Xoş gəldin, XXI əsr!
Hörmətli xanımlar və cənablar! Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin qurultayı ərəfəsində keçirilən müzakirə üçün hazırladığım
“Gənclərin poeziya və proza yaradıcılığı” mövzusunda məruzəmi “Xoş gəldin, XXI əsr adlandırmışam. İcazənizlə,məruzəmi diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm.
Azərbaycanın müstəqilliyə gedən yolu 20 yanvardan keçməli oldu. Küçələr qırmızı, təqvimlər qaraya boyandı. Şəhidlər xiyabanından baxanda Qorbaçovun yenidənqurması daha çox, yenidən qırmağa bənzəyirdi. Sonra Qarabağ hadisələri gəldi. XX əsr bizdən 20 faiz torpaq qopardıb, canını tarixə tapşırdı. Müstəqillik dövrü gənclərinin birinci dalğasına mənsub olan yazarların əsərlərinə əsrin sonlarındakı ağrılı hadisələrin təsiri böyük olmuşdu. Mövzularına deyil, təkcə obrazlar sisteminə baxmaq kifayətdir ki, həmin illərin havasını, ağrısını anlayasan. Kəfən, tabut, mürdəşir, ölüm,tənhalıq... Təbii ki, bunlarla yanaşı fanilik hissi, çaş-başlıqdan yaranmış ümidsizlik və özünütəsəlli üçün ironiya.
Milleniumda ədəbiyyatımıza inkarçı, nihilist bir gənclik gəldi. Bu gənclərin ədəbiyyatdakı durğunluğun qarşısını almaq cəhdləri lazımlı olsa da, böyük mənada ortaya ciddi mətn qoya bilmədilər. Postmodern estetikaya məxsus bütün keyfiyyətləri lokal şəkildə təqlid edən bu gənclərin klassiklərə münasibətdə inkarçılığı, qutsal dəyərlərə qarşı nihilizmi yalnız səs-küy yarada bildi. Çox qəribədir ki, müxtəlif qəzetlərin səhifələrində postmodernizm adı altında gündə bir bəyanat, manifest çap olunsa da, bütün bu iddialar, davakarlıq, dağıdıcılıq cəhdləri postmodernizmdən çox futurizmə bənzəyirdi. Ara sakitləşəndə isə əldə yalnız həqiqi ədəbiyyata sadiq ikən yazdıqları 5-6 şeir və bir neçə hekayə yadda qaldı. Yaşasın istisnalar!
Bu dönəmdə “Vətəndaş Həmrəyliyi”, “Ədalət”, “Yeni Azərbaycan” və s. qəzetlər ədəbiyyatçılara səhifələr ayırdı. Tənqidçi-ədəbiyyatşünas Əsəd Cahangirin redaktorluğu ilə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin nəzdində ilk peşakar ədəbi-tənqid dərgisi olan “Körpü” nəşrə başladı. Yenə AYB-nin nəzdində şair-tərcüməçi Səlim Babullaoğlunun redaktorluğu ilə peşəkar tərcümə jurnalı olan “ Dünya ədəbiyyatı” jurnalı işıq üzü gördü. Yeni əsrin özü ilə gətirdiyi dünyaya inteqrasiya çabaları, lokal çərçivələri aşmaq cəhdləri, adları çəkilən hər iki jurnaldakı materiallarda aydın görünür.
Əfsuslar olsun ki, nə 2000-cilərin birinci dalğası, nə də indi əsərləri barədə danışacağım nəsildaşlarımın yazılarını “Ədəbiyyat qəzeti”nin səhifələrində görə bilmədik. Bu qəzet sanki qapılarını həm ortayaşlı yazarların, həm də gənc nəslin üzünə bağlayıb və hər yeni çıxan kitab barədə informasiya əvəzinə, nekroloqlar yayımlamaqla ədəbiyyata münasibətini göstərir.
Birinci dalğadan sonra ədəbiyyatımızda təxminən 2005-ci ildən görünməyə başlayan 2000-cilər nəslinin ikinci dalğası gəldi. Bəndənizin də aid olduğu bu ədəbi nəsli Əsəd Cahangir müsahibələrinin birində “xoşbəxt gənclik” adlandırıb. Əsəd bəylə razılaşmamaq olmur. Çünki doğrudan da bu ədəbi nəsil heç kimi söymədən, təhqir etmədən, qəzet künclərində nifrin, kin püskürmədən, oğurlamadan, sakit, rahat şəkildə ədəbi mühitə qədəm qoydu. İnsani münasibətlərdə 2000-cilərin birinci dalğasından daha humanist, daha əxlaqlı və təkcə etik yox, həm də dünyagörüşü baxımından daha diri, daha çağdaş bir gənclik ortaya çıxdı.
Bu yerdə fikrimi qüvvətləndirmək üçün Əsəd Cahangirin Elxan Qaraqanın bestseller olmuş “A” romanı haqqında yazdığı “Bir de görüm A!” məqaləsinin birinci hissəsindən bir parçanı sitat gətirmək istəyirəm. Əsəd bəy yazır: “90-cı illər üçün səciyyəvi olan radikal müxalifət-iqtidar qarşıdurması bugünkü sosial-siyasi həyatda öz önəmini itirdiyi, ikinci plana keçdiyi kimi, anoloji vəziyyət ədəbi-bədii düşüncə sahəsində də müşahidə olunur. Cəmiyyətdə ildən-ilə daha qabarıq görünən siyasi, iqtisadi, mənəvi stabilləşmə ədəbiyyatda da əks olunur. İnqilablar dövrünü daha sivil, daha elitar islahatlar dönəmi əvəzləyir. Elxanın da mənsub olduğu müstəqillik dövrü üçüncü nəsil yeni yazarların əsas təmsilçilərində ( Z.Quluzadə, C.Zeynallı, Ə.Əlioğlu, Zərdüşt Şəfizadə, E.Bakiroğlu və s.) davranışlarından tutmuş yazı-pozularına qədər bir fərqləndirici cəhəti qabarıq hiss edirəm: sözügedən qarşıdurmanın fövqünə qalxmaq: bu qarşıdurmanın lokal milli, məhdud ədəbi-bədii çərçivələrindən çıxaraq daha geniş miqyasda düşünmək cəhdi! Üstəgəl həm hər cür saxta millilik, məqsədyönlü konservatizm, həm də hər dürlü inqilabçılıq, vulqar radikalizmdən uzaq ziyalılıq, elitarlıq. Və bunu üçüncü nəsil yeni yazarların birbaşa qəhrəmanlığı saymadığım kimi, onların ayağına günah kimi yazmaq fikrim də yoxdur. Şübhəsiz ki, bu da ilk öncə yuxarıda göstərdiyimiz zaman, dövr məsələsiylə bağlıdır. İnsanlar valideynlərindən çox zəmanələrinin övladları olur. Estetik zövqü, dünyagörüşü milli ədəbi-bədii ənənələrdən daha çox ən yeni dünya ədəbiyyatı, xüsusən də Hollivud filmləri, ən son dünya musiqisi əsasında formalaşan bu gənclərin bəziləri üçün çağdaş milli ədəbi proses və bu prosesdəki qarşıdurmalar ikinci dərəcəli fakta çevrilir, bəziləri üçün isə sadəcə öz önəmini tamamilə itirir. Onların ən tipik təmsilçiləri dünya ədəbiyyatı və mədəniyyəti ilə sadəcə rus dili yox, həm də ingilis dili və ya Türkiyə türkcəsi vasitəsilə tanış olan qloballaşma dönəmi cocuqlarıdır.” Sitatın sonu.
XXI əsrin ilk on ilini arxada qoyarkən bir neçə maraqlı olaya şahid olduq. Bunlardan birincisi Bakı Slavyan Universitetinin rektoru, yazıçı Kamal Abdullanın təşəbbüsü ilə BSU-da Yaradıcılıq fakültəsinin yaradılmasıdır. İki il sonra, 2008-ci ildə isə ölkənin iki nüfüzlu qurumu Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi ilə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin əməkdaşlığı nəticəsində böyük rezonans doğuran “Gənc Ədiblər Məktəbi” yarandı. Ayda bir dəfə M.F.Axundov adına Milli Kitabxanada toplaşan məktəbin sıraları qısa zaman ərzində genişləndi. Təkcə paytaxtda yaşayan yaradıcı gənclər deyil, əyalətdə yaşayan istedadlı cavanlar da məktəbə qoşuldular. Hazırda həmin məktəbin sıralarında 100-ə yaxın yaradıcı gənc var. Onların müəyyən hissəsi Azərbaycan Yazıçılar Birliyi üzvü, xüsusi fəallıqları ilə seçilənlərisə həm də prezident təqaüdçüsüdür. Əsərləri haqqında danışacağım gənclərin əksəriyyəti “Gənc ədiblər məktəbi”nin üzvləridir.
İndisə bu ədəbi nəsil barədə daha konkret nümunələrə keçək. Şərti olaraq 3 bölüm üzrə danışmaq istəyirəm: poeziya, proza və bədii tərcümə. Publisistikanı və esseistikanı prozanın tərkibinə qatmışam. Bu nəsildən hələ ki, dramaturq yetişmədiyi üçün bölgümüzün içində dramaturgiya yoxdur.
Başlayaq poeziyadan.
Əvvəlcə
avtomobil qəzası sonucu, çox sevdiyi Həzrəti
İsa yaşında aramızdan ayrılan Fərhad Metenin
şeirlərindən danışmaq istəyirəm. Fərhad
Metedən başlamağım mərhum xalq şairi Məmməd
Arazın məşhur şeirinin təsdiqi kim görünə
bilər:
Soruşdum birindən: şairəmmi mən?
Özüm ki özümü öyə bilmərəm.
Cavabı asanca qopdu dilindən:
“Hələ
ölməmisən, deyə bilmərəm”,
Lakin məni Fərhadın
şeirlərindən başlamağa təhrik edən onun
bizim nəslin ən istedadlılarından biri olmasıydı.
İkinci isə haqqında deyilənləri eşitməyəcək
deyə (hərçənd ki, bunu dəqiq deyə bilmərik)
onun yazdıqlarını yalnız ötəri
xatırlamağı və ya üstündən keçməyi
içimə sindirə bilmədim.Fərhadın şeirlərində
metafizik düşüncə dominant idi. Bəlkə də bu
heç metafizik plastda düşünmək deyil, yalnız
ona cəhd idi. Onun şeirlərində mediativ intonasiya,
arxetiplərlə işləmək, dini mənbələrdən
qidalanan simvolik dil və bütün bunların vasitəsilə,
ən adi həyat mətləbləri arasında körpü
yaratma cəhdi diqqəti cəlb edirdi. Metenin “Ailə” adlı
şeirindən bir parçaya baxaq:
“Bir sabah ayılıb görsən ki,
Hər şey dəyişib,
Yəni, gördüyün kimi deyil nə varsa –
Yəni, göy üzü yerində günəşdi.
Sonra yadına düşsə ki, yuxunda qadın görmüşdün.
Uşaq yerinə iri buğda dənəsi doğan
Çılpaq qadın.
Qorxma, sığal çək sevgilinin saçlarına
Və də pıçıltı ilə “səni sevirəm” de.
O da mütləq “mən də sevirəm”
deyəcək.
Bu balaca şeir parçasında “buğda dənəsi doğan qadın” ifadəsi var. “Buğda” sözü burda uşağı əvəzləyib. Buğda həm xristianlığın dini mətnlərində çox işlənən simvol, həm məlum Adəm-Həvva əhvalatını xatırladan arxetip, həm də şeirin ailəyə aid olması baxımından fərdi anlam kəsb edən maraqlı obrazdı. Göründüyü kimi, şeir yozuma geniş imkan verir. Sağlığında kitabı dərc olunmayan Fərhad Metenin ölümündən sonra xalq yazıçısı Anarın şəxsi dəstəyi və Səlim Babullaoğlunun redaktorluğu ilə “Bu şəhərə uzadan baxarsan” adlı kitabı işıq üzü gördü. Dəyərli şair, nasir Əjdər Olun dəstəyi ilə “Əjdər Ol və onun dostları” adlı səsli şeir diski də Fərhad Metenin xatirəsinə ithaf olundu. Fürsətdən istifadə edib bu dəstək üçün həm xalq yazıçısı Anara, həm dəyərli Əjdər Ola, həm də şair Səlim Babullaoğluna yazar dostlarımız adından təşəkkür edirəm.
2009-ci ildə “Ulduz” jurnalının baş redaktoru Elçin Hüseynbəylinin təklifi ilə jurnalın iki sayı – aprel və sentyabr nömrələri gənc ədiblərin ixtiyarına verilməsindən dolayı Elçin bəyə də öz təşəkkürümü bildirməyi lazım bilirəm. Məruzəmin ulduz yarışlarındakı sms yığmaq üçün hamıya təşəkkür edən müğənnilərin çıxışına oxşamasından ehtiyatlanmayaraq, sonuncu minnətdarlığımı yazar dostlar adından Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin gənclər üzrə katibi, “525-ci qəzet”in baş redaktoru, “Gənc Ədiblər Məktəbi”nin yaradıcılarından olan Rəşad Məcidə bildirmək istərdim. Həm AYB-də, həm “525-ci qəzet”də, həm də həyati məsələlərdə yaradıcı gənclərə qayğıyla yanaşdığı üçün!
Haqqında danışıb təqdir etmək istədiyim və ya əksinə tənqidə tuş etmək istədiyim gənc yazarların hamısından ayrı-ayrılıqda danışsam, bu məruzə, nağıl dili ilə desək, 40 gün-40 gecə davam edə bilər. Bunun üçün də şairləri iki qrupun içində ümumiləşdirsəm yaxşı olar : hecaçılar və modern şeiri təmsil edənlər. Yəni, ənənəvi şeir tərəfdarları və modernistlər. İstisnalar var ki, hər ikisinə aiddir.
Beləliklə, poeziyada modernist qolu təmsil edən gənclərdən danışaq. Bunlar Alik Əlioğlu, Aysel Əlizadə, Feyziyyə, Rəbiqə Nazimqızı, Kəramət Böyükçöl, Fərid Hüseyn, Aytən Təhmasib, Səxavət Sahil, Seyid Ramin, Musa Əfəndi, Aysel Novruz, Nuranə Nur, Vüsal Nazimoğlu, Günel Rüstəmova, Orxan Zaman, Mirbəhram Əzimbəylidir.
Modernist xətti
təmsil edənlərdən Alikin şeirlərinin mövzusu
daha çox naturalistlərin sevdiyi aşağı təbəqədən
olan, əzilmiş insan talelərilə bağlıdır. O,
şeirlərindən birində fahişə ananın oğluna
oyuncaq düzəltməyindən bəzək-düzəksiz və
antiestetizmə sapmadan, çox sadə, amma ağrıyla
yazır :
“Ən gülməli sözlər
ən dəyərsizidir, ən axmağıdır
sözlərin.
Amma misal üçün bu,
Görün bu nə gözəldir:
Fahişə qadın
Anadır və
Oğluna oyuncaq düzəldir...
“
Alik Əlioğlu bədii
yaradıcılıqdan başqa həm də bir neçə
internet qəzetinin təsisçisi və “Xəzərin səsi”
internet radiosunun icraçı direktorudur.
Mövzuları Aliklə
oxşar olmasa da, eyni modernist xəttə aid etdiyim Feyziyyənin
şeirləri də çap olunanda diqqəti cəlb
etmişdi:
“Nədənsə
başlamaq lazımdı,
Məsələn,
Küsə biləcək
birini tapmaqdan,
Və səni küsdürə
biləcək
bir şeylər uydurmaqdan.
Sonra kimsə xətrinə dəyibmiş
kimi
için-için
ağlamaqdan,
Və küsə biləcək
birinin gəlib könlünü almağını gözləməkdən,
Bir ömür boyu...
Feyziyyənin “Ulduz”
jurnalının 2009-cu ilin aprel sayında dərc olunan
şeirləri barədə “525-ci qəzet”də, gənc ədiblər
haqqındakı icmal yazısında tənqidçi Vaqif
Yusifli dəqiq ümumiləşdirmə aparaq yazır:
“Feyziyyənin bu adsız şeirinin hər bəndinin (bəndlərin
sayı qeyri-sabitdir) ilk misraları həmin fikrin digər
çalarlarını səsləndirir. Deməli, bu şeirin
müəyyən konstruksiyası var və Feyziyyə adlı
cavan şair də şeirini bu konstruksiya əsasında davam
etdirir.
Bu “konstruksiya” işi Feyziyyənin
digər şeirlərində də diqqəti cəlb edir. Bu
üsul onun şeirlərində bir səliqə-səhman, əvvəldən-axıra
bir nizam yaradır. Onun şeirlərinin bir
üstünlüyü də obrazlı ifadələrin,
metaforaların, təşbihlərin təzəliyidir. Bəzən
ənənəvi obrazlar da onun şeirlərində yeni
biçimdə üzə çıxır.”
“525 kitab” seriyasından
“Doğulacaq qadın” adlı şeirlər kitabı
çıxan Aysel Əlizadəninin
yaradıcılığında da modernizm üstündür və
onun yaradıcılığı adlarını çəkdiyim
gənc xanımların yaradıcılığından həm
də cəsarətli publisist vurğusuyla fərqlənir. Təkcə
“Postmodernist aparıcıya realist cavab” məqaləsini
xatırlamaq kifayətdir. Şeir kitabından başqa Ayselin həmin
seriyadan “Ora” adlı hekayələr-etüdlər kitabı da
dərc olunub. Ayselin də şeirləri barədə Vaqif
Yusifli “ Təzə səslər, nəfəslər” silsilə
yazısının bir hissəsində yazıb. Burda mənim
Vaqif müəllimlə razılaşdığım və
razı olmadığım məqamlar var. Fikrimizin
üst-üstə düşdüyü məqam odur ki, Ayselin
şeirlərində ictimai yönüm var. Məsələn,
yuxarıda adıkeçən məqaləsində Vaqif
müəllimin də sitat çəkdiyi “Mən türk
qızıyam, sonra qadın” fikri. Bu xətti mən Ayselin
şeirlərindən başqa gənc xanım yazarların
heç birində görməmişəm. Lakin hörmətli
Vaqif müəllim öz məqaləsində mənim Aysellə
bağlı işlətdiyim “ictimai” sözünü
dırnağa alır onu fərdiyyətçilikdə
qınayır. Məncə, fərdiyyətçilik istər
şəxsi hisslərin ifadəsi, istərsə də ictimai
məsələlərdə poeziya üçün qüsur
tutulmamalıdır.
Peşakar jurnalistika fəaliyyəti
ilə yanaşı, şeirləri ilə də adı
çox yerdə çəkilən, tez-tez xatırlanan
imzalardan biri də Rəbiqə Nazimqızıdır. Rəbiqə
2008-ci ildə Rəsul Rza Ədəbiyyat fondunun gənc
yazarların debüt əsərləri üçün təsis
etdiyi “Ümid işığı” mükafatının
lauretatı olmuş və fondun hesabına onun “Sənə qədər”
adlı şeirlər kitabı nəşr olunmuşdur. Rəbiqənin
şeirləri barədə çox yazılıb. Onlardan
yadımda qalanları Vaqif Yusiflinin “Təzə səslər,
nəfəslər” və Səlim Babullaoğlunun 2008-ci ilin
noyabrında 525-ci qəzetdə dərc olunmuş “Gənc ədiblər
məktəbinin müdavimləri haqqında” adlı
yazılarındakı müvafiq parçalardır. Bəlkə
sözlərim şişirtmə və ya nəsildaşlarımı
olduqları yerdən daha yuxarı qaldırmaq cəhdi kimi səslənəcək,
lakin mənə belə gəlir ki, əgər bizim əsrin
sonunda XXI əsri qadın şeiri antologiyası tərtib
olunsa, orda mütləq Rəbiqənin qızına
yazdığı “Aynur üçün” şeiri olacaq. Rəbiqənin
maraqlı mikroşeirləri var. Ovqatımdan asılı
olaraq gah razılaşıb, gah sevmədiyim bir Edqar Po kəlamı
var: “Təbiətdə uzun şeirə rast gəlinmir.” Rəbiqənin
bu mikroşeirləri həm onun şairə kimi talantına, həm
də içimdəki Po sevgisinə rəğbətimi
artırır.
Modernist qolun digər təmsilsçisi
Kəramət Böyükçölün 2009-cu ildə
“Çatlamış fincan” adlı şeirlər kitabı nəşr
olunub. O, eyni zamanda, Bakı Dövlət Universitetinin nəzdindəki
“Metafora” ədəbi dərnəyinin
yaradıcısıdır. Kəramətin şeirlərində
Alikdən, Feyziyyədən, Rəbiqədən fərqli
olaraq ictimai-siyasi həyatda baş verənlərə reaksiya
daha güclüdür. Daha doğrusu, Alikin və digərlərinin
şeirlərində sosial ədalətsizlikdən,
narazılıqdan yaranan ovqatın, hissin vektoru narazılıq
obyektinə yox, içəri, şairin özünə istiqamətlənirsə,
Kəramət də bu əksinədir. Bu mənada Kəramət
daha aktiv ictimai mövqeli şeirlər yazır. Qarabağla,
Xocalıyla, ATƏT-lə bağlı şeirləri bu qəbildəndir.
Amma Kəramətin şeirlərində istər forma, istərsə
də məzmun baxımından şair Qəşəm Nəcəfzadənin
qabarıq təsiri hiss olunur və bütün bunlar onun
şeirlərini hələki özünüaxtarış
nümunələri kimi dəyərləndirməyə əsas
verir.
Modernist qola aid etdiyim
şairlərindən növbətisi hazırda hərbi xidmətdə
olan Fərid Hüseyndir. Fəridin 2009-ci ildə “Əlifaba
sırası” adlı şeirlərdən və esselərdən
ibarət kitabı dərc olunub. Kitaba “Fərid
üçün məktub” adı ilə son sözü Səlim
Babullaoğlu yazıb. Bu yazısında Səlim bəy Fəridin
uğurlu, yaddaqalan misralarından sitatlar çəkib. Onlardan
bəzilərinə baxaq: “insanlar insanlardan başlayır,
ölkələr sərhədlərdən” yaxud,
“qaraçıya pulla bərabər mərhəmətini də
ver” və ya “dünya kimləri itirib: amma özünü
heç nə itirməmiş kimi göstərir. “
Fəridin kitabı
haqqında Xalq şairi Zəlimxan Yaqub “Düşündürən
nə varsa, düşünməyə dəyər” adlı məqaləsində
yazır: “21 yaşlı bir gənc üçün mən bu
şeirləri və esseləri uğurlu başlanğıc
hesab edirəm. Səndə düşünmək və
düşündürmək qabiliyyəti var. Ədəbiyyata
gəlmək istəyən adamın ən vacib keyfiyyəti bu
meyarla ölçülməlidir ...Sənin kitabını oxumayan
oxucular mənim məqaləmi, ürək sözümü,
xeyir-duamı oxumaqla qoy səni daha yaxından tanısın,
kitabını tapıb sənin könül aləminə səyahət
eləsin. Gənclik vaxtında kəşf olunmayanda, diqqəti
çəkməyəndə, qayğı görməyəndə
istər-istəməz içəridən qırılır,
sınır, yeni uçuşlara ürəklə qanad gərə
bilmirsən “. Sitatın sonu.
Modernist qolu təmsil edən
gənclərdən Səxavət Sahilin “Hər zaman və
heç vaxt”, Vüsal Nazimoğlunun “23 addım”, Seyid Raminin
“Yaşasın ölmək!”, Nuranə Nurun “Yanaqda
yağış yeri”, Mirbəhramın “Bir
çoçuğun dünyasından səslər” və “ Səssizliyin
harayı” kitabları dərc olunub. Adları çəkilən
müəlliflər və onların kitablarını
ümumiləşdirən bir cəhət var. Bunu Səxavət
Sahilin kitabına önsöz yazan xalq şairi, millət vəkili
Sabir Rüstəmxanlı belə ifadə edib: “Bu , sevgisini
telefon mesajlarıyla, çatlarla bildirən,
ayrılığı “sildi telefonundan nömrəmi”, təkliyi
“həyat yollarımda qırmızı işıq yanır”
kimi ifadə edən bir nəslin şeirləridir. Yeni
texnologiya həyatımıza gəldiyi kimi, duyğuların
ifadə vasitələri arasına da daxil olub. Bu şeirlər
yığcamlığı, fikri hədəfə yönəltməyə
çalışması ilə maraqlıdır.” Sitat sonu.
Kitabı dərc olunanlardan
başqa, “Ulduz”, “Azərbaycan” jurnallarında, müxtəlif
saytlarda şeirləri dərc olunan Aysel Novruz, Aytən Təhmasib,
Musa Əfəndi, Günel Rüstəmova, Yeganə Cansail,
Leyla Şərifova, Məmməd Ağayev, Günel Xəzəl
də modernist qolu təmsil edən, xüsusilə virtual məkanda
fəallıq göstərən gənc yazarlardı.
Ənənəvi şeiri təmsil
edən gənclərin yaradıcılığına
keçmədən öncə, həm ənənəvi ,həm
də modernist formalarda qələmini sınayan bir neçə
gənc yazarı da təqdim etmək istəyirəm. Bunlardan
“Yaxşı ki yaza bilirəm...” adlı şeirlər
kitabının müəllifi Elnaz Eyvazlı,
“Yağış damlasıyam” adlı şeirlər
kitabının müəllifi, “Turan” ədəbi birliyinin
yaradıcısı Vüsal Nuru və “Atillaya məktublar” və
“Dərdimdən ölən dərdlərim” kitablarının
müəllifi Hafiz Hacıxalılın adlarını çəkmək
olar.Hər üç müəllifin adları çəkilən
kitabları daha çox ənənəvi xəttə aid olan
şeirlərdən ibarətdir. Lakin bu kitabların
çapından çox qısa zaman keçdi və bu gənc
yazarların mətbuatda, ədəbi portallarda modernizmə xas
forma axtarışları olan şeirləri
göründü. Bunu də mən müsbətə doğru
keyfiyyət dəyişkənliyi kimi qiymətləndirirəm.
Demək, bu gənc şairlər ənənəvi poetik vərdişləri
qırıb yeni nəsə yaratmaq istəyirlər.
Heca vəznli şeirdə
haqqında danışmaq istədiyim maraqlı imzalardan
birincisi adını məşhur türk serialının
baş qəhrəmanı Polad Ələmdardan,
soyadını isə böyük Cəfər Cabbarlıdan
alan, “Bizim söz” qəzetinin təsisçisi, ədəbiyyata
fədakarlıqla xidmət edən Ələmdar
Cabbarlıdır. Ələmdarın şeirlərində əksər
yazarlarda olduğu kimi aparıcı xətt lirikadır, lakin
digərlərindən fərqli olaraq bu lirikada zaman-zaman ictimai
narazılıq görünür və tez də gözdən
itir. Ələmdar elə bil şeirini ictimailəşməyə
qoymaq istəmir və yəqin ki, düz edir. Şeirində
narazılığının göründüyü yerlərdə
belə qınaq vektorunu özünə tuşlayır,
üzünü Allaha tutur, dərdini yaradanla bölüşmək
istəyir.
“Qaçıb gətirmişəm
tək Sənə pənah.
Qoyma gora getsin mənlə bu
günah;
Hər gün aldadıram
anamı, Allah
Hər gün deyirəm ki,
yaxşı olacaq...
Vaxtilə məşhur
türk şairi Cəmal Sürəyya şeirlərinin birində
bəyan etmişdi ki, soyadımdakı “y” hərflərindən
birini atıram. Sonradan C.Sürəyanın atdığı hərfi
başqa bir şair götürüb soyadına əlavə
etmişdi. Türk ədəbiyyatında məşhur olan bu əhvalatı
elə-belə xatırlamadım. İndi poeziyası barədə
danışacağım Elvin Bakiroğlu məşhur türk
şairindən daha cəsarətli davranıb. Vaxtilə Elvin
Kədər təxəllüsü ilə yazan gənc
şair, sonradan bu təxəllüsün bir hərfini deyil,
bütünlüklə adının yanından atıb.
Arzumuz budur ki, Elvinin atdığı təxəllüsü
götürmək heç kimin ürəyindən keçməsin.
E.Bakiroğlunun 2009-cu ildə
“Şəms” nəşriyyatında “İki ürəkli adam”
adlı şeirlər kitabı dərc olunub. Bu kitabda müəllifin
mətbuatda, ədəbi portallarda qısa zamanda sevilən
şeirləri yer alıb. Elvin dəqiq qafiyələrlə
işləməyi sevir. Yaradıcılığında əsas
xətt lirikadır. Fikrimin təsdiqi üçün Elvindən
bir şeir parçasını diqqətinizə
çatdırmaq istəyirəm:
“Dənizə daş
atmayın,
Dalğalar yaralanar.
Su
Su
Dənizə daş
atmayın,
Üzündə qalar izi.
Gedin üzün dənizdə,
Üzməyin bu dənizi.
Yenə zalım
uşağı
Gör dənizə neyniyir?
Dənizə daş
atmayın,
Dəniz sizə neyniyir?
Ötən il iki ədəbi
mükafat qazanandan sonra dostlar arasında Elvinə “mükafat
ovçusu” deyirlər. O, 2010-cu ildə Mədəniyyət və
Turizm Nazirliyinin təsis etdiyi “Yeni adlar” müsabiqəsinin
qalibi və “Nəsimi” ədəbiyyat müsabiqəsinin
xüsusi mükatını qazanıb.
Bu sırada, yəni ənənəvi
şeiri təmsil edən gənclər sırasında Elşad
Ərşadoğlunun “Kələfin ucu”, Qılman
İmanlının “ Hardan düşdün yadıma sən?”
, Xəyalə Sevilin “Daş“, Orxan Adiloğlunun “Yurd
yanğısı” kitabları dərc olunub. Bu xətti təmsil
edən Anar Amin, Tapdıq Türksoy, Günel
Şamilqızı, Cahad Göyçəli və Şahəstə
Qarayeva da fəallıqları ilə seçilirlər.
Onların poetik axtarışları həmişə
uğurla sonuclanmasa da, bəzilərinin şeirlərində
müəyyən epiqonçuluq duyulsa da, həm öz
içlərindəki qəlibləri, həm uzun əsrlərlə
klişeləşmiş deyim formalarını qırmaq cəhdləri
ilə maraq doğururlar.
Poeziya barədə fikirlərimi
yekunlaşdırarkən deməliyəm ki, gənclərin əksəriyyətinin
poeziyasında maraqlı, ümidverici tərəflərlə
yanaşı, neqativ çalarlar da var. Tutaq ki, əksər gənclərin
poeziyasında ifrat eqosentrizm var. Texnologiyanın həyatımıza
daxil olmasıyla birgə yazarların həyatının bir
hissəsini noutbuklar tutdu. Hələ də vərəqdən
ayrılan bilməyən bəndəniz kimi çox az gənc
var ki, noutbukdan istifadə etməsin. Noutbukda yazan gənclər
(noutbukda yazmağı pis iş saydığım zənn
olunmasın, tam əksinə. Sadəcə, noutbuk yazı
adamının həyatındakı sivilizasiyanı təmsil
edən və ən çox işlənən nəsnədir)
bəzən hərfləri böyüdən caps lock düyməsini
söndürməyi unudurlar. Bu da MƏN sözü ilə
başlayan və bütün hərfləri böyük
yazılan ədəbiyyat nümunələrinin yaranmasına
gətirib çıxarır. Hesab edirəm ki, caps locku
söndürmək lazımdır.
Proza barədə poeziyada
olduğu kimi ənənçilər-modernistlər
bölgüsü çərçivəsində
danışmaq istəmirəm. Hesab edirəm ki, təsnifatı
yanrlar üzrə aparmaq – romançılar, hekayəçilər
və esseistlər bölgüsü daha yaxşı
bölgüdür.
Başlayaq romanlardan.
Ötən ilin ən
qalmaqallı romanını Elxan Qaraqan yazdı. “A” romanı təkcə
kitab bazarındakı statistikanı silkələmədi, həm
də ədəbi mühitdə qızğın
dartışma konusu oldu. Elxanın ilk dəfə keçirilən
Milli Kitab Müsabiqəsində qalib olmasından sonra isə əməlli-
başlı hay-küy qopdu. Son bir ildə Elxan və onun “A”
romanı ədəbi gündəmin əsas predmetinə
çevrildi. Elxanı ədəbi plagiatda suçlayanlar da, əsərinin
ümumiyyətlə, ədəbiyyat olmadığını
deyənlər də oldu. Qaraqanın ədəbiyyatımız
üçün yenilik saya biləcəyimiz alternativ nəsr
tipində yazdığı debüt romanının təyinatını
bəzi tənqidçilərimiz düzgün anlaya bilmədilər.
Romanı bəyənməyənlərin birmənalı şəkildə
xorla təkrar etdikləri iradlar beləydi :dili bərbaddı,
yazıçı cümləsi yoxdur, sonluq qeyri-müəyyəndi,
milli deyil, tip yarada bilməyib və s. Az-maz çağdaş
dünya nəsrinin alternativ qanadına mənsub yazarların əsərlərindən
xəbəri olanlar bilir ki, bu tipli əsərlərdə zatən
məqsəd cilalı dil, milli xarakter və ya tip yaratmaq deyil.
Alternativ nəsr klassik olan hər şeyin əleyhinədir, hətta
bir dövr məşhuri-cahan olan postmodernizmin özünə
belə. Nə yaxşı ki, Əsəd Cahangir var və o
Elxanın “A” romanı haqqında yazdığı “Bir de
görüm A” adlı silsilə yazısıyla sübut etdi ki,
deyilənlər yalnışdır. Məşhur ifadəylə
desək, “qeysərin haqqını qeysərə” qaytardı.
Romanı çağdaş dünya nəsrinin ən dəbdə
olan anlayışı – alternativ nəsr anlayışı ilə
yorumladı. Romanı 50 il bundan öncənin tələbləriylə
yorumlamaq istəyən adamlarla Ə.Cahangirin estetika fərqi
burda su üzünə çıxdı. Gəlin roman barədə
Ə.Cahangirin adıçəkilən məqaləsindən
bir parçaya baxaq. Əsəd bəy yazır: “Xaosa
tapınan, qeyri-müəyyənlik və tərəddüd
zolağında dayanan postmodernizmdən fərqli alternativ
düşüncə dünya nizamını, sosial-siyasi ədaləti
bərpa etmək amacıyla çıxış edən,
döyüşkən, mübariz ruhlu bir təmayüldür.
(Təsadüfi deyil ki, bu təmayülün kult romanı
“Döyüş klubu” adlanır). Postmodernizmdən fərqli o
sadəcə dağıtmaqla kifayətlənmir, həm də
yenidən qurmağa cəhd edir. Onun feminist (qadın) səciyyəli
xristianlığa qarşı yönələn maskulin
(kişi) xarakteri də dünyanı yenidən və ədalətlə
qurmaq uğrunda mübarizə əzmindən doğur. Lakin
bütün mübarizə
çağırışlarına rəğmən alternativ
düşüncə daşıyıcıları öz
proqramlarının mütləq mənada həyata keçəcəyinə
leninicəsinə sadəlövh inamdan da uzaqdırlar. Bir qayda
olaraq alternativ nəsr təmsilçiləri əsərlərinin
fiasko, intihar, qallüsinasiya səhnələri ilə bitməsi,
yəqin ki, bu müdrik inamsızlıqdan doğur. Biz bunu istər
Palanik, istərsə də Elxanın romanlarında
görürük“.
Məndən olsaydı, mən
də Elxan kimi məruzə janrına alternativ yanaşar və
Ə.Cahangirin Elxanın romanı barədə olan məqaləsini
bütünlüklə sitat kimi çıxışıma əlavə
edərdim. Lakin məruzə roman deyil və elə zamanda
yaşayırıq ki, Əsəd bəyin məqaləsini
oxumaq üçün google-da balaca bir axtarış aparmaq
kifayətdir.
E.Qaraqan “A” romanından sonra
ikinci çox satılan “Bir milyon dollarım olsaydı...
“romanını çap etdirdi. Birinci romandan fərqli olaraq bu
roman psixoloji-realist roman tipinə daha yaxındır, amma bu
romana da konkret realizmin parametrləriylə baxmaq kifayət
deyil. Elxan ikinci romanı ilə “ müvəqqəti
şöhrətdi, davam edə bilməyəcək” deyənlərə
isbat etdi ki, hələ deyiləsi sözü çoxdur.
“A” romanından sonra gənclərdən
Cavid Zeynallının “Günəşi gözləyənlər”
romanı rezonans doğurdu. Bu romana qədər Cavid öz
hekayələri ilə bir neçə müsabiqədə
qalib olmuş, bundan başqa isə onun “525-ci qəzet”də
çap olunan özünəməxsus üslubda
yazılmış reportajları maraqla
qarşılanmışdı. Hamının Caviddən ən
yaxşı halda hekayələr kitabı gözlədiyi bir
zamanda o, ortaya roman qoydu. “Günəşi gözləyənlər”də
realist xətlə naturalist xətt aparıcıdır. Lakin
Caviddə naturalizmə meyl daha qabarıqdır. Romanda kirayədə
yaşayan tələbə Üzeyirin sonucu gedib mistikaya,
şamançılığa çıxan taleyindən bəhs
olunur. Romana yazdığı ön sözdə Əsəd
Cahangir “Günəşi gözləyənlər”lə Nobel
ödülçüsü, məşhur Norveç
yazıçısı Knut Hamsunun “Aclıq” və Xalq
yazıçısı Anarın “Beşmərtəbəli
evin altıncı mərtbəsi” romanıları
arasındakı paralelləri üzə çıxarır. Əsəd
Cahangir çox doğru olaraq təsdiq qdir ki, Cavidin Hamsunla
oxşarlığı həm hadisələrin birinci şəxsin
dilindən nəqli, həm qəhrəmanların çətin
maddi durumları, bunların fonunda sevgi macəraları, polis və
uşaq obrazlarının üst-üstə düşməsidir.
Hamsundan fərqli olaraq isə Cavidin avtoironiyası var və Əsəd
bəyin yazdığı kimi onun qəhrəmanı
Üzeyir, Norveç yazıçısının qəhrəmanından
fərqli olaraq sevgilisi Nərmini xilas etməyi özünə
məqsəd seçir və buna nail olur. Bu da Cavidin
romanına daha nikbin ruh verir. Xalq yazıçısı
Anarın “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”
romanı ilə Cavidin romanı arasında paralelləri isə
Əsəd Cahangir belə aparır:
“Hər iki romanda kişi
qadını fahişəyə, yoxsa mələyə
çevirmək sorunu ilə üz-üzə qalır.
Anarın Zauru bu dilemmanın istəməyərəkdən
birinci, Cavidin Üzeyiri isə bilərəkdən ikinci tərəfini
seçir. Zaur toplumla mübarizədən məğlub,
Üzeyir isə özüylə mücadilədən
qalıb çıxır. Anarın qayəsi bu məğlubiyyəti,
Cavidin məqsədi isə bu qələbəni göstərməkdir.
“ Sitatın sonu.
Cavidin romanı rəvan təhkiyəsi,
orijinal metaforalarla zəngin dili, maraqlı süjeti, canlı
xarakterləri ilə də seçilir. Bütün bunlar Cavid
Zeynallının gələcəyin romançısı kimi
yetişməkdə olduğunu söyləməyə əsas
verir.
Prozada növbəti səs-küylü
romanın müəllifi Taleh Şahsuvarlı oldu. Onun
“Canlanma” romanı ədəbi mühitdə əməlli
başlı canlanma yaratdı. Roman mətbuatda, xüsusilə
ədəbi portallarda bir çox dartışmlara gətirib
çıxardı. Müəllifin dediyi kimi, “Canlanma” Azərbaycanda
ilk tarixi meta-romandır. İngilislərin meta-fiction dedikləri
postmodern estetikanın meta-dil, meta-tarix anlayışları
içində səciyyələnən meta-roman doğurdan da
bizim nəsrdə olmayıb və bu o demək deyil ki, Talehin
yazdığı da bu roman növünün ideal nümunəsidir.
Talehi təkcə bu meta-roman cəhdinə görə də təqdir
etmək olar.
Nəsrimizdə gənclər
ən müxtəlif yöndən çox maraqlı cəhdlərə
imza atdılar. Bu cür cəhdlərdən birini gənc nasir
Orxan Muxtarlı etdi. Onun fentezi janrında yazdığı
sovet dönəmində povest deyilən, çağdaş ədəbiyyatşünaslıqda
long novel (Uzun hekayə) adlandırılan iki əsəri –
“Xaç kölgəsində” və “Özgə Bədəndə”
əsərləri çap olundu. Janrın tələblərinə
tam cavab verməsə də, dil qüsurları çox olsa
da, Orxanın yazdıqları cəhd kimi
öz-özlüyündə maraqlıdır. Bundan başqa
Orxan “İrəli” İctimai Birliyi tərkibindəki ədəbi
məclisin rəhbəridir. 2010-cu ildə onun layihə rəhbəri
olduğu Almanaxda gənc ədiblərin əsərləri
işıq üzü görüb.
Bundan başqa Kəramət
Böyükçölün tərəkəmə həyatından
bəhs edən, maraqlı dil yaratmaq çabası ilə
yazdığı “Çöl” romanı, Ülviyyə Heydərovanın
qloballaşma dövrü gənclərinin problemlərindən
bəhs edən “Noutbuk” romanı, Ziyad Quluzadənin ədəbi
portallarda parçalarını çap etdirdiyi “Kəpənək
ölümü” romanı da nəsrimizdəki eksperimentalizmin,
ən müxtəlif yönümlü cəhdlərin maraqlı
nümunələridir.
Gənc hekayəçilər
romançılara nisbətən sayca az olsalar da, onların da
yazdıqları arasında maraqlı bədii nümunələr
oldu. “Gənc ədiblər məktəbi”nin koordinatoru Zərdüşt
Şəfizadənin “Başqa adamlar” adlı hekayələr
silsiləsindən müxtəlif dərgilərdə çap
etdirdiyi “Zırrama”, “Heykəltəraş”, “Nuhun tufanı”
hekayələri mövzuya maraqlı yanaşma ilə yadda
qalsa da, düşünürəm ki, Zərdüştün
nəsr dilinin durulmağa ehtiyacı var. Bu nəsildə
yalnız Zərdüştdə magik realizm xətti var və
bu da onu digərlərindən fərqləndirir.
Digər gənc hekayəçi
Nahidin bu il çap olunan “21 hekayə” adlı hekayələr
kitabında da maraqlı cəhdlər var. Nahid gözlənilməz
vəziyyətləri kompyuterə almağı sevir və onun
üçün novella daha doğma formadır. Amma Nahidin də
nəsr dilində müəyyən qüsurlar var və bu mənada
Cavid Zeynallı özünün dilə qarşı hədsiz
tələbkarlığından nəsr dili qüsurlu olan bu
dostlara pay versə, pis olmazdı.
Müxtəlif dərgilərdə,
ədəbi portallarda çap olunan Ayxan Kiçikbəyin
komik, ironik və çaparaq üslubdakı hekayələri də
maraqlı bədii nümunələr kimi yadda qaldı.
Son illər gənc
xanımların da hekayə yaradıclığında
maraqlı nümunələr olub. Sahilə İbrahimovanın
“Varlı kişinin portmanatı”, Jalə İsmayılın
“Heykəlin içindəkilər”, Nərmin Hüseynzadənin
“Qırmızı” hekayə kitabları dediklərimə misal
ola bilər. Hər üç xanımda dil qüsurları
var, lakin Sahilə yüksək realizm hissi, Jalə bəzək-düzəksiz
optimizmi, Nərmin isə sirayətedici səmimiyyəti ilə
oxucu qəlbinə yol tapa bilirlər.
Esseistikada Mövlud
Mövludun “525-ci qəzet”də dərc olunan yazıları
xüsusilə seçilir. Mövludun bu yazıları sanki
“Hazırlaşın, çox yaxşı bir nasir gəlir” xəbərinin
siqnal fişəngləridir.
Mövluddan başqa Pərvin
Nurəliyevanın da “525-ci qəzet”də dərc olunan hekayə-esse
arasındakı yazıları bunların müəllifinin yaxın
zamanda esseistikadan uzaqlaşıb hekayə janrına keçəcəyinə
işarə kimi görünür.
Esseistikada Günel Eminlini də
xüsusilə vurğulama istəyirəm. Günel çap
olunmağa etüdlərlə və bir neçə hekayəylə
başlasa da, daha çox Edit Piaf barədə
yazdığı “Mənə Piaf deyin” essesiylə yadda
qaldı.
O cümlədən Zərdüşt,
Cavid, Yeganə Cansail, Elvin və Kəramətin də
maraqlı esseistik yazıları ilə mətbuatda
vaxtaşırı rastlaşırıq.
Bədii tərcümə
sahəsində yeni nəsil formalaşır. Nihalənin
Conatan Livinqston, Ülkər Nəsibbəylinin Steynbek və
Folknerdən çevirmələri dediklərimizə əyani
sübut ola bilər. Bunlar son illərin ən yaxşı tərcümələri
kimi yadda qaldı.
“Ən yeni ədəbiyat”
seriyası ətrafında birləşən cavanlardan Nərmin
Kamalın “Aç, mənəm”, Aqşinin “Cənnətdə
terror aksiyası”, G.Mövludun “5xl”, Sevinc
Çılğının “Alaçarpa”, Sevinc Pərvanənin
“Şəhər”, Svetlana Quliyevanın “Dalğa” romanları
öz müəlliflərinin bütün yenilikçilik cəhdlərinə
baxmayaraq, əksərən müvafiq janrların tələblərinə,
bəzən hətta elementar tələblərinə belə
cavab vermir.
Və sonda.
XXI əsrin gəncliyi
gündən-günə texnikiləşən, robotlaşan, mənəvi
dəyərlərdən uzaqlaşan, dostlarına
görüşü real məkana yox, virtuallığa təyin
edən insanların içində ədəbiyyat mücadiləsi
aparır. Sevgi şeiri , insanları işığa səsləyən
romanlar yazır. Bütün qüsurları, təndiq etdiyimiz
tərəfləri ilə birgə, damarlarında gəncliyin
qanı axmasa, ədəbiyyat əsr-əsrdən adlaya bilməz.
İndi əksər gənclərin çox normal bir arzusu var:
nə vaxtsa nüfuzlu ədəbi mükafatlar qazanmaq. Məsələn,
Nobel mükafatına sahib olmaq. Mənim uşaqlıqda
çox sevdiyim bir saqqız vardı. O saqqızın
içindən çıxan şəkilləri
dünyanın ən müqəddəs nəsnəsi kimi uzun
illər saxlamışdım. İndi nə o saqqızın
adı yadımdadı, nə də o şəkillər durur.
Dostlar, biz adını unutduqlarımız, itirdiklərimizlə
birgə artıq qaçılmaz bir həqiqəti
bütün nəhəngliyi ilə dərk etməliyik: biz XXI
əsrin adamlarıyıq və bütün dövrlədə
alçaldılmaq, məhv edilmək istənən ədəbiyyatı
bizim əsrəcən daşıyan böyük yazarların
davamçılarıyıq. Pis bir qanunauyğunluq var ki, hər
əsrə həmişə ən azı iki müharibə
düşür. Bizim əsr hələ ki, mülayim
görünür. Mən bu əsrin bizim üzümüzə
xoş baxmasını arzulayıram. Məruzəmi bitirib
sizinlə sağollaşanda isə XXI əsrə cəmi bircə
cümlə demək istəyirəm: Xoş gəldin, XXI!
QİSMƏT
525-ci qəzet.- 2011.- 29 yanvar .- S.28-29.