Tarixi həqiqət və müasir gerçəklik
Öz qısamüddətli müşahidələrini təxəyyül süzgəcindən keçirib, ümumiləşdirib, güclü emosional şeiriyyətlə ifadə etmək qabiliyyətini Zəlimxan Yaqub hələ Özbəkistanda təsadüfən rastlaşdığı Sürgün adlı gəncin taleyinə həsr etdiyi poemanı yazanda göstərmişdi. “İçimdə ağlayan Krım” məktub-poeması şairin həm qabiliyyətini, həm də dediyim kimi, qısamüddətli müşahidələrindən böyük yaradıcılıq məhsulu yaratmaq bacarığını yenidən göstərdi. Bu ilin may-avqust aylarında Krımın tarixi, taleyi ilə maraqlanmasının nəticəsi kimi yaranan “İçimdə ağlayan Krım” xalq şairi Zəlimxan Yaqubun yeni yaradıcılıq müvəffəqiyyətidir.
Müvəffəqiyyət çox işlənmiş kəlmədir. Şairin bu dəfəki müvəffəqiyyətini mən daha çox işlənsə də, siqlətini saxlayan nailiyyət sözü ilə əvəz edirəm. Çünki bu hərtərəfli-çoxcəhətli, həm formaca, həm məzmunca son dərəcə yeni, orijinal əsər nailiyyətidir. Yeniliklə orijinallıq lap ilk səhifədən, bütün həyatını vətəndən uzaqda – Londonda keçirmiş doxsan bir yaşlı böyük Tatar-Türk yazıçısı Çingiz Dağçının Zəlimxan Yaquba məktubu ilə başlanır. Mən bu məktubdan sitat gətirməkdən özümü saxlaya bilmədim: “Eşitdim ki, gəlmisən. Həmişə bizim olan, indi bizim olmayan Krıma! Sümüyümə dammışdı, ruhuma əyan olmuşdu ki, gələn var. Sənin gəlişin mənim saralan arzularımın, solan diləklərimin, puç olan ümidlərimin külünü üfürdü, qorunu oyatdı, közünü tərpətdi, qaranlığını aydınlığa, qürbətimi vətənə çevirdi. Ağməsciddən (indiki Simferopoldan) cəmisi dörd-beş kilometr məsafədə – Çukurcada anadan oldum. Beşiyim burda yırğalansa da, taleyim qürbətə qismət oldu. Qərib kimdir, qürbət nədir, sürgün olmaq nə deməkdir, hamısını gördü mənim kor olmuş gözlərim, hamısını eşitdi mənim bu kar olmuş qulaqlarım, hamısını çəkdi mənim bu bəlalı başım. “Xanlıq dövründə beş milyon olan Krım tatarlarının sayı böyük köçlərdən, qətllərdən sonra üç yüz minə endirilmişdir. Çar Rusiyasının Krımı Krım tatarlarından təmizləmək arzusunu ikinci dünya müharibəsinin sonunda Sovet Rusiyası bir həmlədə həyata keçirdi.” “Yansılar” adlı romanımdan gətirdiyim bu misal xəyal deyil. XX əsrin amansız həqiqəti, acı səhnəsidir. Biz Krım türkləri bu faciənin günahsız qurbanlarıyıq, mənim oğlum! Qələmini işə sal, fikrini cilovla, ilhamını çağır, bizim dərdimizi ozan dilində, oğuz dilində dilə-qələmə gətir. Gör mən nələr çəkmişəm, gör biz nələr çəkmişik və bu gün də nələr çəkirik, mənim oğlum!”
Çingiz bəyin bu məktubunda Tatar-Türk xalqının çəkdiyi müsibətlər nə qədər ağrılı-acılı qələmlə ifadə olunubsa Zəlimxan Yaqubun Çingiz bəyə cavab məktubunda da bir o qədər dərdli-ələmli ifadələrlə qələmə alınıb; bu məqalənin əvvəlində Zəlimxanın məktubundan da sitat gətirməyə bilmədim: “Krım torpağından yazıram. O Krım torpağından ki, onun dərdləri sənə “Yansılar”, “Annamə məktublar”, “Yurdunu itirən adam”, “Onlar da insandı”, “O torpaqlar bizimdi”, “Badam budağından asılan körpələr” adlı əsərlər, başdan ayağa böyük əzablardan yoğrulmuş kitablar yazdırıb.
Biz ruh və qan qohumu olmaqla yanaşı, həm də dərd qohumuyuq. XX əsrin əvvəllərində və ortalarında – kolxozlaşma dövrlərində və ikinci dünya savaşı illərində Krım türklərinin başına açılan oyunlar elə həmin dövrlərdə və doxsanıncı illərdə biz Azərbaycan türklərinin, Qərbi azərbaycanlıların, və Borçalı türklərinin də başına gətirildi, Çingiz ağa!.. Qara dəniz sahillərindən dağlara boylanıram. Hər yerdə səni, sənin yaratdığın obrazları, tanıdığın insanları axtarıram. Hara baxıramsa sənin gözlərinlə baxıram, sənin dilinlə danışıram, sənin ruhunla pıçıldaşıram. Sənin ayağınla yeriyirəm, sənin yaratdığın obrazları doğulduğum Kəpənəkçi kəndinin adamları kimi tanıyıb sevirəm... Mən də sənin saydığın dərdləri içimdə gəzdirə-gəzdirə, qovrula-qovrula Krım dərdlərinin dərinliyinə enmək üçün həmdərd axtarıram. Qocaları axtardım. Ağsaqqalmı qalmışdı o illəri xatırlayaydı?! Hamısının kökünü kəsmişdilər. Krım yaylalarından cavan oğlanlar, körpə uşaqlar vardı ki, onlarla danışmağa çətinlik çəkirdim. Ümidim yenə təbiətə, daşlara, qayalara qaldı. Krımın dünyada bənzəri olmayan qayalarına qaldı. Axtara-axtara bir meşənin içində “Ağlayan qayanı” tapdım. Ömrü neçə min illərin sirrinə sirdaş, yoluna yoldaş olan bu qaya bədbəxt və talesiz, qərib və kimsəsiz bir insan kimi gecə-gündüz əməlli-başlı göz yaşı töküb ağlayır.
Dər dəymişi,
Budaqdan dər dəymişi.
Mən özüm dərd əhliyəm,
Tanıram dərd əymişi.
İki dərdli bir-birinə tapışdı. Ağlayan qaya ilə söhbətimiz tutdu, səni tapa bilməsəm də mən öz həmsöhbətimi tapmışdım. İnsanlarla danışmaq mümkün olmayanda nə yaxşı ki, qayalar varmış. Sərt, uca, möhtəşəm, kövrək, sirr saxlayan, dərdli həmsöhbətə möcüzə ilə sirr açan qayalar! Dərdli Vətənin dil açan rəmzi qayaları!!!”
Və məhz bu məqamda şairin qısamüddətli müşahidələrindən, sarsıntılı təəssüratlarından doğulan sızıltılı, göynərtili şeiri yaranır və mən o sızıltılı, göynərtili, dərdli-ələmli misraları təkrar etməyə bilmirəm:
Niyə ağlayırsan,
ağlayan qaya,
Dünyanın ən
ağır qayğılarını
Yaralı çiynində
saxlayan qaya!
Mən çox
ağlamışam, nə qazanmışam,
Sən çox ağlayasan,
nə qazanasan.
Tapdanan haqları yerinə
qoymaq,
Sənə o qədər də
gəlməsin asan.
Bir də görəcəksən
qan ağlamaqdan,
Tükənib
gözünün yaşı qalmayıb.
Qayanın demədiklərini
Çingiz bəyin fəryadı deyir:
Allahsızlar at üstə,
Allahlılar piyada.
Didildik, parçalandıq,
Dağda, daşda, qayada,
Biz sürgünə gedəndə.
Göyün nuru yox idi,
Ayın bərqi yox idi.
Ölü, yoxsa diriyik,
Bizə fərqi yox idi.
Səsi dəfn eləmişdik,
Nəğmə, şərqi
yox idi,
Biz sürgünə gedəndə.
Ölü qaytarammadıq,
Diri qaytarammadıq,
Eldən ayrılanları
Geri qaytarammadıq.
Zor Allahlıq elədi,
Yeri, yurdu, torpağı,
Geri qaytarammadıq
Biz sürgünə gedəndə.
Cəsəd çöllərdə
qaldı,
Öləni
basdırmadıq.
Bizə qan qusdurdular,
Yada qan qusdurmadıq,
Biz sürgünə gedəndə.
Bizi aparmışdılar,
Otu bitməyən yerə.
Suyu axmayan yerə.
İnsan necə
sığınsın,
Allah baxmayan yerə!
Çingiz
Dağçının bu ikinci məktubundakı dərdləri
saymaqla qurtarmaq olmaz. Bu dərdlərdən ən dərdlisi
budur ki, qarış-qarış əldən gedən
torpaqların, dəstə-dəstə sürülənlərin,
saysız-hesabsız qətllərin, öldürülən sərkərdələrin
biri-birindən ağır xəbərləri Krımdan
İstanbula çatdıqca orada – İstanbulda da ağır
faciələrə səbəb olur, I Sultan Əbdülhəmid
biri-birindən dözülməz itkilərə dözməyib
ölür. Digər dərdi görün: Krım – Azərbaycan
alimi Bəkir Çobanzadə müstəntiqin
suallarının cavabında mərd-mərdanə danışa-danışa,
milli ideyalara sədaqətinə görə
öldürülür. Şair bu tarixi faktları göz
yaşı ilə danışandan sonra saymaqla qurtarmayan dərdləri
daha dərindən öyrənmək, bilmək
üçün həmdərd axtararkən, yuxarıda
deyildiyi kimi, qocaları, ağsaqqalları axtarıb tapa bilmir,
sayı üç yüz minə endirilmiş əhalidə –
gənclərin arasında həmsöhbət tapmayıb, bu vəziyyətində
“Qırğız xalqının böyük oğlu
Çingiz Aytmatovu”, daha doğrusu, onun yaratdığı
“Manqurd” əfsanəsini xatırlayır. Manqurdlaşma təhlükəsi
ilə üz-üzə qalmış Krım gənclərinin
faciəsinə Ağlayan qaya ilə birlikdə ağlayır.
Burada mən Krım gənclərinin faciəsinin tarixi
kökü haqqında düşündüm. Məlum
olduğu kimi, Ç.Aytmatov rus dilində
düşünürdü, əsərlərini rus dilində
yazırdı. Buna görə də Manqurd əfsanəsinin
kökündəki böyük tarixi fakt əvəzində əfsanəni,
fateh juanların fəaliyyəti nəticəsində beyni dəyişdirildiyinə
görə doğma anasını tanımayan cavan
qırğızı – Manqurdu yaradıb. Ç.Aytmatovun
unutduğu tarixi fakt Juan adlandırdığı
Junanların-Qreklərin iki yüz illik (604-802-ci illər)
antiOdƏr – antitürk müharibəsidir. Məhz həmin
qeyri-adi dərəcədə uzun müharibə Yer bəşəriyyətinin
beşiyi böyük OdƏr Türk xalqının mənşəyini,
kainatla bağlı dilini unutdurmaq məqsədi
güdürdü. Vizaniya orduları ilə birləşmiş
fatehlər indiki Türk dilinin tərkibində yaşayan OdƏr
dilini xeyli dəyişdirməyə müvəffəq olub,
sonralar bu müharibəni tarixdən büsbütün silib,
iki yüz il müddətində savadsız qalan türk
kütlələrinin beynini əfsanələrlə
doldurmuşdular. Bu əfsanələrdən biri “Mənqurd”
adlanır, “mən qurddan doğulmuşam” deməkdir.
Ç.Aytmatovun rusca qələmində Mənqurd “Manqurd”a
çevrilib. Beləliklə, böyüklüyünü
danmaq istəmədiyimiz, həqiqətən böyük
yazıçının özü də “Manqurd”laşıb,
anasını tanımayan qırğızın tarixi həqiqi
adının GurAğÜz olduğu və bu GurAğÜz
xalqının böyük OdƏr xalqından bir hissə
olduğu unudulub. Bu dəhşətli faciənin bir səbəbkarı
da GurAğÜzə “Kırgız” deyən rus fatehləridir.
Deməyə ehtiyac varmı ki, müasir Krım əhalisinin,
daha doğrusu, Krım gəncliyinin manqurdlaşma təhlükəsi
ilə üz-üzə qalmasının səbəbkarı da
çar Rusiyasından sonra Sovet Rusiyasıdır. Bizim
şairimiz bu təhlükəyə laqeyd qala bilməzdi. Odur
ki, Ç.Aytmatovun yaratdığı əfsanəni qeyd etdikdən
sonra, suallarına cavab verməyən gəncliyin əvəzində
yenə də Krım torpağına, dünyanın heç
yerində olmayan, xüsusi məziyyətli Krım
qayalarına və tarixi yerlərə müraciət edir.
Aldığı cavablar – şairin özünün məlumatları
əsasında yazılmış həqiqətlər tarixin
özü qədər canlı və ifadəlidir; “Dəyişən
adların taleyi” fəslinin başlanğıcında oxuyuruq:
“Dilənçi kökündə Poltavadan Yaltaya,
Qızıldaşa gələn, orda el-obanın cəlladına
çevrilən, bir gecənin içində kəndin
sayseçmə kişilərini gedərgəlməzə
göndərən, qocalı-qadınlı, uşaqlı kəndi
qurşuna düzən İvan Qızıldaşda donuz saxlamaq
eşqinə düşür... bəli, özündən
qabaq donuzu gəldi düşmənin. Adımızı,
dadımızı, ünvanımızı dəyişmək
onun üçün oyun-oyuncaq oldu”.
Donuzları müqəddəs
yer qoymadı,
Türk adını elədilər
rus adı,
Qarı düşmən qan
içməklə doymadı.
Ruhuna da, dilinə də
susadı,
“Dağda-daşda qoy
adınız olmasın,
Şəcərəniz,
soyadınız olmasın.”
Qoca tarix qol gücünə
zorlandı,
Yaddaşı da zədələndi,
korlandı.
İzimizi,
kökümüzü qazıdı,
İndi burda kitab başqa
kitabdı,
İndi burda yazı başqa
yazıdı.
Ayı dağın indi
adı başqadı,
Yan-yörəsi,
qol-qanadı başqadı.
Mən də gördüm,
göz yaşına bələndim,
Ağlayan dağ görən
niyə ağlayır,
Krım türkü o dağ
sənə boylanır.
Sənsiz qalan yerə-göyə
ağlayır,
Perik düşmüş
elin üçün ağlayır.
Göz yaşı... göz
yaşı... göz yaşı... Az qalır
qışqırasan ki, “Nə qədər ağlamaq olar, ey
şair!!” Lakin sual boğazda tıxanır, vaxtilə
Puşkinin vəsf etdiyi Bağçasaray fontanı ilə
birlikdə bütün Krımdan tarixi açan cavab almayanda
bu cavabsızlığın müasir gerçəklik
olduğunu qəlbən duyduqda, yəni tarixin dözülməz
gərdişinə, sürgünlərin səbəbinə
cavab tapılmadığını anladıqca oxucu şairə
haqq qazandırır: “İçimdə ağlayan
Krım”ı başqa cür yazmaq olmazdı. Yalnız finalda –
“Zəlimxan Yaqubun ikinci cavab məktubu”nda Krımın acı
taleyinə az-çox ümid yaradan sətirlər gəlir:
Dada çatmır nə
göz yaşı,
nə təsəlli.
Bu dərdlərin məzarını
birdəfəlik qazmaq gərək,
Hey dedikcə demək gərək,
hey yazdıqca yazmaq gərək.
Kimin əli tətikdədir,
kimin başı
kötükdədir,
Bizə quyu qazanların,
düzü tərsə
yazanların,
Növrağını birdəfəlik
pozmaq gərək.
Ağlamaqla kar aşarmı,
Bir bu qədər göz
yaşları
türk oğluna
yaraşarmı?
Xəyanətin köklərini
kəsmək
üçün
Xəncərə dön,
bıçağa dön!
Sən özünə
qayıtdıqca
böyüyürsən,
Qayıt yenə Oğuza
dön,
Qıpçağa dön!
Ayağa qalx Mete kimi,
güclən altı qitə kimi!
Qayna yenə Dəclə kimi,
Fərat kimi,
Yüksəl yenə Fateh kimi,
Səlim kimi, Murat kimi!
Çağla
yenə həyat kimi!..
Bütün poema boyunca hiss etdiyim ağır kədər, əvəzsiz itki dərdi yerini heç nəyə tərk etməsə də, müasir Türk dünyasında aparılan qlobal işləri xatırlayaraq ümid edirik ki, vaxt gələcək, Krımın tarixi fəlakəti nə qədər dərin olsa da, yeni Türk Krımı yarana bilər. Təəssüratımın yekunu belədir ki, bu poema vaxtında yazılıb. Bütün türklərin ən yaralı yeri olan Krımın yaraları da sağalar, bu poema isə sağalmaz yara kimi görünən Krım fəlakəti haqqında tarixə çevrilər. “İçimdə ağlayan Krım” yalnız Zəlimxan Yaqubun yaradıcılığında yox, ümumtürk poeziyasında özünəməxsus yer tutub ürəklə yazılmış gərəkli bir əsər kimi yaşayacaq, lənətli fatehlərə güclü nifrət, məzlumlara rəğbət və məhəbbət aşılayacaq.
İsa MUĞANNA,
Xalq yazıçısı
525-ci qəzet.- 2011.- 15 yanvar.- S.24.