SƏS
(Esse-kollaj)
Muğam işığında təksəsli,
çoxsəsli düşüncələr
(Əvvəli ötən şənbə
saylarımızda)
İfaçılar batindəki səsi zahirə çıxaranlardır. İnsanoğlunun ilk musiqi aləti daşlardır. Daşı daşa vurmaqla yaranan ilk ritm ibtidai şüurlu varlığı vəcdə, ekstaza gətirmişdir. Bizim Qobustandakı qaval-daş, bunun ən gözəl örnəyidir. Musiqi, rəqs, ekstaz bir ayin, mərasim, ritual içində gerçəkləşmiş, söz, hərəkət, səs vəhdəti insanı insanlıq mədəniyyəti adlı səviyyəyə yüksəltmişdir. Nəfəs alətlərinin, simli alətlərin, yaylı alətlərin əsrlər boyu sürən dəyişimləri, ifadə imkanları dünyaya adı bilinən və bilinməyən yüzlərcə, minlərcə ustadlar bağışlamışdır. Neyin yeddi dəliyi, göyün və yerin yeddi qatı, yeddi səyyarə, yeddi insan tipi, yeddi tale cizgisidir.
Fəqət iç dünyanın təzahürü olan bu əsrarəngiz alətlərin – ilanı belə yerindən oyadan neyin, barmaqların nadir təması, hərəkəti ilə dinlənən dürlü-dürlü alətlərin meyarı, məhək daşı insan səsi olmuşdur. İnsan səsinə yaxın olmağı ilə, insan səsinin incəliklərini verə bilməyi ilə ölçülmüşdür.
İslam dini insanları ibadətə, əzanla – insan dili ilə, səsi ilə çağırmaqla son dinin, son peyğəmbərin zəfərini dünyaya elan etdi.
Ləhni-Davud
deyilən ilahi səs peyğəmbərlər səsi idi. Mən
hər gün ləhni-Davudu bir anlıq belə olsa dinləyirəm.
Allahın dərgahından gələn səsin gözəlliyi,
əsrarı, ilahi kodu heç kəsə bəlli deyil. O sirr
də Allah sirridir. Yer üzünə gəlmiş-keçmiş
bütün müğənnilərin adı mənim
üçün Cabbar Qaryağdıoğludur. İstər italyan olsun, fransız
olsun, hind, fars, ərəb, zənci... olsun. Pavorottisindən
Maykl Ceksonuna qədər hamısının adı Cabbar
Qaryağdıoğludur. Bizim keçəçi Məhəmmədin
də, Seyidin də, Xanın da, Bülbülün də, Rəşidin
də, Müslümün də, Rübabə xanımın
da, Şövkət xanımın da, Yaqubun da, Qədirin də...
adı Cabbar Qaryağdıoğludur.
Ən yaxın ən
doğma olanların simvol – rəmzi adı mənim öz
dünyama xas olan şifrədir. Necə ki, dünyanın
bütün ulu şairlərinin adı mənim
üçün Füzulidir.
Desəm ki, mən dədəm
Füzulinin şeirini muğam içində öz səsindən
dinləyirəm mənə inanın.
Şərqdə sözü
söz kimi deyil, musiqi içində, muğam haləsində
də oxuyublar. Sözün möcüzəsi səsin əl-kimyasının
içindədir.
Mən dünyadakı səslərin
itmədiyinə inanıram. O səslərin özü deyil,
açarı itmişdir. Dağa, daşa, suya, buluda...
yazılan, həkk olunan səsin itməsi imkansızdır. Səsin
fiziki vahid olması səbəbi deyil, nəticəsidir. Səbəb
Allahdır. Yoxu var eləyən, varı yox eləyən
böyük Allah.
Allah insanın canın
alır, bədənin torpaq edir, ruhunu əbədiyyətə
qovuşdurur.
Allah dünyanın əziz səslərini
də hifz edir. O səslər zaman-zaman dirilirsə, zaman-zaman
dünyaya qayıdacaqsa, bu Allahın biləcəyidir. İstəyər
o səsi göydən yerə endirib daşa yazar, istəyər
çiçəyin ləçəyinə həkk edər,
istəyər sevdiyinin qulağına pıçıldayar. Bu
da bir sirri-xudadır. Əgər 10-12 yaşlı
uşağın haqdan gəlmiş səsini eşidirsinizsə
bunun Allah vergisi – pıçıltı olduğuna inanın.
Dərvişin can yandıran səsinin ilahi aləmdən insanın içindəki xarabazara enmiş vəhy olduğuna da inanın.
İnanan etiqad da edər. Göydə Allaha, yerdə səsə. Mənim içimdəki biçarə dərviş də göydə Allaha, yerdə səsə etiqad edənlərdəndir.
lll
Səs aləmində nə qartalam, nə şahin, nə çalağan, nə bülbül, nə də qumru. Uzaqbaşı kəpənəyəm. Güllər, çiçəklər arasında dolaşan, ömrü bir gün olan, alabəzək kəpənək elə mən özüməm. Mən də uçuram, mən də Allah verdiyini alanlardanam. Zərrədən doğuluram, çiçəklərlə sevişirəm və eşq yolunda ölürəm. Kəpənək səsi ilə oxuduqlarımı eşidirsinizmi? Necə eşidirsiniz ki?.. O kəpənək səsinin insan səsinə tərcüməsini mənim ruhumun siz tanıdığınız tərcümanı oxuyur. Dinləyirəm bu firuzə rəngli səsin içində yenidən yaşamaq, eşqə düşmək və ölmək istəyirəm.
lll
Oxumaq, ifa mənim ölümümdür. Bu dünyadan, bu beş duyğu və onların aləmindən ayrılmağın bir adı da ölümdür. Məni sevənlər, ifama vurğun olanlar mənim ölümümə baxmağa gələnlərdir. Mən can verirəm dinləyən həzz alır. Mənim içimdəki yaradan qan axır. Dinləyən ləzzət içində üzür. Bunun adı qəddarlıqdırmı? Ruslar həmin duruma xanjalıq deyirlər, vurğu saldığım kəlməni tərcümə etmirəm. Amma mən minlərlə, milyonlarla dinləyicimi anlayıram və onları bağışlayıram. Yer üzündə var olmuş adı bəlli və bəlli olmayan bütün ifaçıların taleyi birdir: bütün insanlar, dünya, kainat və Allahın özü də onların ölümündən həzz, ləzzət alırlar.
Arının
hazırladığı bal, hörümçəyin
toxuduğu tor təkrarsızdır. Sənət də mahiyyətcə
təkrardır. Səs də təkrarsızdır, səs
sahibi ifaçı da.
DƏRD
Tək oğlunu itirən ananın fəryadı, son dəfə dünyanın gözəlliyinə baxan yeniyetmə qızın inləməsi, sevgilisindən əbədi ayrılan gəncin naləsi, körpənin söylədiyi ilk kəlmə, Vətən yolunda şəhid olan savaşçının son pıçıltısı... damla-damla, zərrə-zərrə bizim bağrımıza cəzb olunur və o həsrətləri, qüssələri, sarsıntıları, dərd-ələmi yenidən insanlara yaşadır. O səslər mənə haqdan gəlib-əmanətdir. Mənim borcum o müqəddəs əmanətləri insana, dünyaya, Allaha qaytarmaqdır.
Dünyanın
başqa bir möcüzəsi səs olmayan həyəcanı,
duyğunu səsə çevirməkdir – haqq-təala izn
verirsə, ilham və güc bağışlayırsa, səs
olmayanı səsə çevirmək mümkün. Lal
baxışların cizəmini, Allaha ümidlə
uzanmış əllərin titrəyişini, babanın nəvəsinə
sevgisini, gördüyün acı ayrılıqların dəhşətini
səsə çevirə bilmək məqamında dünyaya
hayqırmaq mənim də missiyamdır, deyə
düşünürəm və bunu gerçəkləşdiyməyi
idealım hesab edirəm.
lll
Muğamın elə məqamı gəlir ki, dünyada zamanın bitdiyini hiss edirəm. “Hiss edirəm” sözü o tükənməni, bitməni, havasızlığı, çeçələ barmaqla Allahın ətəyindən asılı qalmağı... bu dəhşətdən, qiyamətdən məni yenə o çeçələ barmağın ilişdiyi o gözəgörünməz ətək, bəlkə də fələk, bəlkə də namaz üstə olan qadınım xilas edir, muğamın insan boyunda olan, insan hisslərinə hesablanmış yerinə, məqamına düşürəm və zaman içimə-içimə dolur, havanın varlığını, hərarətini hiss edirəm. “Çox şükür”, Allahım, bu dəfə də geriyə dönə bildim, dünyaya qayıtdım. Şükürlər olsun, ilahi...”
Sən qapalı, qara qutu kimisən. Kənardan baxan elə bilər ki, bu balaca qutudan sakit, səssiz, izsiz, tozsuz nə var dünyada. Amma elə ki, bu qutunun qapağını qaldırırsan, dünyanın heç bir yerində görmədiyin tufanı, boranı, qasırğanı görürsən. Görmək azdır, o fırtınanı özündə hiss edirsən – sözlərini mənə şam işığında ağsaqqal dostum İsaq müəllim, yazıçı tərcüməçi hərdən bir şeir yazmağı olan İsaq İbrahimov deyib. Qəribə adam idi. Ailəsi, uşaqları olsa da ömrünün son illərini Şüvəlanda Yazıçılar evində yaşayırdı. İşə də ordan gəlib-gedirdi.
Şərq və Qərb musiqisini, muğam aləmini gözəl bilirdi. Tez-tez onu ziyarət edərdik, arabir məni, başqa dostlarımı Şüvəlana dəvət edər, yeyib-içəndən sonra onun otağına gedərdik – o zaman məşhur, özündən deyən şairlər, yazıçılar, tənqidçilər, musiqiçilər, alimlər... hal əhli, irfan sahibləri... O, işıqları keçirib şam yandırar “Oğlum, ürəyin istəyirsə, bir şey oxuyarsan. Nə istəyirsən onu oxuyarsan. İstəməsən də canın sağ olsun”.
Masanın üstündə bir qayda olaraq Füzuli cildləri olardı. Bir gün baməzə dostlardan biri, səhv etmirəmsə Vidadi adlı qəribə adam ərklə: “Ay İsaq müəllim, bu Füzulinin cildlərini yaraşıq üçün bura qoyublar?” İsaq müəllim bir söz demədi. Altı cildi Vidadinin önünə itələyib “İstədiyin cilddən, istədiyin yerdən bir misra oxu” – dedi.
Vidadi hansısa cildi
açıb birinci misranı oxudu. İsaq müəllim əli
ilə sus işarəsi elədi və o şeiri sonunacan dedi,
şərh etdi. Sonra başqa şeiri, sonra “Leyli-Məcnun”dan
bir parçanı... Gecə də uzanır, söhbət
uzanırdı. Aydın Məmmədov rəhmətlik İsaq
müəllimin ən çox istədiyi şair Vaqif Cəbrayılzadəyə
pıçıldadı: “Ay Vaqif, Vidadini də, bizi də bu xəcalətdən
qurtarsa Alim qurtarar”. Vaqif xahişini dedi, İsaq müəllim
başını razılıqla tərpədib: “Oğul, oxu
demərəm. Məqam gəlibsə, hal o haldırsa onu
öldürsən də oxuyacaq, yox əgər hal o hal deyilsə,
başına güllə dirəsən də, oxumayacaq”. Kimsə
qavalı yavaşca tıqqıldatdı və
yavaş-yavaş bir ritmik şey çalmağa
başladı... Bir də gözümü açdım ki,
hava işıqlanmaqdadı. İsaq müəllim bulud kimi
tutulmuşdu. Dostlar fikir-xəyal içindədi...
Ortaya ağır sükut
çökmüşdü. Deyəsən mən hər kəsi
özünün istəmədiyi yerə aparmışdım.
Bu, keyf məclisini pozmuşdum.
İsaq müəllimin həyat
dolu səsi ortadakı soyuqluğu, kədəri yavaş-yavaş
əritdi. Səhər çayını dəniz kənarında
içib deyə-gülə maşınlara dolduq, üzü
şəhərə gündəlik həyatımıza,
işimizə, qayğılarımıza döndük.
İllər keçib.
Dünyada nə İsaq müəllim var, nə Vidadi, nə də
Aydın. O gecə deyəsən mən Füzuli havasında
göylərə uçmuş göydə eşitdiklərimi
yerdəkilərə danışmışdım. Ağır
talelərdən söhbət açmışam. Mən bunu
bilə-bilə etməmişəm, hisslərin
anatomiyasını – filanını da bilmirəm, hatiflik,
parapsixologiya da mənim işim, gücüm deyil. Mən
ürəyimə damanlardan daha çox qulağıma, qəlbimə
dolanları oxuyuram. O səslərin içində İsaq
müəllimin tüstüyə verilmiş kimi qubar qoxuyan səsini
indi də eşidirəm. “Oğlum, muğam incə tel kimidi.
Sən bu tarıma çəkilmiş teli ilə odun
üstündən keçirsən. Bir yanlış xal səni
başqa muğama, yanlış xal bir başqa muğamın
oduna salacaq. Sən düz getməlisən, ayağın
sürüşsə, od tutub yanarsan. Ehtiyatlı ol.
Gözünü bağlasalar da, o tarım simin üstündən
ürəyinlə keç get. O tərəfdə səni səsin
heç kəsə qismət olmayan xoşbəxtliyi gözləyir.
Bu xoşbəxtliyin də nə olduğunu səndən
başqa heç kəs bilməyəcək.
İnşallah...”
Bu sözlər mənim
yaddaşımın bətnindədir. Bu yaddaşın nə
vaxt azad olacağını, dünyaya nə gətirəcəyini
bilmirəm. Bildiyim İsaq müəllim kimi insanların
artıq kökünün kəsildiyi, dünyanın
ağıla gəlməyəcək dərəcədə
cılızlaşmasıdır. Nə isə... Çox dərinə
getməyək. Sonra dünya üzünə çıxa bilmərik.
EY İNSAN...
Fərabinin, S.Urməvinin,
Marağayinin, İtrının tətbiq etdikləri
dünyada ilk olan not sistemi əsrarəngiz bəstələri
fəlsəfi dərinliyi, batini zənginliyi, ilahi qüdrəti
ilə dünyaya səs salmışdır. Dərgahı olan
bilgilərin musiqiyə, səsə bağlılıqları
tarixin hər səhifəsində
açıq-aydındır.
Savaş musiqisindən,
yürüş ritmlərindən ruhun həzinliyinə, qəlbin
zərifliklərinə, hikkədən, qəzəbdən,
kindən rəhmə, munisliyə, həmdəmliyə, xeyirxahlığa,
səmimiyyətə uzanıb gedər.
Səs çobanın
tütəyindən süzülmüş, ozanın qopuzundan,
aşığın sazından, sarayların sazandələrinin,
xanəndələrinin ciyərindən qopmuş məmləkət-məmləkət,
yurd-yurd, oba-oba, oymaq-oymaq gəzib dolaşmışdır.
Harda olursa-olsun insan
insandır. İnsanın səsə, səsin insana
ehtiyacı əbədidir.
lll
Hər muğam minlərlə
sirr yumağıdır. Mifdən, tarixdən, dindən, elmdən,
sənətdən gələn minlərlə sirr ilan kimi
bir-birinə dolaşıb zamansızlıq içində
uyuyur.
Oxuyan hər ifasında bu
sirrin tək birini açırsa o xoşbəxtlikdir. Mən
müğənnidən danışıram və hər ifadan
da danışmıram.
Həyatım boyu
muğamın tək bir sirrini açsam dünyanın ən
xoşbəxt adamı mən olaram.
lll
Muğam yalnız
duyğulandırmır, duyğulandırmaqdan daha çox
düşündürür, fikir burulğanı içində
həyat, insan, Allah, tale, eşq, bədbəxtlik, xoşbəxtlik...
haqqında düşüncələrə qərq edir. İnsanın
ən dolğun tərifi onun düşünən
olmasıdır. Muğam insanın əlindən tutub
dünyanı, tarixi, yaddaşı gəzdirir. “Bu həyata niyə
gəlmişik?”, “Qəzavü qədər bizi bədbəxtliyə
aparır, yoxsa xoşbəxtliyə?”, “Niyə
Allahımızı dərk edə bilmirik?”, “Şeytanı qəlbimizdən,
qanımızdan niyə çıxarmırıq?”, “Eşqin
sonu varmı?”, “Ölüm xilasdırmı?”, “Səbrin
hüdudları, hardan başlayır, harada bitir?”... suallarını
verir və cavabı sual verdiyi ilə birgə cavablandırmaq
üçün cavablayır, iradənin, əzmin, inamın,
imanın, təhəmmülün, gözəlliyin, ədavətin,
vicdanın, mücadilənin... xilas gücünü aşkara
çıxarmağa çalışır.
Böyük ifalar
böyük xilaslardır və bu, qiyamətə qədər
sürüb gedəcəkdir.
(Ardı gələn şənbə
sayımızda)
KAMİL VƏLİ
525-ci qəzet.- 2011.- 22 yanvar.-
S.22.