Hadi Rəcəbli: “Bizdə sosial
müdafiə ilə bağlı islahatlar prosesində təkamül
yolu seçildi”
MÜSAHİBİMİZ
MİLLİ MƏCLİSİN SOSİAL SİYASƏT
KOMİTƏSİNİN SƏDRİ, SİYASİ ELMLƏR
DOKTORU HADİ RƏCƏBLİDİR
– Bu yaxınlarda Azərbaycanın ikinci
dəfə müstəqillik qazanmasının 20-ci ili tamam
olacaq. Bu əlamətdar tarix, yubiley ərəfəsində
ötən dövrə nəzər saldıqda Azərbaycanın
sosial müdafiə sisteminin inkişaf dinamikasını, bu
yöndə həyata keçirilən dövlət siyasətini
bu proseslərin yaxından iştirakçısı olan bir
şəxs kimi necə xarakterizə edərdiniz?
– 20 il böyük tarix üçün
çox qısa bir müddətdir. Əgər eramızdan əvvəl
yaşayan insanların da sosial siyasətlə
bağlılığını, sosial müdafiəsini fikirləşsək,
görərik ki, indiki 20 il Azərbaycan kimi bir dövlət
üçün çox qısa bir müddətdir.
Dünyada sosial iqtisadi formasiyalar dəyişə-dəyişə,
insanların şüuru və tələbatları arta-arta, cəmiyyət
inkişaf edə-edə sosial müdafiə sistemi təkmilləşir,
yeni-yeni çalarlarla rəngarəng olur. Təsəvvür
edin, sığorta sisteminin yaranma tarixi 1898-ci ildə Almaniya
kansleri Bismarkın adı ilə bağlıdır – məhz
bu dövrdə sosial müdafiənin ilkin rüşeymləri
formalaşmağa başladı, bu sahənin həmrəylik
prinsipi üzərində qurulması baş verdi. Yəni,
sosial müdafiə sisteminin yaranma tarixi özü də
uzundur və indi Azərbaycanın bu 20 il ərzində sosial
müdafiə sisteminin təkmilləşməsindən
danışırıqsa, bu, dedikcə ağrılı, bir
ardıcıl və sistemli prosesdir. Təsəvvür edin ki,
bu prosesin Azərbaycanda kataklizmsiz, gərginliksiz keçməsinin
başlıca səbəbi Heydər Əliyevin xarizması
idi. Sosial islahatlar bütün dünyada ağrılı, gərgin
keçib, hətta, inqilablarla nəticələnib.
Çünki bu çox ciddi bir islahatdır, insanların,
hamının ailəsinə, məişətinə toxunan
islahatlardır. Ümumilikdə götürəndə bu
yöndə islahatların iki baş xətti olur. Birinci xətt
“Polşa modeli” adlanan “şokaterapiya”dır ki, həmin ölkənin
özündə bu proses 2 il ərzində getdi, bütün məsələləri
korladı, qiymətlər qalxdı, cəmiyyət dəydi
bir-birinə, sonra hər şey oturumlaşdı. Azərbaycan
isə bu məsələdə evalyusion yolu seçdi, təkamül
yolunu seçdi və biz zaman-zaman, addım-addım sosial
islahatları apardıq...
– Bunu bir qədər də konkretləşdirmək
olarmı?
– Bunlar çox ciddi islahatlardır.Birincisi
pensiya islahatları idi. Biz pensiya islahatlarında həmrəylik
prinsipindən fərdi uçot prinsipinə keçdik. Həmrəylik
belə idi ki, adamlar pul verirdilər, axırda son iki il ərzində
kim nə qədər əmək haqq alıb, o əmək
haqqına görə orta pensiya məbləği
hesablanırdı. Bu, ədalətsizlik idi. Bu sistem təkmilləşdi,özü
də zaman-zaman təkmilləşdi, hələ bu gün də
təkmilləşir. Fərdi uçot sistemində artıq
ödəmələri poçtalyonlardan keçdik kartlarla
paylanma sisteminə. Təsəvvür edin ki, poçt-rabitə
şöbələrində pensiyaların paylanmasından
faydalanan yüzlərlə adamlar var idi ki, onlar bunun əleyhinəydilər.
Amma keçdik kart sisteminə, bankomat sisteminə. Burada Səlim
Müslümovun rəhbərlik etdiyi qurumun- Dövlət
Sosial Müdafiə Fondunun böyük xidmətləri oldu.
Biz qanunvericiliyi də təkmilləşdirdik. Sığorta
fonduna keçirilən vəsaitlərin məcburiliyini və
ilkinliyini təmin etdik. Belə ki, əvvəllər
bütün pullar bölünürdü, Sosial Sığorta
Fonduna köçürməyə pul qalmırdı. İndi
biz birinci qoymuşuq əmək haqqı, sonra sığorta
haqqı, Təkcə bu addım sığorta sistemini xeyli
gücləndirdi. Sığorta sistemi, yəni, sosial müdafiə
sisteminin sosial müdafiə fondu gücləndi və bu
gün bizdə pensiyaların ödənilməsində, demək
olar ki, problem yoxdur. Hər ayın sonunda pensiyalar hesablanır,
ödənilir. Bu, böyük islahatlardır. Ciddi islahatlar
keçdi gənclər- ailə-uşaq siyasəti ilə
bağlı. Təsəvvür edin ki, Azərbaycanda idarəetmənin
strukturu təkmilləşdi. Nazirlik oldu İdman-Gənclər,
o biri oldu Ailə,Qadın və Uşaq Problemlərinin Həlli
üzrə Dövlət Komitəsi. İkisinin də
konsepsiyaları dəyişdi, istiqamətləri təkmilləşdi,
gənclər siyasəti haqqında qanun qəbul olundu,
uşaq problemləri ilə bağlı onlarla qanun qəbul
edildi, beynəlxalq əməkdaşlıq gücləndi və
bizim uşaq-ailə-qadın problemlərində ciddi dəyişikliklər
oldu. Eyni zamanda, idmanla bağlı müvafiq qanunlarımız
qəbul olundu, çox ciddi islahatlar aparıldı. Digər
islahatlar əmək haqları ilə bağlı idi. Təsəvvür
edin, biz ilin yekununda artıq bir neçə ildir ki,
yaşayış minimumu rəqəmini təsdiq edirik. Bu rəqəmin
müəyyənləşməsi özü uzunmüddətli
bir proses idi. Əvvəllər bu rəqəmi bir nəfər
üçün orta statistik insan götürmüşdük
və ona hesablayırdıq. Sonra biz öyrəndik ki, bu
düzgün deyil. Götürdük uşaqlar
üçün bir rəqəm, orta yaşlılar- işləyənlər
üçün bir rəqəm, pensiyaçılar
üçün bir rəqəm. Deməli, yaşayış
üçün minimum rəqəmimiz var. O rəqəmlərə
uyğun olaraq minimum əmək haqları hesablanır və
bu gün dünyada çox nadir haldır ki, əmək
haqqı minimumu orta yaşayış minimumuna yaxın rəqəmdir,
97 manat – 85 manat. Bu, çox yaxın rəqəmdir. Əlbəttə,
bu rəqəm də təkmilləşir. Bazardakı qiymətlərlə
əlaqədar bu da görürsən ki, artır. Əmək
haqqı fəlsəfəsi Azərbaycanda ciddi qoyulub. Yeni
iş yerlərinin yaradılması, ailədə iki nəfərin,
üç nəfərin əmək haqqı gətirməsi,
ailə büdcəsinin formalaşması və prezidentimizin
baş istiqamət olaraq qoyduğu real gəlirlərin
artırılması bu fəlsəfənin əsasını
təşkil edir. Yəni, bazarda hansısa mümkün olan
hallarda bolluğun yaranması qiymətin tənzimlənməsinə
kömək edir. Bazar qanunları ilə qiymətlərin tənzimlənməsi,
bolluğun yaranması üçün ərzaq təhlükəsizliyi
proqramları var. Azərbaycanda bunlar hamısı ona işləyir
ki, əmək haqları ilə yanaşı, əsasən
real gəlirlər artsın. Bu, bir islahat sistemidir. Başqa bir
islahat sistemi sosial müdafiədə
ünvanlılığın təmin olunmasıdır.
Vaxtı ilə deyirdilər, Qarabağ əlillərinə dərman
pulsuzdur. Qarabağ əlili də gedirdi özəl aptekə,
– hansı ki, vergi verir, özünün malıdır-
götürürdü kitabçasını göstərirdi
ki, mənim xalam uşağının dayısı nəvəsinə
pampers lazımdır. Avtobus elə, digər elektrik enerjisi elə.
Ona görə bunlar hamısı sistemləşdirildilər.
Xidmətlərin monetizasiyası deyilən bir istiqamət
seçildi. Sosial müdafiədə pulla ölçülmə
məsələsi oldu, abstraktlıq yığıldı və
eyni zamanda, ünvanlılıq qismən təmin olundu. Zaman
göstərdi ki, ünvanlı yardımların ödənilməsində
də mexanizm çox narahatdır, təzədən təkmilləşməlidir.
Biz bu gün yenə o məsələyə
qayıdırıq. İlkin ünvanlı yardıma keçəndə
17 sənəd istənilirdi, indi cəmi 5 sənəd tələb
olunur...
– Bunun özü də bəzən
narahatlıq yaradır...
– Doğrudur, ona görə bu istiqamətdə
təkmilləşmə davam etdirilir. Yenə də qeyd edirəm
, bu məsələdə də bir müddət neqativ hallar
oldu, bu da faktdır və zaman göstərdi ki, bu sistem də
təkmilləşməlidir. Sosial müdafiə sistemində
maraqlı bir yeni istiqamət də müəyyənləşdirilib.
Bu da sosial xidmətin özünün sisteminin dəyişməsidir.
Bu dəqiqə sosial müdafiədə, sosial xidmətdə əsasən
dövlət iştirak edir, qocalara, əlillərə, xəstələrə
xidmət göstərilir. Amma bəzən yaddan
çıxarılır ki, həm də sosial psixoloji xidmət
lazımdır. Gənc ailənin sosial müdafiəsi ilə
bağlı xidmətin elementləri var. Beləliklə, biz
düşünürük ki, gələcəkdə
bütövlükdə sosial xidmətlərə
qeyri-hökumət təşkilatları institutunu cəlb edək.
Macarıstanda belə təcrübə var, öyrənmək
olar. Yəni, artıq sosial xidməti dövlət sistemi ilə
yanaşı, qeyri-hökumət institutu görsün, tender elan
edilsin, 50 təşkilat gəlsin tenderdə iştirak etsin,
biri udsun, gəlsin bu xidməti göstərsin, qiyməti də
aşağı olsun. Yeniliklər təkmilləşmənin
davamıdır. Ahılların sosial müdafiəsi
haqqında qanunumuz var. Azərbaycanda bu gün sosial müdafiənin
yaxşılaşdırılması üçün
çox ciddi hüquqi baza artıq formalaşır. Səhiyyə
ilə bağlı Azərbaycanda çox böyük işlər
görülüb. Sevindirici hal odur ki, səhiyyə sistemində
dövlət müəssisələrində pullu xidmət
deyilən məfhum ləğv olundu, sağlamlığın
qorunması haqqında qanun qəbul olundu. Özəl səhiyyə
xidmətinin hüquqi bazası təmin olundu. Tibbi
sığorta haqqında qanun qəbul olundu...
– Amma bir məsələ də var ki, bu
gün tibbi sığorta işləmir...
– Niyə işləmir? Ona görə ki,
məmurun, kiminsə səhlənkarlığından. Qanun qəbul
olunub, prezident imzalayıb, artıq üç ildir büdcədə
bu məqsədlər üçün pul ayrılır. Amma
tibbi sığorta işləmir. Tibbi sığorta sistemi
işləsə, görün səhiyyənin maliyyələşməsində
və səhiyyədə olan bəzi neqativ halların aradan
götürülməsində nə qədər böyük
rol oynayar. Bu gün açıq etiraf edim ki, həkimin əmək
haqqısı aşağıdır. 130 manat çox
aşağı əmək haqqıdır, prezidentimiz daim bu
haqda düşünür və ölkənin maliyyə
qurumlarına bu rəqəmin hiss olunan dərəcədə
artırılması üçün imkanlar axtarılması
göstərişini verib. Belə mülahizələr var ki,
yaxın günlərdə həkimlərin əmək
haqqısının qaldırılması gözlənilir. Əlbəttə,
sosial müdafiənin səhiyyə qolundan danışanda məntiqi
olaraq pasientin hüquqlarının qorunması məsələsi
də ortaya çıxır. Əslində baxanda
sağlamlığın qorunması ilə bağlı bu
gün hüquqi baza yeniləşmə bir az da tutumlu desək,
məcəllələşmə istəyir. Azərbaycanda 20
il ərzində sosial müdafiə sistemi kökündən təzələnib,
müasirləşib, təkmilləşib. Bir baş istiqaməti
mütləq yadda saxlamaq lazımdır ki, möhtərəm
prezidentimiz İlham Əliyev cənablarının məqsədi
Azərbaycanda sosial rifah tipli dövlət qurmaq, azərbaycanlıların,
Azərbaycan xalqının real gəlirlərini artırmaq,
güzəranını daha da
yaxşılaşdırmaqdır. Bəzən biz birbaşa
aldığımız sosial müdafiəni
görürük, amma dolayısı yolla olanları
görmürük. Məsələn, xəstəxana tikilib,
onu görə bilmirik, yol çəkilib onu görə
bilmirik, məktəb tikilir, onu görmürük. Hava təmizlənir,
onu hiss etmirik, su çəkilir, onu hiss etmirik. Bəs bunlar
sosial müdafiə deyilmi? Beləliklə , Azərbaycanda sosial
müdafiə sistemi günü-gündən təkmilləşdi
və özünü də bu 20 il ərzində hiss olunan dərəcədə
göstərdi ...
– Hadi müəllim, sosial müdafiə
sistemindən söhbət düşmüşkən, məlum
65-70 yaş məsələsinə münasibət bildirmənizi
də istərdik. Çünki bu da, xüsusən son ay
yarım ərzində , özünün hansısa müəyyən
fəsadlarını göstərməkdədir...
– Mən həmişə sosial müdafiə
sistemində atılan addımları ona bənzədirəm
ki, məsələn, insan xəstələnir, insanı
yıxırlar, skalperi götürürlər, kəsirlər,
doğrayırlar, ağrıdırlar, müalicə edirlər.
Bax, həmin ağrılı addımlardan biri də budur.
İndi gəlin neyləyək? Bu gün Azərbaycanın əhalisi
9 milyon 111 min nəfərdir. Hər il doğulan 100 minə qədər
uşağın 18 yaşda olanda işlə təmin edə
biləcəyikmi? Bu haqda heç kim fikirləşmir. Hər
kəsin ailəsində uşaq , cavan , nəvə
böyüyür. Yaxşı bu gün biz veteranlar,
yaşlılar, – 65 yaşında yerimizi təhvil verməsək,
getməsək, belə deyək, dövlətin bizə
qayğısına cavab olaraq öz yerimizi boşaltmasaq onda
necə olar? Elə həmişə biz oturub işləyəcəyik?
Bunun da səbəbləri nədən irəli gəlir?
İki səbəb var. Birincisi, insanların
sağlamlığı yaxşılaşıb, orta yaş həddi
yüksəlib, artıq əvvəlki illərə nisbətən
insanlar bir yaş çox yaşayır, ölüm azalıb,
artım çoxalıb. Nə olsun? Ancaq iş yeri nə qədər
çox yaransa da, bu artıma cavab verə bilmir. Əgər
belə getsə heç cavab verə bilməyəcək də?
Səbəblərdən biri budur. Digər səbəb də
odur ki, əlbəttə, gənclər işləməlidirlər.
Onu da vurğulamağı vacib sayıram ki, bu adamlar özəl
müəssisələrdə, bələdiyyələrdə,
qeyri-hökumət təşkilatlarında lap elə məsləhətçi
işləyə bilərlər. Mən bir balaca təhlil
aparmışam. Sual vermişik ki, ay pensiyaçı, sən
aldığın pulu nəyə xərcləyirsən?
Aydın olur ki, pensiyaçı – işləyən
yaşlı adam aldığı əmək
haqqısını nəvəsinə, oğluna ,
qızına xərcləyir. Amma bizim Konstitusiyada
yazılıb ki, 18 yaşına qədər uşaqları
valideynləri saxlayır, 70 yaşından sonra qocaları isə
övladların saxlamağa borcludur. Beləliklə, burdan gəlib
belə bir məntiqsizlik çıxır. Ona görə
düşünürəm ki, bu, işdəngetmə
bütövlükdə son nəticədə müsbət
göstəricilərlə müşayiət olunacaq. Amma ilkin
olaraq, ola bilər hansısa kənd məktəbində müəllim
çatmasın. Defisit yaranacaq. Defisit yaranmaması
üçün həmin kənd məktəbi müəllimə
çox maaş verməlidir, ona şərait
yaratmalıdır ki, ora şəhərdən müəllim gəlsin.
Məcburuq da bunu edək. Beləliklə, bu boşluqlar, bu
kataklizmlər, bu gərginliklər bilinəcək və
sonradan yerini tapacaq və ola da bilər ki, qanunlara yeni əlavələrə
və dəyişikliklərlə müşahidə olunacaq.
Kamil HƏMZƏOĞLU
525-ci qəzet.-
2011.- 27 sentyabr.- S.4.