Qəşəm İsabəyli: ədəbi
ömrə bir nəzər
Qəşəm İsabəyli Azərbaycan
uşaq ədəbiyyatında bədii sözün qüdrətinə
dəyər verən, uşaq psixologiyasının ciddi, həm
də dərin müşahidəçisi kimi çox
maraqlı əsərlər yazan və bütün bunların
mayasını həyat gerçəkliklərindən əxz
edən qələm sahibidir. Yazıçı bu sahədə
araya-ərsəyə gətirdiyi poeziya və nəsr nümunələri
ilə yetmişinci illərdən üzü bəri yol gəlir.
Bu yollarda mədəni-mənəvi yaddaşımızı
“Balaca, bap-balaca”, “Şam nağılı”, “Əkil-Bəkil”,
“Ü-ü-ü”, “Nənəm təkdi” kimi əsərlərilə
zənginləşdirib. Xoş bir təsadüf səksəninci
illərdə bizi işlədiyimiz nəşriyyatların (o
zaman mən “Gənclik”, o isə “İşıq” nəşriyyatında
çalışırdıq) ictimai işlərində
yaxınlaşdırdı. Bu yaxınlıq arasında mən
onu saf əqidəli, təmiz əxlaqlı, yalana, riyakarlığa
düşmən kəsilən istedadlı, zəhmətkeş
bir ziyalı kimi tanıdım. Sonralar onunla müəllif-redaktor
kimi fikir mübadilələri, yaradıcı söhbətlər
aparırdıq. Elə o zamanlardan da onunla dostluğumuz
başladı. Təbii ki, bu dostluğun mayasında həyat
hadisələrinə oxşar yanaşma tərzi,
fikir-düşüncə yaxınlığı
dayanırdı. O, uzun zaman yaradıcı imkanlarını əsasən
uşaq ədəbiyyatının inkişafına həsr
etmişdir. Uşaq aləminə dərindən bələd
olan, o aləmin ab-havasına çox ustalıqla daxil olan
yazıçı dostumun əsərləri bu mənada hər
zaman diqqəti cəlb etmiş, hətta onlardan mükafata
layiq görüləni də olmuşdur.
Qəşəmin uşaq şeirləri
oxucunu mütaliəyə həvəsləndirir. Hətta
uşaqlara kitab oxumaq vərdişini, səbrini, təmkinini
aşılayır. “Həmişə aldıqların nübar
kitablar olsun”, misraları balaca dostlarının kitaba
marağını, yaxşı əsərlər oxumağa
istəyini yaratmırmı? Yazıçı nəsihətamiz
fikirlərini asanlıqla, ləziz bir təam kimi onlara
“yedizdirir”. “Ağzına şirin gələn dadlı sözlər
tapmışam” – deyib, böyüklü-kiçikli
oxucularını başına yığaraq onlara nə qədər
həyat hekayələri danışır. Ordakı əhvalatların
sadə, eyni zamanda yüksək bədii zövqlə təsviri
bu əsərlərin yaddaşda birdəfəlik
qavranılmasına təsir edir. Onun bir sətrini, bir cümləsini
gözün almağı yetər ki, kitabı əldən
qoymadan su kimi içib başa çatdırasan.
Bilirəm ki, Q.İsabəyli hər deyəndə, yazmaq xatirinə masa
arxasına keçən deyil.
İçindən bişib, dəm
almayınca qələmə sarılmaz. Doğrudan da,
əsərlərini təkrar-təkrar oxuduqca
görürəm ki, müəllif
poeziyanın və nəsrin imkan verdiyi bütün sahələrdə
mövzunu, onun süjetini, təsvir edəcəyi hadisə və
əhvalatları, hətta bədii detalları, nənələrin
boxçasından arayıb seçdiyi
çəmən ətirli sözlərini fikrində
yaraşdırıb-dolğunlaşdırmamış, ürəyini
boşaldan deyil.
Q.İsabəyli
“Şirvannəşr”in təsisçisi olduğu
vaxtlardan cəmiyyətdə, ədəbi
mühitdə daha işıqlı
görünməyə başladı. Sənətə, ədəbiyyatımıza
və mədəniyyətimizə açıq-aydın, təəssübkeş
bir baxışla diqqətini
artırdı. Onun bu
sahədə işgüzarlığı, bacarığı mənə ən əvvəl
ağır zəhmətə qatlaşan əkin-biçin
adamını xatırlatdı. O da sanki öz sahəsinin rəncbəriydi.
Qollarını çirmələyib nəşriyyatı
qurub-tikəndə, iş mühitini,
yaradıcılıq mətbəxini sahmanlayanda,
bir sözlə, iş-gücün
əlindən macal tapmayanda
elə sözün həqiqi mənasında
əkinçi oğlu əkinçiydi. Hələ “İşıq”da, “Şur”da işlədiyi vaxtlarda kitab nəşri sahəsində
qazandığı təcrübəsini, texniki
işlərdən tutmuş
yaradıcılıq imkanlarına, xalqın dilinin,
tarixinin, mədəniyyətinin
inkişafına xidmət edən əsərlərin üzə
çıxarılmasınadək gördüyü
işlərdə bütün istəyini,
bacarığını burda daha da təkmilləşdirdi.
Doğrudur, bu gün respublikamızda çoxlu
sayda yeni tipli nəşriyyat-mətbəə fəaliyyət
göstərsə də, qətiyyətlə demək olar ki, bu
çoxluğun içində “Şirvannəşr”in
boyu, çəkisi və sanbalı
aydın görünür. Mən
də bilirəm ki, o çox zaman yalnız idarənin
xərclərini çıxartmaqla kifayətlənərək,
əslində sağlam ruhlu
əsərlər, həqiqi mənada ədəbiyyat nəşr
etməyi özünün naşirlik
fəaliyyətində başlıca meyar hesab edir. Q.İsabəyli
bu gün
respublikamızda barmaq sayına gələn
naşirlərdəndi.
Qəşəm
“Şirvannəşr”i yaradanda, ilkin dövrün çətinlikləri
içərisində itib-batanda onun yaradıcılığında bir durğunluq
müşahidə edirdim. Nəşriyyatın
qayğıları, onu ayaq
üstə qaldırmaq yolundakı ağır zəhməti Qəşəmi
ədəbi yaradıcılıqdan bir növ uzaqlaşdırmışdı.
Söhbətarası özü də təşkilati
işlərin yorucu zəhmətindən
gileylənirdi. Elə bil qurumuş
ağacam, yaza bilmirəm,
deyirdi. Ola bilməz,
inzibati-təşkilati işlərini sahmanlayandan
sonra özünə qayıdacaqsan,
bulağın da gözü
açılacaq, deyə həqiqətən belə
olacağına onu inandırırdım.
Elə də oldu. Bulağın gözü açıldı, özü
də necə! Sən demə, öz
yatağından sakitcə baş alıb
gedən çayın kükrəyib daşmağı da yaman olurmuş.
Və çox keçmədi ki, Q.İsabəylinin
yaradıcılığında gözü
açılmış bulağın təzə qolu da yarandı.
Baxmayaraq ki, son bir neçə ildə
dövri mətbuatda Qəşəmin
ara-sıra satirik-tənqidi yazılarını, mollanəsrəddinsayağı
yazılmış felyetonvari hekayələrini
oxuyurdum, amma “Ölü bilər, mən bilərəm”
kitabını əlimə alanda o yazıların bir təsadüf
nəticəsində, yaxud ötəri bir maraqdan
yaranmadığını
gördüm. Səhifələri
çevirdikcə ixtiyarsız dodağım qaçır, bəzi
üzdəniraq müasir mollaların, dəlləklərin,
gecə-gündüz pul-para üçün qulaq kəsənlərin
əməllərinə bunca açıq
və ciddi münasibət bildirməsi bir oxucu, həmkar kimi mənə xoş təsir
bağışladı. Adı çəkilən əsərində
müəllif qədərincə xalqın
ağrılarından, dərd-sərindən söhbət
açıb. Doğrudan da ictimai həyatımızın
bütün sahələrində
rastlaşdığımız naqisliklər əhvalımızı
pozsa da, həyatımızın
axarını dəyişib ömrümüzü
talan etsə də, bəzən cəsarətsizliyimizdən
üstünə gedə bilməyib, onlardan
yan keçirik. Halbuki yaşadığımız həyatda
addımbaşı üzləşdiyimiz, gördüyümüz
eybəcərliklərin, çəkdiyimiz ağrıların
baiskarları olan yalançıları,
riyakarları, nəfsinə qul olanları
ifşa etmək handa bir qələm sahibinin işi, hünəri deyil.
Lakin Q.İsabəyli bir
vicdanlı yazıçı, gözüaçıq
ziyalı kimi bütün
bunlardan yan keçə
bilmir. O bizi də zəmanənin
eybəcərliyinə, ağrılarına qarşı
çıxmağa, mübarizə aparmağa
çağırır. Bu reallıqda qələmə aldığı əsərlərinin
qəhrəmanları mənə Haqverdiyevin
marallarını xatırlatdı. XXI əsrdə
yazıçı Q.İsabəylinin maralları həyatımızın
müxtəlif sahələrində dəlləklik edən
qafası boş, iddiası,
iştahası aşıb-daşan “həkimlər”, “müəllimlər”...
müxtəlif peşə sahibləridi. Mən
onun bu yazılarında
qəzəbinə tuş gələnləri,
dünyamızda dolaşan, bizimlə nəfəs
alan, atmosferi
çirkləyən, havamızı boğan,
həyatımızı zəhərləyənlərin
yazıçı qələmində cəsarətlə ifşa edildiyini gördüm. Hələ
ötən əsrin əvvəllərindən
savadsızlığa qarşı aparılan mübarizənin
bu gün Q.İsabəyli
yaradıcılığında başqa bir formada davam
etdirilməsi mənə həm fərqli, həm də qəribə
göründü. Bir
vaxtlar avam xalqı dini xurafatın cəngindən qoparıb,
gözünü açmaq
üçün mütərəqqi fikirli ziyalılarımızın öz ölümlərini gözlərinin
altına alaraq fanatizmə, xurafata qarşı necə bir
cəsarətlə mübarizə apardıqları bizə bəllidir.
Sanki bu gün tarix təkrar olunur. Fərq ondadır ki,
o zaman xalq
savadsız və avam idi.
İndi xalq
gözüaçıq, savadlı olduğu
halda acgözlərin,
yalançıların, fırıldaqçıların, müasir əmmamədaranların
caynağından xilas ola
bilmir. Bu mənada
müəllifin satirik hekayələri, tənqidi
yazılarının ruhunu ifadə edən
əsas xüsusiyyət də ictimai
ağrılarımızın, həyat
reallıqlarının canlı təsvir olunmasıdır. Bu əsərləri
oxuyanda anladım ki,
uşaqların tərbiyəsində,
yetişib-formalaşmasında, daha doğrusu uşaq ədəbiyyatının
inkişafında müstəsna rolu olan əsərləri ilə yanaşı
satirik-tənqidi ruhda yazdığı
hekayələri də bu gün
cəmiyyət həyatında düzlüyün, təmizliyin, ictimai
əxlaqın qorunmasına xidmət edir.
Hörmətli yazıçımız Cəmil Əlibəyov
bu əsərləri oxuyandan
sonra onların yaranma
səbəbini belə ifadə etmişdi:
“Zəmanə qəbahətləri sənin
yaradıcılığını yeni bir məcraya saldı”.
Bu yazıları oxuduqca
ürəyimdən bir ağrı keçdi. Düşündüm ki, bəlkə
yaşadığımız həyatda bu kimi naqislikləri törədən adamlar olmasaydı, yəqin Qəşəm də
uşaqlar üçün
yaradıcılığına sadiq
qalardı. Tez də bu
fikirdən daşındım. Çünki
Q.İsabəyli istedad və zəhmətinin
işığında Azərbaycan ədəbiyyatı və
mədəniyyətinin inkişafında gərəkli olan istiqamətlərdə yorulmadan
qələm işlədən bir
ziyalıdır. Onun son vaxtlar Azərbaycan
ədəbiyyatında tutiya olan və maraqla oxunan memuar yazıları da əslində bir çox görkəmli sənət
adamlarının həyatının böyük
bir parçasını öz
taleyində yaşayan
yazıçının yaradıcı xarakterinin,
ziyalı, vətəndaş mövqeyinin,
naşir zəhmətinin
işıqlı bir bəhrəsidir,
düşüncəmdə də yanılmıram zənnindəyəm.
Q.İsabəylinin
“Bu şəhər mənə göz dağı olub”
kitabını alıb elə ayaq üstəcə
vərəqləməyə başladım. Gözlərim sətirlərin
arasında gəzdikcə orda
yazıçı-sənətkar talelərinin ürəyi
acıdıb-yandıran məqamları, bəzən də qəlbi
toxdadan hadisələrin lakonik,
təsirli təsvirni duyunca
bütünlükdə diqqətim tarıma çəkildi. Və
mən gördüm ki,
bu ömürlərin təzadlı ovqata sığınmış yovşan ətirli səhifələrini rahatlığa
çəkilib suyu və günəşin
zərrin şəfəqlərini cana
çəkən kimi içinə
sarınıb oxumaq gərəkdi. Elə mən də bu
düşüncəylə bir xəlvətə
çəkilib Qabilin, Əzizə Cəfərzadənin,
Xanımana Əlibəylinin, Tofiq Quliyevin, Qılman İlkinin,
Budaq Budaqovun, Zaman Novruzun, Elman Həbibin... daha kimlərin,
Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti üçün yetərincə işlər görmüş, gəncliyə örnək olacaq kamil bir ömür
yaşamış sənətkarların səsini, nəfəsini
Qəşəmin bişmiş və
püxtələşmiş yazı tərzində duydum. Onların
ömürlüyündə adamı ehtizaza
gətirən məqamların sözlə təsviri,
açığı məni duyğulandırdı. Bu xatirələri oxuduqca
yazıçı qəlbinin kövrəkliyini, sözlərin
gözündən bıldır-bıldır tökülən
niskilini gördüm,
harayını eşitdim. Bu sənətkarların yaratdıqları ilə
bir yerdə təzədən oxucunun yaddaş-nəzərində bir başqa aspektdən
işıqlandığını hiss etdim. Elə onlarla birgə
Q.İsabəylinin də öz taleyinin bitkin bir xarakter, sənətkar
səviyyəsində qərar tutduğunun
fərqinə vardım. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycanın
görkəmli uşaq
yazıçıları sırasında Q.İsabəylinin
yaradıcılığından müxtəlif vaxtlarda bəhs edən Məmməd
İsmayıl, Zahid Xəlil, Ələviyyə
Babayeva, Rafiq Yusifoğlu, Məmməd Namaz,
Füzuli Əsgərli, Əjdər Ol kimi yazıçılar
onu böyük ədəbiyyata
gətirən yola nəzər salıblar.
Bu yazıların hər biri
ayrılıqda tədqiqat xarakterli məqalələrdi.
Elə bu yazını işlədiyim ərəfədə
gənc tədqiqatçı Aysel Xəlilovanın
“Azərbaycanın görkəmli uşaq
yazıçıları” seriyasında Q.İsabəylinin həyat
və yaradıcılığını tədqiq edən
kitabıyla da tanış oldum.
Müəllif yazıçının Xəlsə kəndindən
böyük şəhərə gətirən
ədəbi taleyini araşdırıb.
Özünəxas bir tərzdə əsərlərini
tədqiqə-təhlilə cəlb edib.
Q.İsabəylinin
yaradıcılığında həyata real
baxış, mənəvi-əxlaqi tərbiyə, humanist duyğular, insanpərvərlik
başlıca yer tutur.
Bədii sözün ifadə tərzinə
və sanbalına hər zaman həssaslıqla
yanaşan Q.İsabəylinin
irili-xırdalı bütün əsərlərinin
dəyəri də məhz bundadır.
Şəfəq NASİR
525-ci qəzet.- 2011.- 30 sentyabr.- S.7.