Qloballaşma
şəraitində milli mədəniyyətimizin dəyərlərinin
qorunmasında və inkişaf etdirilməsində Bakı
Slavyan Universitetinin rolu
(Akademik Ramiz Mehdiyevin “İctimai və
humanitar elmlər:zaman kontekstində baxış” adlı məqaləsinin
işığı altında)
Qloballaşma
müasir tarixi inkişafın zəruri və obyektiv bir mərhələsidir.
O, zamanımızın əsas inkişaf xəttini təşkil
edir. O, elə bir obyektiv və qanunauyğun prosesdir ki, elm və
texnikanın nailiyyətlərinin təsiri altında müxtəlif
ölkələrin siyasi, iqtisadi və mədəni
inkişafının transmilliləşməsində əks
olunaraq dövlətlərin qarşılıqlı
asılılığının artmasına və müxtəlif
xalqlar arasında qarşılıqlı mübadilənin
genişlənməsinə səbəb olur. Qloballaşma bazar
münasibətlərinə əsaslanan cəmiyyətin
inkişafının təbii nəticəsidir. Ona müqavimət
göstərmək və ya qarşı çıxmaq
düzgün deyil. Bütün ölkələrin, o cümlədən
Azərbaycanın da qloballaşmadan bəhrələnmək
üçün real imkanları vardır. Bunun
üçün bütün ölkələr qloballaşmaya
müqavimət göstərmək haqqında deyil, ondan bəhrələnmək
haqqında düşünməlidirlər. Lakin bu, o demək
deyil ki, ölkələr, xüsusilə inkişafda olan
ölkələr, öz real imkanlarını nəzərə
almadan qloballaşma prosesini dövlət nəzarətindən
tamamilə çıxarıb bazarın öhdəsinə
verməlidirlər.
Qloballaşmanın
orbitinə daxil olan ölkələrin iqtisadi, siyasi, hərbi,
sosial, mədəni potensialları eyni deyil. Buna görə
bazar münasibətləri şəraitində güclü
potensiala (xüsusilə hərbi və iqtisadi potensiala) malik
olan ölkələr bir qayda olaraq sərbəst ticarət
şəraitində səmərəli şəkildə rəqabət
edə bilməyən zəif ölkələri özünə
tabe edirlər. Bu, özünü digər sahələrdə
olduğu kimi mədəniyyət sahəsində də
göstərir. Daha konkret desək, inkişaf etmiş ölkələr
öz mədəni dəyərlərini inkişafda olan
ölkələrə yeridirlər.
İctimai və humanitar sahələrdə
canlanma var!
Müstəqilliyinin
20 illiyini qeyd etməyə hazırlaşan Azərbaycan
Respublikası qloballaşma şəraitində öz milli dəyərlərinin
saxlanılması zərurəti ilə üzləşir.
Bununla əlaqədar akademik Ramiz Mehdiyev “Elm” qəzetində dərc
olunmuş “İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində
baxış” adlı proqram məqaləsində haqlı olaraq
qeyd edir: “Tariximizi, mədəniyyətimizi və bizi birləşdirən
mənəvi dəyərləri qoruyub saxlamaq indi hər
birimizin ən ümdə vəzifəsidir”.
Mədəniyyət
insanın daxili aləmini – onun adət- ənənələrini,
ideallarını- ehtiva edir. Öz mahiyyətinə görə
mədəniyyət sabit bir sosial hadisədir. Mədəniyyətə
ənənəvi, dini və milli dəyərlər daxildir. Bu
dəyərlər hər bir xalqın həyatında
aparıcı rol oynayır. Yeri gəlmişkən qeyd edək
ki, Samuel Hantinqton, Ronald İnqleqard, Zbiqniev Bjezinski, Fərid Zəkəriyyə
kimi tanınmış qərb politoloqları ictimai
inkişafda mədəniyyətin rolunu tədqiq edərək
onun dəyərlərinin aparıcı rol
oynadığını göstərmişlər. Müasir
ictimai inkişafda mədəniyyətin aparıcı roluna
istinad etməklə ictimai inkişafın, xüsusilə onun
inkişafının səbəblərinin və istiqamətinin
müəyyən edilməsinə nail olmaq
mümkündür.
Beləliklə,
qloballaşma şəraitində Azərbaycan xalqının
milli mədəniyyətinin dəyərlərinin qorunması
və inkişaf etdirilməsi mühüm bir məsələdir.
Bu məsələnin həll olunması mədəniyyətimizin
assimilyasiyaya uğramasının, ona yad dəyərlərin
daxil olmasının qarşısını alacaqdır.
İctimai inkişafda mədəniyyətin roluna yüksək
önəm verən ümummilli liderimiz Heydər Əliyev
deyirdi: “Yüksək mədəniyyətə malik olan xalq həmişə
qabağa gedəcəkdir, yaşayacaqdır və inkişaf
edəcəkdir”.
Bəs
müasir qloballaşma şəraitində mədəniyyətimizin,
milli dəyərlərimizin qorunmasına və inkişaf
etdirilməsinə necə nail ola bilərik?
Akademik Ramiz
Mehdiyevin adıçəkilən məqaləsindən sonra
ictimai və humanitar elmlər sahəsində ciddi canlanma
baş verdi. Hər sahə öz daxilində əyər- əskiyini
bir daha gözdən keçirdi və münasib nəticələr
çıxardı. İndi əsas məsələ bu sahələrin
bir-birilə üzvi, həmahəng əlaqəsinin yaranmasına
çalışmaqdır.
Bu məqsədə
nail olmağın əsas şərtlərindən biri odur ki,
qloballaşma şəraitində müasir qərb
sivilizasiyanın dəyərlərini qəbul edərkən
dünyada gedən inteqrasiya proseslərinə qoşularaq biz
passiv mövqedə durmamalıyıq. Başqa sözlə desək,
bizə dünyanın aparıcı dövlətləri tərəfindən
təklif olunan və həyatın müxtəlif sahələrinə
aid olan inkişaf modellərini, davranış
normalarını, dəyərləri necə gəldi qəbul
etməməliyik. Biz təklif olunan dəyərlərin bizim mədəniyyətimizə
uyğunluğunu nəzərə almalıyıq. Lakin bunu edərkən
biz təklif olunan mütərəqqi dəyərlərə
nihilist münasibət də bəsləməməliyik,
çünki onlar öz üstünlüyünü tarixi
inkişafda sübut etmişlər. Bundan başqa, passivlik
mövqeyindən əl çəkməyin digər
mühüm şərti öz mədəniyyətimizin,
sosial- iqtisadi, elmi-texnoloji və digər nailiyyətlərimizin
bütün dünyaya, o cümlədən inkişaf etmiş
ölkələrə də yaymağı nəzərdə
tutur. Bu isə ölkəmizin inkişaf etmiş ölkələrdən
asılılığının qarşısını
almaqla bərabər, onun dünyada nüfuzunun artmasını
təmin edir. Sözsüz ki, obyektiv səbəblərə
görə ölkəmiz qeyd olunan şərtə hələlik
daha çox mədəniyyət sahəsində nail ola bilir. Yəni
torpaqlarımızın 20 faizinin Ermənistan hərbi
qoşunları tərəfindən işğal olunması və
bunun nəticəsində bir milyondan artıq qaçqın və
məcburi köçkünümüzün olması səbəbindən
biz hələlik siyasi və iqtisadi sahələrdən daha
çox mədəniyyət sahəsində öz dəyərlərimizi,
nailiyyətlərimizi dünyaya yaymaq iqtidarındayıq. Bu
mühüm məsələni ölkəmizin bir çox
dövlət və qeyri-dövlət təşkilatları ilə
bərabər Bakı Slavyan Universiteti də uğurla həyata
keçirir.
Ümummilli lider Heydər Əliyevin dahiyanə
fərmanı
13 iyun 2000-ci
il tarixində Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin dahiyanə
və uzaqgörən fərmanı ilə yaradılan Bakı
Slavyan Universiteti mədəniyyətimizin, milli dəyərlərimizin
qorunması və inkişaf etdirilməsi sahəsində
çox əhəmiyyətli işlər həyata
keçirir.
Çoxsaylı
layihələrdən aşağıdakıları qeyd etmək
olar:
– TEMPUS IV
layihəsi. TEMPUS layihəsi bir sıra ölkələrlə
bərabər MDB ölkələrində ali təhsil
sisteminin modernləşməsini dəstəkləyən
proqramdır. Onun əsas məqsədi islahatlar yolu ilə
partnyor ölkələrin ali təhsil sistemlərini Avropa
İttifaqına üzv olan ölkələrin ali təhsil
sistemi ilə yaxınlaşdırmaqdır.
Bakı
Slavyan Universiteti 2008-ci ildə Avropa İttifaqı və MDB
ölkələri universitetlərindən ibarət konsorsiumun
tərkibində TEMPUS IV layihəsində iştirak etmək
hüququ qazanmışdır. Layihə belə adlanır
“Universitetin beynəlmiləlləşmə keyfiyyətini
yüksəltmə vasitələri”;
–
Böyük Britaniyanın BBC şirkəti və İrlandiyanın
Dublin Texnologiya Universiteti ilə Bakı Slavyan Universitetinin birgə
layihəsi. Layihə BBC World Service Trust və Dublin Texnologiya
İnstitutunun dəstəyi ilə Bakı Slavyan Universitetində
jurnalistikanın tədrisi standartlarını təkmilləşdirmə
strategiyasının hazırlanmasını nəzərdə
tutur;
–
Almaniyanın Yohannes Gutenberg Universiteti və “Osvald fon
Volkenştayn” tədqiqat cəmiyyəti ilə “Kitabi-Dədə
Qorqud” və “Nibelunqlar haqqında nəğmə”-
Ortaçağ qəhrəmanlıq dastanlarında Şərq
və Qərb” adlı Bakı Slavyan Universitetinin müştərək
tədqiqat layihəsi. Layihə iki dastanın Azərbaycan və
alman alimləri tərəfindən müqayisəli təhlilini
nəzərdə tutur.
Bu sadalanan
layihələrdən birinci və ikinci layihə (TEMPUS, BBC)
qabaqcıl Avropa ölkələrinin tədris, təlim
metodlarının və standartlarının Azərbaycanda
yayılmasını nəzərdə tutursa,
üçüncü layihə ilk növbədə mədəniyyətimizin
digər ölkələrdə geniş təbliğ
olunmasına imkan yaradır. Belə əhəmiyyətli layihələrin
həyata keçirilməsinə nail olduğuna və
ümumiyyətlə beynəlxalq əlaqələrinin
yüksək səviyyədə qurulduğuna görə
Bakı Slavyan Universiteti İtalyanın Bolonya şəhərində
qərarlaşan və dünyanın qabaqcıl universitetlərini
özündə birləşdirən Maqna Charta Universitatum
(Azadlıqların Böyük Xartiyası) təşkilatına
2005-ci ildə üzv seçilmişdir. Qeyd edək ki,
Bakı Slavyan Universiteti bu mötəbər təşkilata
üzv seçilən ilk və hələlik yeganə Azərbaycan
ali tədris müəssisədir.
Xarici əlaqələrimizin canında – Azərbaycanşünaslıq!
Akademik Ramiz
Mehdiyevin haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi xarici əlaqələrimizin
canında “azərbaycançılıq” ideyası
durmalıdır. Biz bu ideyanı ən müxtəlif layihələrdən
və strateji istiqamətlərdən keçirməliyik. Məsələn,
“Kitabi-Dədə Qorqud” və “Nibelunqlar haqqında nəğmə”-
Ortaçağ qəhrəmanlıq dastanlarında Şərq
və Qərb” layihəsi almanların “Nibelunqlar haqqında nəğmə”
dastanını Azərbaycan oxucularına təqdim etməklə
yanaşı, Azərbaycan xalqının zəngin mədəni
abidələrindən olan “Kitabi-Dədə Qorqud”
dastanının ideyalarının Almaniyada yayılması
üçün imkan yaradır. Bu, Azərbaycan
xalqının milli adət- ənənələrinin Avropada təbliğ
olunmasına səbəb olur. Qeyd olunan layihə çərçivəsində
“Kitabi-Dədə Qorqud” və “Nibelunqlar haqqında nəğmə”
dastanlarının germanşünaslar və türkoloqlar tərəfindən
birgə tədqiq olunması Hantinqtonun pessimist ruhda səsləndirdiyi
“sivilizasiyaların toqquşmasına” deyil,
yaxınlaşmasına əlverişli şərait
yaradır.
Bakı
Slavyan Universitetinin rektoru Kamal Abdullayevin dediyi kimi, bu layihə
ilə bağlı ən böyük filoloji uğur ondan ibarətdir
ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarını indiyədək
alman şərqşünasları, türkoloqları öyrənirdisə,
indi onu alman germanistləri də sevə- sevə tədqiq
edir, müqayisələr aparır, ortaq məxrəclər
müəyyənləşdirirlər.
Qeyd edək
ki, Bakı Slavyan Universiteti gələcəkdə də
“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının digər məşhur
dünya xalqlarının eposları ilə müqayisəli tədqiqi
istiqamətində işlərin görülməsini
planlaşdırır. Bu istiqamətdə Rusiya və
Fransanın əlaqədar universitetləri ilə
danışıqlar aparılır. Kiplinqin “Şərq Şərqdir,
Qərb isə Qərbdir və onlar heç vaxt birləşə
bilməzlər” düsturu bu dediklərimizin
işığında əhəmiyyətini itirmiş
sayıla bilər.
Azərbaycanşünaslığın
(özünün tərkib hissəsi
türkçülüklə bir yerdə)
inkişafının elmi əhəmiyyəti ilə bərabər
böyük siyasi əhəmiyyəti də vardır. Bu da Azərbaycan
və Azərbaycan xalqı haqqında inteqrativ elmi biliyin
inkişafını nəzərdə tutur. Müasir
dövrün ən fərqləndirici əlamətlərindən
biri onun informasiya dövrü kimi xarakterizə
olunmasıdır. Müstəqilliyimizin ilk illərində
düşmənlərimizin yaratdıqları informasiya
blokadası şəraiti ölkəmizin beynəlxalq
münasibətlər sistemində mövqelərinin itirilməsinin
əsas səbəblərindən biri olmuşdur. Bu
blokadanın nəticəsində dünya ictimaiyyəti bizim
haqlı tələblərimizə biganə qalmış və
onları dəstəkləməmişdir. Ümummilli lider
Heydər Əliyevin yorulmaz fəaliyyəti və Azərbaycan
dövlətinin bugünkü siyasəti bu buz layını
vurub dağıtdı və dağıtmaqdadır. Faydası
göz qabağındadır. Bu gün artıq informasiya
aspektində bizim üstünlüyümüz
danılmazdır. Azərbaycan həqiqəti bu gün
hamıya adekvat şəkildə əyandır. Lakin bu sahədə
əldə etdiyimiz nailiyyətlərə baxmayaraq azərbaycanşünaslığın
inkişafı və təbliği hələ də
qarşımızda duran mühüm məsələlərdən
biri kimi qalmaqdadır.
Bakı
Slavyan Universitetinin azərbaycanşünaslığın inkişafı
və təbliği ilə bağlı olan fəaliyyətini
şərti olaraq iki istiqamətə bölmək olar. Birinci
istiqamət azərbaycanşünaslığın bir elm sahəsi
kimi inkişafı ilə bağlıdır. Akademik Ramiz
Mehdiyevin azərbaycanşünaslığın bir elm sahəsi
kimi inkişafının qarşısında duran ümdə
məsələlər sırasında Azərbaycan
xalqının mentaliteti və Azərbaycan cəmiyyətinin
öyrənilməsini göstərir. Bu məsələlərin
öyrənilməsi ictimai elmlərin öhdəsinə
düşür. Ramiz müəllimin fikrincə, ictimai elmlər
“millətin düşünən beyninə, insanlarımızın
ictimai əxlaqının yüksəldilməsinə,
bütünlükdə inkişafın aparıcı amilinə
çevrilməlidir”. Ramiz müəllimin qoyduğu bu tələbə
real cavab kimi 2009-cu ildə Bakı Slavyan Universitetinin nəzdində
yaradılmış (Virtual) İctimai- Siyasi İnstitutu
göstərmək olar. Bu institutun fəaliyyətinin
sırasında aşağıdakı məsələləri
göstərmək olar:
– universitetin
ictimai elmlər sahəsində çalışan əməkdaşlarının
elmi-tədqiqat işləri mövzularının
aktuallığının və tədqiqatların keyfiyyətinin
müəyyən olunması;
– onların
elmi-tədqiqat işlərinin tədris olunan fənlərə
uyğunluğunun təmin edilməsi;
– ictimai elmlər
üzrə dissertasiya və magistr işləri, dərslik və
dərs vəsaitləri, metodik vəsait və tədris
proqramlarının aprobasiyası, müzakirəsi və onlara
rəylərin verilməsi;
– ictimai elmlər
sahəsində irəli sürülən layihələrin
qiymətləndirilməsi və onların həyata
keçirilməsinə kömək etmək.
Yeni (yeganə) ixtisas və yeni (yeganə)
laboratoriya
Bununla əlaqədar
Bakı Slavyan Universitetində artıq bir neçə ildir
ki, azərbaycanşünaslıq elmi-tədqiqat
laboratoriyası təsis olunmuş və fəaliyyət
göstərir. Bundan başqa respublikada ilk dəfə olaraq
Bakı Slavyan Universitetində azərbaycanşünaslıq
ixtisası açılmışdır və bu gün biz
dünyanın ilk olaraq bizdən gözlədiyi azərbaycanşünasları
hazırlamaqla məşğuluq. Bu ixtisas üzrə
bakalavriatura və magistratura səviyyələrində mütəxəssis
hazırlığı uğurla aparılır.
Universitetimizin
azərbaycanşünaslığın inkişafı və təbliği
ilə bağlı olan fəaliyyətinin ikinci istiqaməti Azərbaycan
və Azərbaycan xalqı haqqında obyektiv məlumatın
dünyaya yayılması ilə bağlıdır. Universitet
bu məqsədə nail olmaq üçün bir sıra xarici
ölkələrin universitetlərinin nəzdində Azərbaycan
dili və mədəniyyəti mərkəzlərinin
açılmasına nail olmuşdur. Qeyd edək ki, həmin
universitetlərdə azərbaycanşünaslıq ixtisası
üzrə mütəxəssis hazırlığı da
uğurla həyata keçirilir. Xarici ölkələrin
universitetlərinin nəzdində Azərbaycan dili və mədəniyyəti
mərkəzlərinin açılması və ümumilikdə
azərbaycanşünaslığın təbliği Bakı
Slavyan Universiteti tərəfindən xaricdə aparılan
işlərin əsas hədəfidir. İndiyədək belə
mərkəzlər Rusiyanın nüfuzlu universitetlərindən
hesab olunan Moskva Dövlət Linqvistik Universitetində (aprel,
2009-cu il), Belarusun Maksim Tank adına Minsk Dövlət Pedaqoji
Universitetində (dekabr, 2010-cu il) və Ukraynanın Poltava
İqtisadiyyat və Ticarət Universitetində (sentyabr, 2011-ci
il) açılmışdır. Yaxın gələcəkdə
Almaniyanın Qutenberq Universitetində, Ukraynanın Dövlət
Dillər Universitetində, Rusiyanın Yekaterinburq Universitetində
belə mərkəzlərin açılışı nəzərdə
tutulur.
Birgə “Elmi əsərlər”
Akademik Ramiz
Mehdiyev ölkəmizdə ictimai elmlər sahəsində vəziyyətin
heç də ürəkaçan olmadığını
qeyd edir. O, bu sahədə aparılan tədqiqatları təhlil
edərkən onların aşağı səviyyədə
olmasını göstərir. Bu, çox dərin
müşahidələrin nəticəsində deyilmiş
sözlərdir. Yaranmış vəziyyətin əsaslı dəyişməsinin
mühüm yollarından biri kimi Ramiz müəllim bir
sıra xarici ölkələrin ictimai elmlərin
inkişafı sahəsində əldə etdiyi təcrübədən
istifadə olunmasının vacibliyini vurğulayır. Bununla əlaqədar
akademik Ramiz Mehdiyev qeyd edir: “Mövcud vəziyyət tələb
edir ki, adıçəkilən sahələr üzrə
mütəxəssislərin hazırlığı
dünyanın nüfuzlu universitetlərində,
tanınmış elm və təhsil mərkəzlərində
aparılmalıdır”. Akademik Ramiz Mehdiyevin bu perspektivə
işləyən ideyası ona gətirib çıxardı
ki, bu gün Bakı Slavyan Universitetinin alimləri öz əcnəbi
həmkarları ilə elmi axtarışlarının nəticələrini
bir jurnalda dərc edirlər. Biz Elmi əsərlərimizin
müəyyən nömrələrini rusiyalı, belorus, alman
həmkarlarımızla bir yerdə hazırlayıb çap
edirik. Bu halın elmi mübadilə və əlaqə
üçün nə demək olduğunu xüsusi
vurğulamağa ehtiyac yoxdur.
Azərbaycanşünaslığın
bir elm sahəsi kimi inkişafı və təbliği akademik
Ramiz Mehdiyevin yuxarıda qeyd olunan məqaləsindən irəli
gələn mühüm vəzifələrin – ictimai elmlərin
sosial sifarişə çevik reaksiya verməsi, onların
sosial – iqtisadi inkişafın mühüm bir amilinə
çevrilməsi, Azərbaycanın uğurla həyata
keçirdiyi səmərəli daxili və xarici siyasət
haqqında məlumatın bütün dünyada
yayılması- həll edilməsinə öz töhfəsini
verəcəkdir.
Gənc nəslin
taleyinə qloballaşma dövründə yaşamaq nəsib
olmuşdur. Bu isə sadalanan uğur və potensial
imkanların daha da intensivləşməsinə gətirən
yeni yolların aranıb tapılmasıdır. Qloballaşma şəraitində
Azərbaycan xalqının milli mədəniyyətinin dəyərlərinin
qorunması və inkişaf etdirilməsində Bakı Slavyan
Universitetinin də rolu var.
Etibar Nəcəfov – Bakı Slavyan
Universitetinin Avropaşünaslıq
kafedrasının müdiri,
fəlsəfə elmləri doktoru,
professor
525-ci qəzet.- 2011.- 23 sentyabr.- S.4.