SONUNCU FATEH
Sərkərdənin sarayı – atının yəhəridir.
Nadir şah Əfşar
Başın tacı – ağıldır.
Nadir şah Əfşar
PROLOQ
Gecənin bir aləmində, süd kimi Ay işığında sükuta qərq olmuş çöl-biyabanda əvvəlcə at kişnərtisi, sonra da araba təkərlərinin cırıltısı eşidildi. Ətəyi seyrək ağaclıq olan təpənin başında bayquş aram-aram ulamağa başladı.
Nadir şahın keşiyini çəkən gözətçilərdən ikisi – biri yaşlı, digəri cavan sərbaz yaxınlıqda bir ins-cins görünməsə də, hər ehtimala qarşı, gözətçi məntəqəsindən üzü aşağı endilər, əllərində tutduqları məşəlin gur işığında ətrafı ələk-vələk etdilər.
Təpənin ətəyinə çatanda, yaşlı sərbaz yerə yatıb, qulaqlarını yay günəşinin istisi hələ də getməmiş torpağa söykədi. Sonra nəsə duyubmuş kimi tez ayağa qalxıb, cavan sərbaza dedi:
– Təpənin başına qalxaq!..
Təpənin o üzündə at ayaqlarının tappıltısı, araba təkərlərinin cırıltısı get-gedə uzaqlaşıb Aylı gecənin qaranlığına qarışırdı.
Yaşlı sərbazla cavan sərbaz rahatca nəfəs aldılar. Geri qayıdanda cavan sərbaz yaşlı sərbaza dedi:
– Görünür, bunlar qiyamçıların adamlarıdı.
– Hə, hə... Yəqin ölülərini basdırmaq üçün elə birbaşa qəbiristanlığa aparırlar...
– Düz eləyirlər. Meyitləri səhərəcən saxlasalar, iylənər...
Məşəlin işığında şəvə kimi qapqara saqqalına asta-asta tumar verən cavan sərbaz yoldaşının fikrinə şərik çıxıb dedi:
– Qiyamçıların meyitlərini aparmağa gələnlər lap münasib vaxt seçiblər. Çünki Nadir şahın qorxusundan gündüz bu həndəvərə gəlməyə heç kəs cürət etməz.
– Bu təpənin adı, əlbəttə ki, indən belə, Nadirtəpə olacaq. Əgər dünən öz qanlarına susamış Xabuşan kürdləri Aladağa qaçmasaydılar, Nadir şah onların da hamısını cəhənnəmə vasil edəcəkdi...
– Sən elə bilirsən ki, bu qiyam qaldıranlar təkcə Xabuşan kürdləridir? İndi Əfşarlar səltənətinin hər tərəfini iğtişaşlar bürüyüb...
Yaşlı sərbaz nə düşündüsə, birdən səsini yavaşıdıb, pıçıltıyla dedi:
– Deyilənlərə görə, Sistanda üsyançılara başçılıq edənlərdən biri elə şahımızın doğmaca qardaşı oğludur.
– Əliqulu mirzə... Şahənşah güvənib onu ora göndərmişdi ki, üsyanı yatırsın. O isə nə etdi? Üsyançıları başına yığıb, əmisinə qarşı çıxdı.
Yaşlı sərbaz halını pozmadan, bayaqdan necə danışırdısa, elə o tərzdə də sözünə davam etdi:
– Hə, şahımızı qəzəbləndirən də elə budur.
– Dünya yaman xarablaşıb, baba,- deyə cavan sərbaz təəssüflə köks ötürdü,- dünən adam bilib, çörək verdiyi dost-doğmaca əqrəbası da bu gün ona – böyük şahları dizi üstə çökdürən, Hindistan kimi böyük məmləkəti fəth edən İsgəndər Zülqərineyn qüdrətli Nadir şaha asi çıxıb.
– Eh, sən hələ cavansan, mən çox şahlar görmüşəm. Kənardan baxanda elə bilirsən ki, şahlar bu dünyanın ən bəxtəvər adamlarıdı. Amma belə deyil. Onlar həyatın kefini çəkə-çəkə həmişə bikef olurlar. Qaşqabaqları yer süpürür. Taxt-tacı əlindən gedən şahın isə nəsibi ya qaranlıq zindandı, ya da soyuq məzar...
Gözətçi məntəqəsinə çatar-çatmaz sərbazlar susub yan-yörələrinə baxdılar.
...İçəridə yuxusu çoxdan qaçmış Nadir şah dərin düşüncələrə qərq olmuşdu. O, şan-şöhrətin zirvəsinə çatsa da, özünü uçurumun qarşısında dayanmış kimi hiss edirdi. Xüsusilə də qardaşı oğlunun xəyanəti onun əsəblərini hədsiz dərəcədə korlamışdı...
Nadir şah
Dehlini fəth edəndən bir qədər sonra saraya baş əttar
təyin etdiyi bacarıqlı hind loğmanı Ələvi
xanı xatırladı. O, beş-altı il bundan əvvəl
izn alıb, Məkkə ziyarətinə getmişdi. Amma uzun müddət idi ki,
ondan bir soraq yox idi. Ələvi xan, qəzəbinin cilovunu
yığa bilməyən Nadir şahı təkcə dava-dərmanla,
pəhriz saxlamaqla müalicə etmirdi. “Söz də ən
yaxşı müalicə üsuludur” – deyən Ələvi
xan öz iradları, söylədiyi
açıq-saçıq fikirlərlə sanki Nadir
şahı ovsunlayardı. Onun müalicəsindən sonra Nadir
şah bir dəfə də olsun əbəs yerə əsəbləşib
kiminsə qətlinə fərman verməmişdi. Ələvi
xandan sonra bir çox avropalı həkim onu müalicə etsə
də, səhhəti düzəlməmişdi...
Ötən ilin dekabrından
bu günə kimi Nadir şahın müalicəsi ilə məşğul
olan fransız həkim Pyer Bazinin çadırı
qarşı tərəfdə – onunla lap üzbəüzdə
qurulmuşdu. Nadir şah bütün gecəni yuxusuzluqdan əziyyət
çəksə də, həkimi çağırtdırmaq
istəmirdi. Ona elə gəlirdi ki, indiki halının
heç bir xəstəliklə əlaqəsi yoxdur.
Yatağının yanında qıraqları qızıl
suyuna çəkilmiş, iki il əvvəl rus imperatriçəsi
tərəfindən hədiyyə edilmiş böyük aynada
özünə baxdı. Üzünün cizgiləri dəyişmişdi.
Sanki birdən-birə xeyli qocalmışdı; özünə
“Qılınc oğlu” deyən, böyük qələbələri
ilə İngiltərəni, Rusiyanı qorxuya salan, Osmanlı
dövlətini sülhə vadar edən, bununla da, iki müsəlman
dövləti arasında uzun illərdən bəri davam edən
ixtilafa son qoyan dəmir iradəli hökmdarlar
hökmdarının ürəyinə daman qorxunc fikirlər
rahatlığını əlindən almışdı.
Üç gün idi ki, Xabuşandan iki firsəng aralıda –
Fəthabadda düşərgə salıb durmuşdu...
...1747- ci ilə qədəm
qoyar-qoymaz Nadir şahın cidd-cəhdlə qurduğu Əfşarlar
səltənətini üsyanlar dalğası
bürümüşdü. Azərbaycanda, Xarəzmdə, Bəlxdə,
İraqda, Kirmanşahda... baş verən iğtişaşlar
getdikcə ölkənin hər tərəfinə
yayılırdı. Axır vaxtlar ruhdan düşmüş
Nadir şah gününü, əsasən, hərəmxanasında
keçirirdi, bir də yanında yəhərlənmiş at
saxlayırdı, işdi-şayəd, yaxın ətrafı
ona sui-qəsd etməyə cəhd etsə, dara düşsə,
ürəyini sıxan bütün qara-qura şübhələrin
pəncəsindən qurtarmaq üçün atını
düz Kəlat qalasına çapacaqdı. Artıq şahzadələri
və sevimli nəvəsi Şahruhu ora yollamışdı.
İndi “vaxt yetişib” – deyə özü də ora getməyi
qərara almışdı. O, sayılması mümkün
olmayan pulunu, ləl-cəvahiratını, başqa dəyərli
əşyalarını Kəlat qalasında tikdirdiyi
böyük xəzinə binasında saxlayırdı. İstər
ailəsi olsun, istər xəzinəsi – hər ikisi onun
üçün çox qiymətli idi. Nadir şahın həyatının
təhlükədə olması ailə üzvlərinin məhvi
demək idi: “Dünya vəfasız dünyadır, hansı
cahangirə vəfa qılıb ki, mənə də
qılsın?..”
Novruz bayramından
üzü bəri gah Əmir Teymurun, gah da Şah
İsmayıl Xətainin xəyalı tez-tez gözləri
önündə canlanırdı. Hətta ona elə gəlirdi
ki, onların, uzaqdan da olsa, səslərini eşidir. Sanki
onların hər ikisi qərinələrin o üzündən
süzülüb gələn mənalı
baxışları ilə onu nədənsə agah etmək
istəyirdilər.
Nadir şah
düşünürdü: “Builki Novruz bayramı sevincdən
çox qəm-qüssə gətirdi mənim səltənətimə...
Yeddi il bundan əvvəl Əmir Teymurun qəbir
daşını türbəsindən
çıxartdırıb, Məşhədə gətizdirdim
ki, bu müqəddəs məkanda – İmam qərib Rzanın
məqbərəsində qoyulsun. Amma bir müddət sonra
fikrimdən vaz keçdim. Axı, böyük cahangirin vəsiyyətinə
görə nəinki onun qəbrinə toxunan adamın
özünü, hətta məmləkətini də fəlakət
gözləyirdi. Xalqın başbilənləri də
ölünü məzarından çıxarıb, yerini
boş qoymağı, başqa qəbiristanlığa
aparmağı, əzəldən bədbəxtlik əlaməti
saymışlar. Mən də buna inandım, öz sələfim
sandığım böyük sərkərdənin sinə
daşını yenidən Səmərqəndə
yolladım... Bəlkə buna görə Əmir Teymurun xəyalı
gözlərimin önündən getmir?!
Şah İsmayıl Xətai
isə həmişə başını aşağı
dikir, üzümə heç baxmaq da istəmir.
Döyüşdə məğlubiyyətin acısını
dadmış yaralı aslan kimi dayanıb şirin ləhcəylə
deyir: “Ey Nadir şah Əfşar, sən mənim yaşım
qədər döyüşlər gördün, qələbələr
qazandın, ölkənin torpaqlarını iki dəfə
genişləndirdin, amma nəfsinlə savaşa bilmədin. Sən
qızılbaş tayfalarının birliyi sayəsində yaradılmış
Azərbaycan Səfəvi dövlətinin laxlayan dayaqları
üstündə qurduğun Əfşarlar səltənətini
tədricən İran dövlətinə çevirdin... Məni,
türk sultanına yazdığın məktublarla şiəliyi
əlimdə bayraq etdiyimə görə qınadın! Tutaq
ki, bu sənə iki müsəlman dövləti arasında məzhəb
ixtilafına son qoymaq üçün lazımdı. Bəs,
taxt-tacdan salandan sonra əsir həyatı
yaşatdığın İkinci Təhmasibin,
Üçüncü şah Abbasın nə günahı
var? Bu azmış kimi, oğlun Rzaqulu mirzə ulu babam Şeyx
Səfəvinin ruhunu incitdi. Səfəvilərin kiçik
İsmayılını gözünü qırpmadan qətlə
yetirib, başını kəsdi... Sən oğlun Rzaqulu mirzəni
taxtına göz dikdiyinə görə cəzalandırsan da,
peşmansan, qəzəbin vicdanının gözünü o
qədər kor edib ki, özün öz başına
açdığın bəlanı görmürsən, ona
görə də bu dərddən xilas ola bilməyəcəksən...
Sən təkcə səfəvilər nəslini deyil, əfşarları,
qacarları da özünə düşmən etdin!
Tanrının insana verdiyi ömür payı az olsa da, bu
qısa zaman ərzində əbədiyyəti qazanmaq olar...
Dinlər, məzhəblər müxtəlif təriqətlər
çox olsa da, Şeytan birdir. Şahlar istər adil olsun, isətərsə
zalım, əgər Şeytanın vəsvəsəsinə
uyubsa, deməli, öz qətlinə fərman verib”.
Nadir şah bu sözlərin
qarşılığında mənalı-mənalı
gülümsünüb demişdi: “Ey böyük cahangir, sən
mənə bu dünyada Şeytana uymayan bir şah göstərə
bilərsənmi? Mən müsəlman dövlətlərinin
birliyini qurmaq xatirinə şiə-sünni məzhəbləri
arasında acı bağırsaq kimi uzanan davalara son qoymaq istədim...
Qorxuram ki, əsirlər ötüb keçəndən sonra
da bu ixtilaf ucbatından biz müsəlmanlara çox
ağır zərbələr dəysin...
Ən böyük
arzularımdan biri Çin məmləkətini fəth etməkdi.
Özüm də bilmirəm məni buna vadar edən nədir?
Bəlkə də, Çingiz xanın haqqında eşitdiyim
söhbətlərdi...
Yazıqlar olsun ki, həmvətənlərimizin
dövlətə qarşı çıxmaq istəyi bir
çox arzularımı gerçəkləşdirməyimə
mane oldu. Kaş, nə ölkə daxilində tez-tez baş verən
bu qiyamlar olaydı, nə də mən öz təbəələrimin
qanını tökəydim...”
Yuxu... Yuxuda bəzən susuz
səhralardan keçirsən, bəzən su əvəzinə
insan qanı axan çaydan, bəzən dağ-daş
üstünə gəlir, yer ayağının altından
qaçır, bəzən quş kimi göylərdə qanad
açırsan, bəzən də yüz ilin ölüsü
ilə görüşürsən...
Nəhayət, səhər
açıldı...
Bəli, 1747-ci ilin
füsunkar səhra yazının çox səfalı –
insanın xəyallarını, düşüncələrini
oxşayan, ruhuna həzin mehlə sığal çəkən
günəşli bir səhəri idi. Elə bil, gözləri
önündə uzanan bu yamyaşıl səhra qərinələr
boyu heç qanlı-qadalı müharibələrə
şahid olmamışdı...
Dünən yaşıl
otların üstünə yüzlərlə insanın al
qanı axmışdı. Qafqazın güneyini, İraqı-əcəmi,
Hindistanı, Orta Asiyanı, Əfqanıstanı zəbt
etmiş Şahənşah – fatehlər fatehi Nadir şah Əfşar
on altı minlik qoşunu ilə qiyamçıları pərən-pərən
salsa da, taleyin acı iztehzasına tuş gəlmişdi.
Dünyanı fəth etmək uğrunda
başladığı savaşı indi o öz məmləkətində
şahlıq səltənətini qorumaq üçün
aparırdı...
Bu yaz yorulduğunu,
qocaldığını ilk dəfə hiss etmişdi.
Müharibələr aparmaqdan, qiyam yatırmaqdan, insan qanı
tökməkdən usanmışdı. Bir də qəlbini
sıxan şübhələr, qəribə yuxular onu
çox narahat edirdi. Ona görə də, bu gün o öz qəlbində
Xorasandakı Kəlat qalasına getməyi qərara
almışdı.
Yazın son günləri
idi. Elə bil, yamyaşıl otlar ucsuz-bucaqsız
çöllərə xalı kimi döşənmişdi. Bu
zamanlar səhra çox gözəl, əsrarəngiz olurdu.
Düz otuz yeddi il sərasər Nadir şahla birlikdə at
belində olan Əfşar döyüşçüləri
bir anlıq nəfəs dərib təbiətin seyrinə
dalmışdılar; indi bu an onlara elə gəlirdi ki,
göz oxşayan səhra çiçəkləri
dünyanın ən ətirli, ən əlvan çiçəkləridir.
Çöl-bayırdan bal ətri gəlirdi. Keşikçilər
əl-qolunu uzadıb çəmənlikdə
uzanmışdılar. Saysız-hesabsız insan cəsədləri
təpənin o üzündə qalmışdı. Bəri tərəfdə
isə, hətta ağır yaralanmış
döyüşçülər də zarımaqlarına ara
verib, torağayların səsinə qulaq asırdılar.
Nadir şah isə, gecə
gördüyü dəhşətli yuxunu yozmaq
üçün fikrə getmişdi. Çadırdakı
böyük yatağında oturub, gah yarıaçıq pərdədən
səhranın sübh çağının hüsnünə,
gah da hələ də yanında yatan Sitarənin gözəl
çöhrəsinə baxırdı. Amma bunların
heç biri gördüyü yuxunun
narahatlığını qovub apara bilmirdi. Şahənşahın
gözlərindən yorğunluq yağırdı, əhval-ruhiyyəsi
çox bərbad, könül xanimanı viran idi.
“Görəsən bu nə
yuxudu? Mələklər məni nədən xəbərdar
etmək istəyirlər? Taxt-tacımla, həyatımla
bağlı təhlükəmi var? Əmir Teymur mənə nə
demək istəyirdi, Şah İsmayıl niyə pəjmürdə
idi? Yoxsa həyatıma sui-qəsd hazırlanır?” Nadir
şah düşünürdü ki, axı bu, heç vaxt
mümkün ola bilməz. Onu ən etibarlı adamları – əfşar
mühafizəçiləri qoruyurdular və onların
hamısı onun yolunda hər an canlarından keçməyə
hazır idilər.
Nadir şah hər gecə
gözətçilərini dəyişdirirdi. Növbəti
axşam kimlərin ona keşik çəkəcəyini
heç kim bilmirdi. Nadir şah fikirləşirdi ki, məgər
elə bu – ehtiyatın özü təhlükənin gözlənildiyinə
dəlalət etmirmi? Görünür, yuxumda gördüklərim
ayıq-sayıq olmağıma bir işarədir. Yuxuda
qılıncını əlindən almışdılar...
Yaxşı ki, Sitarə
yuxudan oyandı. O, Nadir şahın fikirli halda oturduğunu
görüb, tələsik zər-zibalı paltarını
geyindi, saçlarını arxaya yığaraq, örpəyini
başına bağladı, sonra üz-gözünə
gülab vurub yerindən qalxdı: “Sabahınız xeyir, qibleyi-aləm!”,
– dedi.
Nadir şah susqun
baxışlarla gənc qadını sakitcə salamladı.
Başını yırğalayıb, qəlbində: “Allah
üzümüzə açılan hər
sabahımızı xeyrə calasın! Bəndəyə
qalsa, bu işıqlı, gen dünyanı da bizə dar edər...
Əgər o bəndə sənin doğma əqrəbandırsa,
onda, daha pis...” – deyə düşündü və qalxıb
çadırdan çıxdı.
Gözətçilər onu
görən kimi əmrə müntəzir dayandılar. Onlar
da, onlara başçılıq edən Qoçu bəy Əfşar
da yenicə özlərindən əvvəlkiləri əvəz
eləmişdilər. Nadir şah onlarla salamlaşıb
dayandı və istər-istəməz, səhrada yazın son
növrağına tamaşa etməyə başladı.
Çobanlar sürüləri düzəngaha – yaşıl
otlaqlara yaymışdılar. Vadinin kənarında balaca bir
çoban heybəsini çiyninə aşırıb,
böyük adamlar kimi çomağına söykənmişdi.
Nadir şahın uşaq vaxtı at ilxısı güddüyü
günlər yadına düşdü...
İstər şah olsun, istər
çoban – insan oğlu öz keçmişini unuda – ata
bilmir. Hə, axı, bir vaxtlar o da eynilə bu balaca çoban
kimi otlaqda beləcə dayanıb yerə-göyə,
dağa-daşa, ota, suya tamaşa etmişdi...
Atası İmamqulu kişi cavanlığında
kürktikən olmuşdu. Gözlərinin nuru azalmağa
başlayan gündən ailəsinin ruzisini qazanmaq
üçün ilxı saxlamağa başlamışdı.
Ara-sıra balaca Nadir də ilxını otlağa aparan
atasına qoşulardı...
Bir dəfə dağda yay
günü qəfildən şimşək çaxdı...
Nadir şah həmin
günü xəyalında canlandırmağa macal
tapmamış, qulluqçular dərhal səndəl gətirdilər.
Nadir şah əyləşdi. O, fikirlərin-xəyalların
qoynunda artıq ötən çağlara
dönmüşdü... Nə barədə düşünməsi
keşikçilərin başçısı Qoçu bəy
Əfşarı əməlli-başlı xoflandırmışdı.
Alaçığın kənarında dayanıb, saqqalına
tumar çəkə-çəkə Nadir şahı
altdan-altdan xeyli süzdü...
Nadir şahın isə
yaddaşında bu günəcən unuda bilmədiyi xatirələr
dil açmışdı. Ona güc verən, cəsarətini
artıran əhvalatlar gözlərinin önündə bir-bir
canlanırdı. O günlər Nadir şahı əbədi
şan-şöhrət pilləsinə qaldıran tarixi
günlər idi! Buna görə də Münşi əl-Məmalikə
(yəni dövlət katibinə) və eyni zamanda şəxsi
salnaməçisi Mirzə Mehdi xan Astarabadiyə göstəriş
vermişdi ki, “Tarixi-Nadir” yazsın.
Nadir şah Kürdan
sazişindən sonra Mirzə Mehdi xanı yaxın dostu Mustafa
xanla birlikdə Osmanlı sarayına göndərmişdi. Sədheyf,
indi ondan uzaqlarda idi. Yəqin ki, Mirzə Mehdi xan şahın
bu an hansı hisslər keçirdiyindən xəbərsizdi. Bəlkə
də Mirzə Mehdi xan heç vaxt bilməyəcəkdi ki,
yüzdən çox savaş aparan, zəfərlər qazanan
Qılınc oğlu indi çətin sual
qarşısında aciz qalıb. Nadir şah ömründə
cəmi yeddi dəfə sövq-təbii nərə çəkmişdi.
Hər dəfə də onu buna vadar edən ilahi qüvvənin
şah damarı qədər yaxınında olduğuna
inanmışdı...
Döyüşün
qızğın çağında onun ucadan eşidilən
qeyri-adi səsi düşməni dəhşətə gətirərdi.
Bir dəfə Nadir şahın çəkdiyi nərəyə
görə öyündüyünü eşidən
Osmanlı sultanı Mahmud paşa İrana güclü səsə
malik olan bir hambalı elçi göndərir. Nadir şah
elçini qəbul edən gün aralarında kiçik səs
yarışması olur. Hambalın – elçinin səsi daha
qayım çıxır, sarayın divarlarında əks-səda
verir. Nadir şah gülümsünüb deyir: “Mahmud paşaya
de ki, məmləkətində sənin kimi bir kişinin
olduğuna ürəkdən sevindim...”
Nadir şah o zaman,
doğrudan da, sevinmişdi. İndisə...
İndisə birdən-birə
məyus oldu. Bəlkə Nadir şahın gücü ilə
bərabər nüfuzunu da birə on qat artıran səsi
korşalmışdı?!. Korşalmış səsin də
qınında pas atan qılınc kimi kəsəri olmur. Məmləkətdə
üsyana başçılıq edənləri ürəkləndirən
də, görünür, elə bu idi.
Nadir şah bu gün öz
zabitəli səsinə keçmişdəkindən daha
çox ehtiyac duyurdu...
Boğazını bir
neçə dəfə arıtladı və qeyri-ixtiyari
ayağa qalxdı. İndi Nadir şah Ala- dağa baxa-baxa var
gücü ilə qışqırmaq istəyirdi; əgər
yeniyetmə, ya da cavanlıq çağındakı kimi
qışqıra bilsəydi, onda, hər şey qaydasında
olacaqdı... Amma qışqıra bilmirdi: elə bil, gur səsi
içində qeyb olmuşdu. O, ağır qaya
parçası kimi səndələ çökdü, bir
anlıq gözlərini yumub, qəlbinin dərinliyinə
boylandı.
Nadir şah ilk dəfə
yeniyetmə çılğınlığı ilə
qışqırtısının dağa-daşa əks-səda
saldığı günü xatırladı...
BİRİNCİ HİSSƏ
Sünbüllü tac
Nadir şahın
yaddaşından silinməyən bu unudulmaz hadisə düz
qırx yeddi il əvvəl – yəni Miladi təqvimiylə
1700-cü ildə olmuşdu.
O vaxt özündən
böyüklərin, yəni yaşlıların qorabişirən
ay adlandırdıqları avqustun axır-uxuru idi. Günəş
aran yerlərində ot-ələfi qovurğa kimi qovurmuşdu.
Amma kənddən xeyli yuxarıdakı yaylaqlarda
yamyaşıl otlaqların otu bahar təravətini,
dadını – şirəsini hələ də itirməmişdi.
Ona görə də İmamqulu kişi ilxını bir
neçə gün idi ki, oğlu Nadirlə sərin, həm də
otu bol olan yerə aparırdı. Dərələrə
sarıla-sarıla qıjıltı ilə axıb gedən
dağ çayı dili ağzında kösöv kimi yanan
atların yanğısını – su həsrətini söndürürdü.
Quyruq donmuşdu. İmamqulu
kişinin, elə bil, əl-ayağı
üşüyürdü – yapıncısına
bürünmüşdü...
On iki yaşlı Nadir
göydə qara buludların
çaxnaşdığını görüb atasına
baxdı. Atasının gözləri yaxşı
görmürdü, amma havanın iyindən onun necə
olduğunu, hətta necə olacağını da hiss edirdi.
İlxını kənd-kəsəkdən
çox uzaq bir yerə gətirmişdilər. Axşama xeyli
qalırdı. İndidən ilxının başını
geriyə – kəndə sarı döndərmək olmazdı.
Atasının üşüməsi, yarğanın
qırağında qalın yapıncıya bürünüb
rahatca mürgü vurması balaca Nadiri qayğılandırsa
da, o, vəfalı itlərinin – Pələnglə Bəbirin
ortasında daş üstə oturaraq, gözlərini
Qaraçəmən otlağında sakit-sakit otlayan ilxıya
zilləmişdi.
Ətraf, elə bil,
çöl otlarının – yonca və
çobanyastığının, quşəppəyinin, zəncir
otunun sərgisi idi. Balaca Nadir, burunlarını bu ətirli
çöl çiçəklərinə sürtə-sürtə,
gəzişib şirəli otları qoparan atlara həvəslə
baxmaqdan sanki zövq alırdı. Dərəgöz adlanan bu
yaylaq Xorasanın ən səfalı guşələrindən
idi. Buradan Qaraçəmənə hər iki tərəfi
sıldırım uçurum olan dar bir cığır
gedirdi.
Yayda burada havalar tez-tez dəyişirdi
və ələlxüsus da Çənlibelə bənzəyən
bu Qaraçəməndə. Göyün üzü bəzən
gündə iki-üç dəfə
tutulub-açılırdı. Burada nə yazda, nə də
yayda qəfil yağışlar əskik olmurdu. Bu da Dərəgözdə
ilboyu ətrafa ətir saçan növbənöv
yoncaların, çəmənlik çiçəklərinin
cücərib, boy atmasına səbəb olurdu. Ətri ətrafı
başına götürən qara yoncadan yeyib kökələn
Dərəgöz atlarının bazarda müştərisi həmişə
vardı...
Qaraçəmən
yaylası, əslində, gədik idi. Ana təbiət, elə
bil, iki dağın arasında – əlçatmaz bir yerdə cənnət-məkan
yaratmışdı.
Balaca Nadir Pələnglə
Bəbirin arasında oturub, gah mürgüləyən
atasına, gah da yavaş-yavaş göy üzünü
bürüyən qara buludlara baxırdı. Onun uşaq
düşüncələri göylər kimi hüdudsuz idi.
Fikirləşirdi ki, sabah yenə qardaşı İbrahimlə
Mirzəxanın oxuduqları mədrəsəyə gedəcəkdi.
Hafizəsi yaxşı olsa da, oxumağa həvəsi yox idi və
heç əlifbeyi də bilmirdi. “Ox atmağı
yaxşıca öyrənməliyəm”, – deyə fikirləşirdi.
Axı, Mirzə Qəzənfər əmisi söz vermişdi
ki, kim hədəfi düz vursa, payızda madyanının
doğduğu balanı ona bağışlayacaq. Bir
anlığa gözünü ilxıdan çəkib
yayını götürdü, yaxınlıqdakı
qarağacın gövdəsini nişan aldı. Ox gövdənin
tən ortasına sancıldı.
– Bəbir, – deyə o,
gödək qulaqlarını şəkləyib ətrafı
imsiləyən iti səslədi. – Vəliqulu ilə
İbrahim mənimlə yarışa bilərmi?
Bəbir iki-üç
ağız hürdü.
– Yəni deyirsən ki,
yarışa bilməzlər?!
Bəbir yenə
hürdü. Amma bu dəfə ona deyil, hündür
qayanın üstündən havaya pərvazlanan
qırğıya.
Nadir öz-özünə
dedi: “Bax ha, doğrudan da, bu qırğı
şığıyıb, kürüklərdən birini pəncəsinə
alıb, apara bilər!.”
Bəbir yenə
hürdü.
– Nədi? Yoxsa məni
sınaqdan keçirmək istəyirsən?- deyə balaca
Nadir gah itə, gah da ilxının üstündə dövrə
vuran qırğıya baxdı, oxu yaya qoydu və ömründə
ilk dəfə canlı hədəfi nişan aldı. “Ya Allah”
– deyib, yayı çəkdi. Yaydan çıxan ox havada
süzüb, qırğının bağrına
sancıldı. Yaralı quş çuval kimi düz
İmamqulu kişinin qabağına düşdü.
İmamqulu kişi diksinib
yuxudan ayıldı və yaşına uyuşmayan cəldliklə
çomağını götürüb ayağa qalxdı.
Pələnglə Bəbir
hürə-hürə qırğının üstünə
cumdular.
Balaca Nadir sevincindən elə
bərkdən güldü ki, İmamqulu kişi
çaşdı:
– Həəə, nooolub,
oğul, niyə belə bərkdən gülürsən? – deyə
soruşdu. – Ətrafa diqqət yetir, bu it ancaq qurda-quşa belə
hürür...
Birdən o,
qarşısında çöməlmiş Bəbirin
ayaqları altında nəfəsi çıxmış əyridimdik
quşu gördü və işin nə yerdə oluğunu biləndə,
nədənsə, sevinmədi, əksinə, qəhərləndi.
– Bu sənin ilk ovundu...
yırtıcı quşdu...
– Dədə, bəs niyə
bikeflədin, yoxsa pis yuxu-zad görmüsən?
İmamqulu kişi
qırmızı zoğal çomağına söykənib,
bir müddət qıvrımsaçlı balaca oğlunun
üzünə baxdı, sonra ah çəkib dedi:
– Yox, oğlum. Yaxşı
yuxu görürdüm. Görürdüm ki, sən ağ
atın üstündə Muğandan gəlirsən,
başında da tac var. Di gəl ki, yan-yörəndə
üstünə hücum çəkmək istəyən o qədər
belə yırtıcı qurd-quş dolaşırdı ki...
Yusif peyğəmbər özü axırını xeyir eləsin!..
– Dədə, – Balaca Nadir
gülüb, özünə əmin-arxayın səslə
dilləndi. – Mənim qurddan-quşdan qorxum yoxdu... İstəsəm,
o qurd-quşun hər birini lap gözündən vuraram.
Qaldı ki, başımda tac görməyinə, doğrudan
da, yaxşı yuxudur...
Birdən o nə düşündüsə susdu. Yaxın günlərəcən tay-tuşları ilə çöldə taxta qılınc döyüşdürdüyünü yadına saldı. Taxta qılıncını hər dəfə əlinə alanda, sapsarı buğda sünbüllərini tac kimi papağına taxıb uşaqlara əmr verdi: “Mənə yaxşı-yaxşı baxın, mən sizin şahınızam, siz də mənim qoşunum, düşmənlə döyüşə çıxırıq, hazır olun!”. İki dəstəyə ayrılıb vuruşardılar. Hər dəfə də balaca Nadirin dəstəsi qalib gələrdi. İndi atası yuxuda onun başında həqiqi tac görmüşdü. Bir anlıq özünü ağ atın belində təsəvvür etdi. Bu anda içindən qəribə hayqırtı qopdu.
– Eheheyyy!!!
Səsi dağlarda əks-səda verdi və balaca Nadirin özünü də, atasını da heyrətə salan o nərədən çox qəflətən söylədiyi üç kəlmə oldu :
– Nadir şah gəlir!..
Səs dalğa-dalğa ətrafa yayıldı: “Nadir şah... şah...gəlir!”. İmamqulu kişi məzlum-məzlum oğluna baxa-baxa dağlarda əks-səda verən bu səsdən narahat olub, başını buladı:
–Yavaş ol, ay oğul, dağın-daşın da qulağı var.
Balaca Nadir güldü:
– Dili ki, yoxdur! Eh, bir də,
ay dədə, sən yuxuda taxt-tac görsən də, görməsən
də, mən böyüyəndə, onsuz da, Şah
İsmayıl Xətai kimi, Şah Abbas kimi bir şah
olacağam, – dedi. – Və sonra yenə haray çəkdi: –
Ehhehey, eşidin, bilin, agah olun, mən Şahlar şahı...
Şahənşah olacağam!..
1 Azərbaycan Səfəvi
dövləti 1501-1736-cı illərdə mövcud olmuşdur
2 4 sentyabr 1746-cı ildə
imzalanıb.
(Ardı gələn şənbə
sayımızda)
Hüseynbala MİRƏLƏMOV
525-ci qəzet.- 2011.- 8 yanvar.- S.28-29.