr olunmuş əsərlər kimi
dövrün “mənəvi axtarışları” kontekstində
maraq doğurur.
Elçinin
“Ağ dəvə” romanı ədəbiyyatımızda
geniş vüsət tapmış romantik janrın parlaq hadisəsi
kimi öz zamanında yüksək qiymət almış və
ədəbi prosesə güclü təsir göstərmiş
sənət hadisəsi oldu. Bu romanın potensiyasında cəm
olmuş yaradıcı enerji günlərimizin
çağırışını eşidərək teatr
prosesinin də cari problemlərinin həllinə qoşuldu. Gənc
Tamaşaçılar Teatrı (quruluşçu rejissor L.Kərimov)
əsas qayəsi keçmişə bəslənilən
nisgillə dolu “Ağ dəvə” pyesinə müraciət
etdi, onu “dramatik fraqmentlər” formasında səhnəyə gətirdi
və tamaşa böyük uğur qazandı.
“Mahmud
və Məryəm” pyesi də bu teatrda hazırlandı
(quruluşçu rejissor L.Kərimov). “Elçinin bu pyesində
zaman Mahmudu o qədər ağrılarla – dərdlə
yükləyir ki, “qəm karvanına” çevirir. Mahmud
özünün gələcəyinə dünya dərdlərini
toplaya-toplaya gedir. Zaman onu varlıq yükü ilə yükləyir.
Axırda onun canına od salan ah aşiqdən çox “qəm
karvanı”nın ahı olur. Elçinin poetikasına xas olan
yarımkeçidlər, olanlara ola bilənlərin yüklənməsi,
psixoloji durumların nəsnələrlə “dolması”,
bütün bunlar hamısı varlığın ağır
bir yük olmasını bildirməyə, duydurmağa xidmət
edir”.
***
Cavaba
ehtiyacı olmayan suallar...
Sual yaratmayan
aksiomalar...
Həqiqətə
bənzəyən yalanlar...
Yalana
oxşayan doğrular...
Gözəçarpan
məntiqi səhvlər...
Səhv məntiqlə
quraşdırılan gerçəklik...
Gerçəkliyin
sənət inikası...
... Sənət
əsərinin sualları, aksiomaları, həqiqətləri,
yalanları, doğruları, duyğulu səhvləri, məntiqin
qanunlarıyla tənzimlənməyən gerçəklik, adi
gerçəklikdən uzaq məntiq və hərənin
bunlara öz münasibəti, özəl qavrayışı,
özünün cavabları, özünəməxsus dəyərləndirməsi...
Xalq
yazıçısı Elçinin son onilliyə təsadüf
edən və səhnə həyatı görən
dramaturgiyasının başlıca sualları ilk
baxışdan ritorik kimi –yəni cavaba ehtiyacı olmayan suallar
sayağı görünür. “Ah Paris, Paris!..”, “Mənim ərim
dəlidir”, “Diaqoz D”, “Poçt şöbəsində xəyal”
pyeslərinin ideya qurğuları aldadıcı sadəliklə
yozulur və gün kimi aydın qənaətlərə asanca
gəlməyə imkan verir. Amma məhz bu aldadıcı sadəlikdə
Elçinin gizlətdiyi “tələlər” və “tuzaqlar” qəflətən
(bu da Elçin yaradıcı metodunun “hiyləgərliyi”!)
işə düşür – oxucu-tamaşaçı gözləmədiyi
yerdə büdrəyir, məntiqi qapqanın içində
vurnuxaraq mənəvi-əxlaqi problemləri həll etməyə
başlayır.
... O qədər
də gənc olmayan bir kimya müəlliməsi öz
keçmiş şagirdini zəhərləyib qətlə
yetirir. Cinayət müəllimənin evində baş verir,
cinayət törədən müəllimə qaçmır,
suçunu danmır. Necə deyərlər, məsələ
aydındır, məhkəmə dinləmələri
zamanı məlum olur ki, müəllimə qətlə
yetirdiyi özündən gənc kişini sevirdi, hətta bir
müddət onunla birgə yaşayıb həyatında
görmədiyi xoşbəxtliyi dadıb – qadın xoşbəxtliyini...
Məlum olur ki, qətlə yetirilmiş şəxs qatilinə
qarşı heç bir zorakılıq və ya kobudluq etməyib,
qonşular (aralarında polis də var...) şahidlik ifadələrində
bir ağızdan onu müsbət xarakterizə edir,
xeyirxahlığını vurğulayırlar (həyətdəki
quyunu təmir edib!). Daha sonra məlum olur ki, qətlə
yetirilən şəxs, yumşaq desək, iş-gücü
olmayan tüfeylidir və özünə “isti yer” tapmaq niyyətilə
keçmiş müəlliməsinin qılığına
girərək onun sadəlövhlüyündən sui-istifadə
edib. Bununla belə qətlə yetirilən kişinin əməllərində
cinayət tərkibi olmayıb (Müəllimənin
üzüyünü oğurlamasını çıxmaq
şərtiylə) və deməli, cinayət məişət
zəminində baş verib. Yəni ki, müəllimənin əməli
hadisəyə qeyri-adekvat reaksiya kimi qiymətləndirilməlidir.
Adam öldürmək ağır cinayət sayılır və
bəraətə zərrə qədər ümid yeri yoxdur.
Amma “insan
ruhunun həyatını” (Stanislavski) izləmək, “ruh məkanı”nın...
“kodeks”lərin... “cinayət və cəza məcəllələri”nin...
“mühakimə” məntiqinin özəlliklərinin bariz
görüntülərinin şahidi olmaq istəyirsinizsə
Elçinin “Qatil” pyesini mütləq oxuyun.
Görəcəksiz
ki, əsl qatil Akademik Milli Dram Teatrının “Qatil”
tamaşasındakı Müəllimə (əsrarəngiz
oyunu, ustadcasına ifası ilə çoxdan bu teatrda aktyor sənətinin
zirvəsini fəth etmiş Ş.Yusupova!) deyil – onun sevgisini,
xoşbəxtliyini, insanlara inamını, ləyaqətini,
arzu və istəklərini ayaq altına atıb ruhunu, mənliyini
amansızcasına qətlə yetirən keçmiş
şagirdidir. Görəcəksiniz ki, dörd divar arasında
tənhalıqdan qıvrılan qadının hissləri ilə
soyuqqanlı sinizmlə oynayan və öz çirkin hərəkətlərini
“fəlsəfi” prinsiplərlə əsaslandıran Kişi
sizin də qəzəbinizə tuş gələcək. Və
əgər pyes-tamaşanın sonunda personajlardan biri (deyək
ki, polis rolunun ifaçısı ustad Yaşar Nuri) səhnə
önünə çıxaraq birbaşa (səhnədən
zala) müraciət edib:
– Bu əclafı
öldürmək olarmı – sualını versəydi,
inanıram ki, zaldakıların hamısı bir
ağızdan:
– Olar! Ölməlidir!
Çünki o, mənəvi qatildir! – deyə Kişiyə (əslində
nakişiyə!) ölüm hökmünü təsdiqləyəcəkdir.
Və
(növbəti dəfə...) tələsən
tamaşaçı Elçinin qurduğu mənəvi-psixoloji
intellektual tələyə düşəcək.
Çünki emosional hasilin hərarətindən bir az
özünə gələn kimi soyuq düşüncənin
düsturlarını xatırlamağa başlayacaq...
– Qanundan
başqa heç kim (ya heç nə!) insanın
ölümünə qərar verə bilməz!
***
Akademik Milli
Dram Teatrında anşlaqla oynanılan tamaşanın
quruluşçu rejissoru M.Ələkbərzadə Elçin
dramaturgiyasının “sehrli seyr” poetikasında həll edilməsinə
üstünlük verir. Onu da qeyd edim ki, bu poetikada işləmək
məhsuldar olduğu qədər də çətin bir
işdir. Çünki pyesin ideya qurğusunu təşkil edən
bütün (istisnasız!) elementlər bədii-estetik həllini
ikili sistemdə tapmalıdır. Belə ki, tamaşanın
predmeti həm ekzistensional qatda “ruh” kateqoriyası kimi, həm
rasional qatda “psixoloji yaşam” kimi mövcud olmalıdır.
“Qatil” tamaşasında “qətl” problemi rejissor tərəfindən
həm sehrli, bir çox məqamlarda sözəgəlməz,
dərkedilməz mənəvi fenomen kimi təqdim olunur (Pyesdəki
Müəllimənin xəyali dünyasında varolması), həm
də psixoloji detektivin əsas hadisəsi kimi
açıqlanır.
...Stanislavski
təliminin aksiomalarından biri budur ki, aktyor
yaradıcılığının başlıca məqsədi
səhnədə “insan ruhunun yaşamını” gerçəkləşdirməkdir.
Ş.Yusupovanın Müəlliməsi elə ilk andan qəribə
bir energetikasıyla (bu energetika güclü translyasiya
imkanlarına malikdir) tamaşaçı salonunu ələ alır.
Ona (aktrisaya!) baxanda məşhur Antuan de Sent Ekzüperinin tam
yerinə düşən deyimini xatırlayırsan.
Ekzüperi deyib: “Tamaşaçının könlünə
toxunmazlar – tamaşaçını ovsunlayarlar”. Bəli, sanki
bu dünyaya aktrisa olmaq missiyası ilə gələn, sirli,
müəmmalı, bəzən qapalı, bəzən də
çox mürəkkəb (bunların hamısı
İSTEDADIN görüntüləridir) Ş.Yusupovanın
ovsunundan tamaşadan sonra da xeyli vaxt qurtula bilmirsən: onun
Müəlliməsiylə (bəlkə elə özüylə?...)
mübahisə edirsən, razılaşırsan, dərdləşirsən
və... yenə də mübahisəyə girişirsən...
...Finalda
daş heykələ dönən Müəlliməyə
(Ş.Yusupovaya) baxanda isə həyatın dərkedilməz
sirləri qarşısında heyrətə gəlirsən:
üzünün cizgilərində, gözünün dibində
parlayan cəhənnəm əzabının (alovununmu?)
qığılcımlarıyla antik faciələrin qadın
obrazlarını xatırladan bu QATİL və şagirdlərinin
dəftərlərini yoxlayarkən özü-özüylə
danışan sadə (az qala yazacaqdım – “sovet müəlliməsi”)
qadın eyni insandırmı?
...Gecikmiş
sevginin burulğanına xərclənməmiş qadın
ehtirasıyla atılan məşuqənin xəyal
dünyasında “öz ulduzunu” axtaran məsum
qızcığazla nə əlaqəsi?
...İlk
baxışdan sadəlövh, dünyadan xəbərsiz, bəzi
məqamlarda gülməli (gülüncmü) görünən
QADINLIQ və tərəf müqabili ilə (Kişiyləmi?)
dünyagörüşü (fəlsəfi) mübahisəsində
möhkəm əsaslandırılmış həyat
mövqeyini müdafiə edən güclü QADIN bir araya necə
gələ bilər...
***
Yaşının
müdrik çağında yazdığı pyeslərdən
fışqıran yaşam sevinci Elçini ruh
baxımından gənc dünyanın sirlərini açmaq əzmində
bulunan bir dəliqanlı kimi təqdim edir ki, bu da həqiqətdir.
Həmkarlarının, ələlxüsus, gənc həmkarlarının
yaradıcılığına olduqca həssas münasibət
bəsləyən, ədəbi prosesi diqqətlə izləyib
hər maraqlı, ümidverici fakta həmin andaca reaksiya verən
yazıçı istəsə də, istəməsə də,
öz yaradıcı potensialını
açıqlamış, səngimək bilməyən yaratmaq
şövqünü nümayiş etdirmiş olur və
bununla özünün hələ fəth edilməmiş zirvələrini
açıqlayır ki, bu da həqiqətdir. Çünki
bütün əsl istedada malik olan sənətkarlar kimi o
inanır ki, ən gözəl, ən parlaq uğuru hələ
irəlidədir. Elçinin 70 illik həyatının
qeyri-şərti göstəricisi isə ondan ibarətdir ki,
bu “yuvarlaq” rəqəmin göstərdiyi zaman kəsiyində
milli sənət təfəkkürümüzdə, ədəbi
və teatr prosesimizdə “Elçin”
adlandırdığımız “insan amili” öz məhsuldar
işini görüb, görür və inşallah, hələ
uzun bir müddət zəhmətini əsirgəməyəcək.
Görkəmli
rus yazıçısı Yuriy Olyoşadan sənətdə
yaşın əhəmiyyəti haqqında soruşanda o, kədərlə
yoğrulmuş müdrik bir cavab vermişdi:
– Əslində,
sənətdə yaş yoxdur – təcrübə var. Amma
heç kim məni başa sala bilmir: nəyimə gərəkdir
bu təcrübə?!
İlk
baxışdan paradoksal yumor və hazırcavablıq təsiri
bağışlayan bu cavab əslində sənət və sənətkardan
ötrü olduqca vacib bir sualdır, onun üzərində
düşünməyin özü səmərəli və
müəyyən mənada, məsuliyyətli bir işdir. Bir
şərtlə – sənətkarın “yaş” və “təcrübə”
səciyyələri yüksək və dolğun
olmalıdır!
Bir düzəlişlə
– sənətkarın yaradıcı irsi o qədər zəngin
olmalıdır ki, kəmiyyət göstəricisi mənsub
olduğu mədəniyyət üçün keyfiyyət
meyarı kimi həm sənətkarın özünü, həm
yaşadığı dövrü, həm bütövlükdə
təmsil etdiyi sənət növünün tarixini dəyərləndirməkdən
ötrü “işlək olsun”. Aydın məsələdir ki,
söylənilən “şərt” və “düzəliş” hər
cür subyektiv dəyərləndirmələrin
qabağını kəsərək sənətkarın
obyektiv, hardasa mütləq qiymətini verməyə qadirdir.
***
Elçin
çağdaş Azərbaycan dramaturgiyası və
teatrında parlaq ədəbi hadisədir. Yuxarıda söylədiyimiz
kimi, ədəbi yaradıcılığın müxtəlif
istiqamətləri Elçin yaradıcılığında cəmlənmişdir.
Razılaşın ki, belə bir təzahür tez-tez rast gəlinən
hal-hadisə deyil. Elçinin çox cəhətli
yaradıcılığının rişələri,
kökləri dərində axtarılmalıdır.
Mirzə Fətəli...
Mirzə Cəlil... Molyer... Qoqol... Çexov...
Adlarını
çəkdiyimiz bu nəhənglər onun sələfləridir.
Teatr və dramaturgiya sahəsində hərtərəfli biliyə
sahib olan Elçin öz sələflərinin təcrübəsinin
ən yaxşı keyfiyyətlərini yaradıcı tərzdə
mənimsəmişdir. Mükəmməl komizm hissi,
cilalanmış nəfis mətn, metaforiklik, sərt realizm
Elçin dramaturgiyasının əsas məziyyətləridir.
Elçinin nəsri
Bakı və Abşeron motivlərinin çox parlaq bədii həllini
sərgilədiyi kimi, o özünün dramaturgiyası və
deməli, teatrı ilə də bakılıların
teatrını yaratmaqda və ona ümumxalq mənası verməkdədir.
***
Bu gün
Elçin tamaşaçılara və oxuculara təqdim etdiyi
14 tam və 10 kiçik həcmli pyesin müəllifidir.
1. “Poçt
şöbəsində xəyal” – 1970, 7 şəkil, epiloqdan
ibarət tragikomediya.
2. “Ah, Paris,
Paris” – 1992, 21 şəkildən ibarət komediya.
3. “Mən sənin
dayınam” – 1993, 12 şəkildən ibarət komediya (teatr
özünə gülür).
4. “Dəlixanadan
dəli qaçıb” və yaxud “Mənim sevimli dəlim” –
1996, proloq, epiloq, 12 şəkildən ibarət komediya.
5. “Mənim ərim
dəlidir” – 1998, 19 şəkildən ibarət komediya
(“ağıllı olub dərd çəkincə, dəli ol,
qoy sənin dərdini çəksinlər”).
6. “Mahmud və
Məryəm” – 1998, proloq, epiloq, 23 şəkildən ibarət
2 hissəli məhəbbət dastanı.
7. “Taun
yaşayır” (bir həyatın xronikası) – 2000, 26 şəkil
və epiloqdan ibarət 2 hissəli dram.
8. “Bolbolustan
şahzadəsi, yaxud yaşasın imperator böyük Şir
III Otibi Molimi Delembor Tır-tır” – 2000, 2 hissə, 15 şəkil
və epiloqdan ibarət komediya.
9. “Qatil”
(ulduzlar aləmində qətl) – 2002, 11 şəkildən ibarət
komediya.
10. “Ağ dəvə”
– 2002, proloq və 2 hissədən ibarət xronika.
11. “Arılar
arasında” – 2006, 9 şəkildən ibarət, bir az kədərli
komediya.
12. “Cəhənnəm
sakinləri” – 2007, 7 şəkildən ibarət 2 hissəli
dram.
13. “Teleskop” –
2010, 11 şəkil, 2 epiloqdan ibarət tragikomediya.
14. “Sənətkarın
taleyi” (Ərəblinski) – 2010, davamlı proloqdan, 11 şəkildən
ibarət faciə.
Ancaq biz
bilirik ki, Elçinin hələ üzə çıxarmadığı
bir sıra başqa pyesləri də vardır. Bu isə onu
göstərir ki, dramaturgiya bu gün çoxjanrlı və zəngin
yaradıcılığa malik olan Elçinin “əsas
janrıdır”. Onun yazdığı hər bir pyes
orijinaldır və dramaturgiyamızda yeni sözdür.
Ancaq
Elçin gözlənilməz yaradıcılıq
sürprizləri ilə bizi heyrətləndirən
yazıçıdır. Onun lap bu yaxınlarda dərc
edilmiş və oxucuların da, ədəbi ictimaiyyətin də
dərin marağına səbəb olmuş silsilə
“Nağıllar”ı əsl sürpriz olmadımı?
Bununla belə,
mən əminəm ki, Elçin dramaturgiyası daima
Elçinin “ədəbi sürprizləri” ilə
yanaşı irəliləyəcək.
***
Elçin
dramaturgiyasının forma və məzmun çoxcəhətliliyinin
kökləri nədən rişələnir? Bədii-estetik
və ictimai-siyasi dəyəri nədədir? Əsl
yazıçı nə deməkdir? Elçin belə cavab
verir: “Tərəddüd edən adam! O adamdır ki, təkcə
öz şəxsi mənafeyi haqqında
düşünmür. Onu həm də xalqın taleyi narahat
edir. Nə vaxt ki, cəmiyyətdə sabitlik yoxdur, nə vaxt
ki, hər şey kökündən məhv edilir, onu
şübhələr didir: görəsən, düzmü yol
tutmuşuq? Deyək ki, 90-cı ilin yanvarında bu qədər
adam nəyə görə məhv oldu? Bu qurbanların mənası
nədir? Beləcə, hadisələrin əzab-əziyyətlə
fəlsəfi-mənəvi dərketmə prosesi gedir”2.
***
Bu gün
çağdaş Azərbaycan dramaturgiyası sürətlə
dəyişən ziddiyyətli dünyamızda nə ilə nəfəs
alır? Bu suala cavab tapmaq məqsədilə də
Elçinin xüsusi hüsnü ilə seçilən
dramaturji irsinə nəzər saldıq və gördük ki,
Elçin yaratdığı dramaturji obrazlarda mənəvi
potensiyanın, xeyrin və insan iztirablarının, fədakarlığa
qadirliyin mənbəyini axtarır. Dramaturq cavab gözləmədən
suallar qoyur. Onun bəzi qəhrəmanları da elə
“suallar”dır. Güclü fərdi xarakterə malik bu qəhrəmanlar
həm də sosial təzahürlərdir. Bu pyeslərdə
biz Elçinin bədii təxəyyülünün müxtəlif
qütblərinə qoşula bilirik. Bu pyeslər həm də
dövrün güzgüsüdür: dövrün incəliklərə
qədər duyulan ab-havasında, mətnaltı mənalarında
dramaturqun fərdi üslubunun özünəməxsusluğu
sayəsində yeni tipik həyati təzahürlərin əksini
görürük.
Son dövrdə
dram janrı ciddi dəyişikliklərə məruz qalıb.
Çox zaman zahiri və daxili xarakterli dəyişikliklər
dramaturgiyada yeni janr kateqoriyalarının yaranmasına gətirib
çıxarıb.
Elçin qəhrəmanlarının
evolyusiyası ilə dramaturji materialın yeni janr
strukturlarının yaranmasının şahidi oluruq. Dramaturq
pyeslərin kompozisiyasını qurarkən sanki nöqtə
qoymağa qıymır. Bu pyeslərdəki mətnaltı mənalar,
ikinci plan məhz dramaturqun yaradıcı sərbəstliyindən
rişələnir.
Elçinin
“Cəhənnəm sakinləri” dramında qəhrəmanın
tragizmi ondadır ki, o, həmişə öz “mən”indən
imtina edib ondan tələb olunan rolu oynamalı olubdur. Tarixi
zamanın (1937-ci il) Kişi obrazına geydirdiyi maska onu şəxsi
məsuliyyət, vicdan, namus, şərəf kimi əbədi
hisslərdən məhrum edərək, normal insana xas olan
daxili təbəddülat və çırpıntılardan
uzaqlaşdırır (bu insan özünün “mən”inə
sahib çıxmaq xoşbəxtliyindən məhrumdur)...
Uzaqlaşdıra bilirmi?..
***
Elçinin qəhrəmanlar
qalereyasında özünü axtaran, həyatda yerini tapmayan,
azan, şübhələnən, həyatlarının ən
ahıl çağlarında belə dəyişməyə
hazır olan (“Arılar arasında” – Dayə, Baba), daim sirli bir
hadisənin baş verəcəyinə inanan insanlar
çoxdur. Gözləmə, uzaq olan gözəl gələcəyin
arzulanması Elçin pyeslərində xüsusi bir əhval-ruhiyyə
yaradaraq, onları lirik ovqata kökləyir. Elçin qəhrəmanlarının
daxili dünyası çoxplanlı və mürəkkəbdir.
Dramaturq bir tərəfdən onların yaşam tərzini qəbul
etmir, digər tərəfdən isə, onlara kömək etmək
istəyir. Elçin insan talelərini tipikləşdirməyi
bacarır. Və bütün bunların mərkəzinə
insanı qoyur. Onu qəhrəmanlarının şəxsi tərcümeyi-halından
çox daxili psixi vəziyyəti, əhval-ruhiyyəsi,
hal-hazırkı dünyaduyumu maraqlandırır. İnsan
xarakterlərinin təsvirində Elçin qəhrəmanın
ruhi vəziyyətini izləməyə önəm verir.
Dramaturqun
“Şekspir” pyesində hadisə xətti, hansı ki, qəhrəmanların
daxili hiss-həyəcanları, lirik-patoloji
çırpıntıları ilə daha da mürəkkəb
şəklə düşür, yeni bir məna qazanır. Dərinləşən
mənanın mənbəyi yalnız süjetdəki əməl-fəaliyyət
xəttinin horizontal istiqamətli inkişafında
(ardıcıl inkişaf edən hadisələrin
sıralanması) deyil, bu məna həm də ilk növbədə
motivlər sisteminin bağlılığında, onların
rifmində, ziddiyyətlərin dəyişməsində və
daxili qatda dərinləşməsindədir. Beləliklə də,
yeni mənanın yaranaraq güclənməsindədir.
“Şekspir” pyesində psixiatrik xəstəxananın pasiyentləri
(biri Sara Bernar... biri İosif Stalin... biri...) “məşhur
adamların adlarını, qiyafətlərini, iç
dünyalarını özəlləşdiriblər və
“adi” reallıqdan “coşqun” romantikaya “sıçrayıb”
birdən-birə qəhrəman olublar. Bu da onunla sonuclanıb
ki, dəlilərin imitasion “dahiləri” fərqli dövrlərdə
yaşasalar da, dəlixana məkanında rastlaşıblar”3.
Didaktikadan
uzaq olan bu pyeslərdə dramatik kompozisiya montajı çox
gözlənilməzdir. Bu pyeslərdə güclü lirik,
lirik-romantik, tragik, tragikomik zonalar mövcuddur və onlar
çox bənzərsiz dramatik strukturun yaranması ilə nəticələnir
(“Arılar arasında”, “Cəhənnəm sakinləri”, “Taun
yaşayır” “Bolbolustan şahzadəsi, yaxud yaşasın
imperator böyük Şir III Otibi Molimi Delembor
Tır-tır”, “Qatil”, “Şekspir”, “Sənətkarın
taleyi”).
Elçin
müasir yaşamımızı əks etdirən kəskin
psixoloji konfliktli dramlar ustası olmaqla yanaşı, həm də
tarixi mövzulara novatorcasına yanaşmağı bacaran
dramaturq kimi çıxış edir.
Elçinin
dramaturji irsinin hələlik sonuncu nümunəsi olan “Sənətkarın
taleyi” faciəsi Azərbaycan teatrının ölməz sənətkarı
Hüseyn Ərəblinskiyə həsr edilib. Pyesin qəhrəmanı
güclü xarakterə malik olan dahi aktyordur. Faciə qəhrəmanı
kimi Hüseyn Ərəblinski obrazı maksimal gücə –
istedada, ağıla, məqsədyönlülüyə və
ən önəmlisi, əməli enerji gücünə
malikdir. Bu obrazı xarakterizə edən və həyatını
sonucda faciəyə çevirən əsas məziyyət onun
köhnəlmiş qanunları pozmaq əzmi və teatrı
xalqın mənəviyyatını saflaşdıran bir zərurətə
çevirmək uğrunda apardığı mübarizədir.
Pyesdə yaradıcılığı 1914-1919-cu illəri
ehtiva edən aktyor H.Ərəblinski obrazı yenicə yaranan
peşəkar Azərbaycan teatrının inkişafı və
tarixi yasaqların, sosial ədalətsizliyin məhv edilməsi
uğrunda apardığı şəxsi və ictimai
mübarizənin həm qurbanına, həm də faciəvi qəhrəmanına
çevrilir.
***
Çağdaş
Azərbaycan dramaturgiyasında dram janrının (eləcə
də milli teatrın!) düşdüyü növbəti
böhrandan çıxmaq və yeni tarixi şəraitdə təzədən
“əbədi” məsələlərin həllinə girişmək
çapalarında... ciddi-cəhdində... əzmində...
şəksiz-şübhəsiz, Elçin
dramaturgiyasının rolu böyükdür.
Elçinin
dramaturq kimi xidməti həm də ondadır ki, o,
özünün parlaq nəsr təcrübəsini, parlaq nasir
qələmini keçən əsrin 90-cı illərindən
etibarən daha çox sevib seçdiyi dramaturgiya janrına
caladı və çağdaş Azərbaycan
dramaturgiyasında insanın psixoloji təhlil vasitələri
arsenalını əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşdirdi.
Əcəba,
dramaturgiya yazıçı Elçin üçün nəsrdən
daha cazibəli oldumu?..
Elçinin
pyesləri yalnız repertuar üçün, yəni ancaq
teatrda quruluş verilmək üçün olan əsərlər
deyil, həm də özü-özlüyündə ciddi
dramaturgiyanı təmsil edən parlaq səhnə ədəbiyyatıdır
(oxumaq üçün!).
Bəli! Bu
pyeslər həm teatrımızın repertuarını bəzəyən
tamaşaların ədəbi əsasıdır, həm də
ciddi ədəbiyyat nümunələridir.
Bu pyeslər
çağdaş Azərbaycan dramaturgiyasında psixologizmin
yeni məzmunlu kateqoriyasını təmsil edir. Onlarda
Elçinin cəmiyyətə ictimai-sosial münasibəti və
onun bədii inikası çox aydındır.
Biz qeyd etdik
ki, Elçinin pyesləri həm də yüksək ədəbi-bədii
məziyyətləri olan əsərlər kimi əsl ədəbiyyat
nümunələridir ki, bu keyfiyyəti hər bir dramaturqa aid
etmək çətindir. Gələcək nəsillər bu
pyesləri oxuyarkən bizim dövrün insanlarının mənəvi-əxlaqi,
psixoloji, ictimai-sosial durumu haqqında buradakı bədii, yeni məzmunlu
obrazların, yeni dramaturji strukturun, yeni dramaturji
kompozisiyanın, yeni konflikt və kolliziyaların, yeni tipli
xarakterlərin sayəsində dolğun biliklərə malik
olacaqlar.
Bu pyeslərdə
biz insan talelərinin qayğısı ilə yaşayan,
xeyirxah hisslərin əzəmətli gücünə inanan
Elçini görürük. Onun sevimli qəhrəmanlarını
– sənət adamlarını, teatr fədailərini,
güclü təbiətli insanları, kövrək xarakterli
obrazları, adi adamları məqsədə doğru aparan
yolda görürük... Biz – oxucu və
tamaşaçılar da onlarla birlikdə bu yolun yolçusuna
çevrilirik...
Elçin
öz əsərləri ilə sübut etdi ki, sənət həyatın
mahiyyətinə, “içinin içinə” nüfuz etməli
və bu mahiyyəti açmalı, üzə
çıxarmalıdır. Buna görə də, dramaturq
öz pyeslərində yumora, qroteskə, ironiyaya, sarkazma,
tragikomik məqamlara, parodik səhnələrə, “parodaksal gəlişmələrə”
geniş yer verdi. Elçin tragik və komik olanı, “mənasız”
cəhdləri, oyunbazlığı və oyun məqamlarını,
natural və parodiyanın hökm sürdüyü səhnələri
absurda gətirib çıxardan bir ab-havaya bürüyür.
Bu paradoksallıq onun pyeslərində acı ironiyaya
çevrilərək, sosial eybəcərliyə və sosial cəhətdən
eybəcər olan tiplərə qarşı yönəlir.
Onun
komediyalarını tamaşaçı və oxucuların
şüurunda güclü partlayış yaradan qumbaraya bənzətmək
olar. Canlı xalq dilində yazılmış və sağlam
yumordan hörülmüş bu komediyalardakı yeni məzmunlu
konflikt və kolliziyalar, yeni tipli obrazlar gerçəkliyin
mürəkkəb daxili ziddiyyətlərini yüksək bədiiliklə
əks etdirir.
Ədəbiyyat
və sənət tükənməz insan təbiətinə
doğru yönəldiyindən, əsl sənətkar kimi
Elçin də insan hisslərinin, istək və ümidlərinin
sərhədsiz dəryasına baş vurur. Və beləliklə
də, bizə – oxucu və tamaşaçıya
dünyanın sonsuz və tükənməz mənəvi-ruhsal
qatına yaxınlaşmaq, ona azacıq da olsa, toxunmaq
imkanını yaradır. Bəli, həyat qısa, sənət
isə əbədidir, çünki o, insan ruhunun ən ali təzahürüdür...
Nasir
Elçinin xoşbəxt taleyi olduğu kimi, dramaturq
Elçinin də xoşbəxt teatr taleyi var. Onun pyeslərini
həm oxucular, həm tamaşaçılar, həm də
teatr sənətçiləri sevirlər. Bu pyesləri
rejissorlar həvəslə tamaşaya hazırlayır, aktyorlar
həvəslə oynayırlar. Elçinin pyesləri nəinki
Azərbaycan teatrlarının repertuarının bəzəyidir,
onlar, eyni zamanda, xarici ölkə teatrlarında da qurulmuş
parlaq tamaşaların ədəbi əsasıdır. Onun
dramaturgiyasını xarici ölkələrdə
tanıyırlar, sevirlər və oynayırlar...
...Elçin
bu gün çağdaş Azərbaycan dramaturgiyasının
ən fəal təmsilçisidir. O, böyük eşqlə,
həvəslə yeni-yeni, gözəl pyeslər yazır və
inanırıq ki, yeni yazılacaq pyeslərdə də
özünün bədii ifadə vasitələrini yeniləşdirməkdə
davam edəcək.
“Sənətkar
özü üçün rəhbər tutduğu bədii
qanunlarla mühakimə olunmalıdır” (A.S.Puşkin).
Elçin dramaturgiyasına da teatr tənqidinin münasibəti
məhz bu sağlam zəmin üzərində qurulmuşdur...
Elçinin həyata,
yaradıcılığa, tədqiqat obyekti olan insana, yeni
mövzulara marağı bitməz-tükənməzdir. O,
“uzun... incə... bir yol”dadır (Yunis İmrə). Bu yol onunla
birlikdə həm dramaturgiyamızın, həm də
teatrımızın yoludur...
Elçinin
pyeslərindən xeyirə, işıqlı insanlar
arasındakı münasibətlərin qələbəsinə
inam arzusu ilə ayrılırıq və bu humanist missiya
Elçinin əsərlərini son dərəcə xarakterizə
edir.
Elçin
daim və hər yanda hər an Azərbaycan teatrını
TEATR kimi, cazibəli, SEHRLİ BİR MÖCÜZƏ kimi
şöhrətləndirməkdədir.
...Bu
düşüncələrlə də Azərbaycan
dramaturgiyasında özünün bəlli bir “yeri-yurdu” olan
Elçinin pyesləri barəsində mülahizələrimizi
bitiririk...
Amma və
lakin bu mülahizələri yenidən davam etdirmək niyyəti
ilə...
Elçinin
yaratdığı sənət əsərlərinə nə
isə diləmək bizim iqtidarımızda deyil – onlar
çoxdandır ki, sənət aləminin zaman və məkanında
öz həyatlarını yaşayır və zaman
baxımından bircə göstərici tanıyır – əbədiyyət!
İyul-avqust 2011-ci il.
Məryəm ƏLİZADƏ
525-ci qəzet.- 2011.- 17 sentyabr.- S.20-21.