Dəyişməz
funksiyaların dəyişən texnologiyası
II YAZI
Kütləvi informasiya vasitələri həmişə öz oxucuları, dinləyici və tamaşaçıları ilə dialoqda olmağa cəhd göstərmişlər. KİV anlayışının özündə dialoq, kontakt, qarşılıqlı əlaqə fəaliyyəti ideyası var. Müasir texnoloji imkanlar elə şərait yaratmışdır ki, bu əlaqələri eyni zaman kontekstində qurmaq mümkündür. İnteraktiv jurnalistikada hamı ilə danışan jurnalist eyni zamanda hər kəslə də danışır, hər kəslə danışan jurnalist hamı ilə danışır. Belə vəziyyətdə auditoriya manipulyasiya, dezinformasiya obyektindən bərabərhüquqlu, qarşılıqlı informasiya subyektinə çevrilir. Məhz bu kontekstdə jurnalistika yeni keyfiyyət kəsb edərək özünün əsrə uyğun cizgilərini göstərir.
İnteraktivlik daha çox
yaradıcılıq cəhətdən rəngarəng müəllif
jurnalistikasında mümkündür. Bu jurnalistika yeni tip jurnalisti meydana
çıxarır.
Yeni jurnalistikanın daha bir cəhəti. Aydındır
ki, xüsusi məzmun daşıyan dövlət sənədləri
də indi hökumətin elektron kitabxanasına verilir. İndi jurnalist öz araşdırmalarında adi bir
sənəddən ötrü dövlət məmurunun
qapısında dayanmayacaq. Bu gün sivil
ölkələrdə redaksiyanın elektron arxivi, hökumət
elektron sənədləri, ictimai informasiya xidmətlərinin
köməyi, internet kimi mənbələr jurnalist
araşdırması deyilən bir janrın uğurla başa gəlməsinə
çox kömək edir.
Yeni əsrdə elektron jurnalistikanın yeni inkişaf
dalğası gözlənilir. Bu dalğa artıq
elektron informasiya vasitələrinin digitallaşma prosesi ilə
başlamışdır. Rəqəmli
elektron informasiya vasitələri kimi başa düşülən
bu keyfiyyət jurnalistikada informasiyanın maneəsiz
ötürülməsi, tezliyin dəfələrlə
artımı, təsvirin stereosəviyyəsi deməkdir.
Hazırda ABŞ telekanalları rəsmi dövlət
tələbi ilə, birmənalı olaraq, rəqəmli
texniki sistemə keçmişdir. Azərbaycan
teleməkanı da rəqəmsal yayım prosesinə
keçməkdədir.
Əlbəttə, yeni əsrin jurnalistikasını təkcə
texnologiya yeniliyi kimi başa düşmək sadəlövhlük
olardı.
Yeni əsr jurnalistdən həm də yeni
yaradıcılıq ideyaları və onların ustalıqla
gerçəkləşdirilməsi, hadisələrə və
onların təhlillərinə obyektiv münasibət, peşə
etikasının dünya praktikasında özünü
doğruldan normalarına daha həssas münasibət, forma və
üslubun əsrin xarakterinə uyğunluğu, jurnalistin cəmiyyət
qarşısında sosial məsuliyyəti və s. məsələlərə
diqqətlə yanaşmağı qətiyyətlə tələb
edir.
Bu gün jurnalistikanın Qərb standartları
formalaşmışdır. Xarici kütləvi
informasiya vasitələrinin təcrübəsi milli
jurnalistikanın inkişafına çox kömək edə
bilər. Zaman buna diqqətlə
yanaşmağı diqtə etməkdədir.
Jurnalistika yarandığı vaxtdan adresat kimi cəmiyyəti
nəzərdə tutmuş, ona ünvanlanmışdır. İnformasiyanın
konservasiyası və onun tirajlanması prosesi cəmiyyətdən
ötrü baş vermişdir. Qədim
carçıların fəaliyyətindən tutmuş
müasir informasiya ötürmənin multimedia prosesinədək
inkişafın tarixi cəmiyyəti, kütləni nəzərdə
tutur. Bizim günlərdə özünün dəqiq
leksik mənasını almış “kütləvi informasiya
vasitələri”, “kütləvi kommunikasiya vasitələri”
anlayışlarındakı “kütləvi” sözü
çox yerinə düşür. Azərbaycan
telejurnalistikasının çox önəmli nümayəndələrindən
olan Mirşahin müsahibələrinin birində jurnalistin
başqa bir telekanalın intellektuallığını
yaxşı fakt kimi təqdim etməsinə cavabında
doğru göstərir ki, “televiziya kütləvi informasiya
vasitəsidir və biz kütləyə (kursiv mənimdir-C.M.)
işləyirik”. İnformasiya vasitələri
həmişə, hər yerdə kütləyə, deməli,
cəmiyyətə işləmişdir. Kütləviləşməyən,
kütləvi ola bilməyən informasiya
vasitəsi bazar rəqabətinə dözməyib sıradan
çıxır.
Açıq cəmiyyət anlayışı ilə
informasiyalı cəmiyyət anlayışı eyni məzmun
kəsb etməsə də, onların funksional mənasında
yaxınlıq duyulur. Bəşəriyyət demokratiyanın
yolunu açıq, informasiyalı cəmiyyətdən
almışdır. Aşkarlığın
təmin olunmadığı cəmiyyətin totalitar məzmunu
var. Keçmiş SSRİ-də informasiyanın hakimiyyət tərəfindən
idarə olunması, aşkarlığın heçə
endirilməsi kimi tarixi təcrübə göstərdi ki, belə
cəmiyyət inkişafdan uzaq olur. Təsadüfi
deyil ki, informasiyanı, obyektiv informasiyanı cəmiyyətdən
gizlətmək üçün güclü senzura şəraiti
yaradan sovet dövlət aparatının özü nəhəng,
hər cür təbii sərvətləri, iqtisadi
resursları olan bir ölkə dünyanın geridə
qalmış bir regionuna çevrilmişdi. Bu gerilik və bu antidemokratik şəraitdən
çıxmaq üçün SSRİ-nin hakim qüvvələrinin
bəzi dairələri 1985-ci ildən aşkarlıq, demokratiya
prinsiplərinin bərqərar olması üçün vacib
addımlar atdılar. Kütləvi informasiya vasitələri
üzərində senzura təsiri zəifləyən kimi,
aşkarlıq az-çox təmin edilən kimi SSRİ-nin
süni xalqlar dostluğu bünövrəsi laxladı, cəmiyyət
70 il müddətində aldandığını başa
düşdü və bu anlamaq SSRİ-nin süqutuna səbəb
oldu.
KİV-in cəmiyyət həyatında
oynadığı rolun böyüklüyünü
duymağa, bizcə, bu fakt kifayət edər.
“Vətəndaşların informasiya hüququ dövlətin
və cəmiyyətin demokratikliyinin çox ciddi göstəricisidir”. Çünki
informasiya azadlığı söz azadlığının
vacib tərkib hissəsidir. Buna görədir
ki, totalitar hakimiyyət informasiya institutunun qarşısına
səd çəkir. Sivil ölkələrin
sivilliyini şərtləndirən əsas faktlardan biri bu
ölkələrdə söz, informasiya azadlığı
uğrunda mübarizənin erkən əsrlərdən
başlaması və sonda qələbə ilə nəticələnməsi
ilə bağlıdır.
Jurnalistikanın, mətbuatın sosial məsuliyyət nəzəriyyəsi
jurnalistin cəmiyyətə azad, obyektiv informasiya vermək, cəmiyyətin
qayğıları ilə yaşamaq, konfliktləri və
mübahisəli məsələləri ümumin müzakirəsinə
çıxarmağa çalışmaq cəhdlərini nəzərdə
tutur. Normal jurnalistika, əslində, elə buna görə
meydana gəlmişdir. KİV kütlə,
cəmiyyət üçün nəzərdə tutulur.
Bəşəriyyətin uzun müddət uğrunda
mübarizə apardığı və arzuladığı
informasiyalı cəmiyyət XX əsrin sonunda, XXI əsrdə
qlobal xarakter daşımaqdadır. İnkişaf etmiş
ölkələrdə informasiyalı cəmiyyət artıq
mövcuddur.
Qərbin
bəzi nəzəriyyəçiləri bəşəriyyətin
inkişaf tarixini aşağıdakı üç mərhələ
ilə şərtləndirirlər: 1. İctimai inkişafın
aqrar mərhələsi; 2. İctimai inkişafın sənayeləşmə
mərhələsi; 3. İctimai inkişafın
informasiyalaşma mərhələsi. 1970-1980-ci
illərdə informasiyalı cəmiyyətin kompüter şəbəkəsi
ilə yaranan şəklini Alvin Toffler daha yaxşı ifadə
edir. A.Toffler özünün “Üçüncü
dalğa” kitabında sivilizasiyanın sonuncu
dalğasını məhz informasiyalaşdırma ilə əlaqələndirir.
Sözün yüksək mənasında
texnologiya ilə bağlı bu keyfiyyət, nə qədər
paradoksal olsa da, antiindustrial mahiyyəti də özündə
daşıyır. Üçüncü
dalğa insanı yeni həyat tərzinə istiqamətləndirir.
Bu yeni dalğa bürokratiyanı ləğv
edir. Bu yeni dalğa daha sadə və daha
effektli, daha demokratik hakimiyyəti formalaşdırır.
Bu dövrü sadəcə olaraq informasiyalı
cəmiyyət deyil, informasiyalaşma mərhələsi
adlandırmağı da təklif edənlər var.
Bu fikirlə razılaşsaq, indi bəşəriyyət
özünün üçüncü- informasiyalaşma mərhələsini
yaşayır.
Bu mərhələnin çox böyük
ağırlığı jurnalistikanın, kütləvi
informasiya vasitələrinin çiyninə düşür.
Əlbəttə, cəmiyyət həyatında
çoxlu sosial institutlar mövcuddur. Bu institutlar ictimai
inkişafın təbii qanunauyğunluqları ilə meydana gəlir,
təşkilatlanır, qanuni əsaslar əldə edərək
fəaliyyət göstərir. Demokratik əsaslarla
fəaliyyət göstərən ölkədə
jurnalistikanın inkişafı insanın informasiya hüququnu
təmin edən açıq cəmiyyətə aparır.
Açıq cəmiyyət və jurnalistika
bir-birini tamamlayan iki fakt kimi qiymətlidir. Deməli,
informasiyalı cəmiyyətdə kütləvi informasiya
vasitələrinin əhəmiyyəti son dərəcə
artır. Hətta o qədər artır
ki, cəmiyyət üzərinə düşən
funksiyanı yerinə yetirmək üçün KİV-in
informasiyasına möhtac olmağa başlayıb. Ona görə də vətəndaşların məlumatlandırılması
KİV-in daimi və inkarolunmaz qayğısıdır.
Bunun üçün beynəlxalq demokratiya
institutları dövlət və hakimiyyət
qarşısında jurnalistin informasiya əldə etməsinə
şərait yaratmağı, KİV-dən isə
bütün təsirlərdən uzaq olaraq yalnız cəmiyyətin
ictimai marağına xidmət etməyi tələb kimi irəli
sürürlər.
İnformasiyalı cəmiyyətdə informasiya
qaydaları bərqərar olmalıdır. Aşkarlıq,
plüralizm, tolerantlıq kimi demokratikləşməyə
xidmət edən keyfiyyətlər informasiyalı cəmiyyətin
atributları kimi jurnalistikanın gerçəkləşdirilməli
olduğu nəzəri anlayışlardır.
Habelə informasiyalı cəmiyyət yüksək
maarifçilik keyfiyyəti tələb edir. Jurnalistika
özünün əsas funksiyalarından biri kimi bu vəzifənin
də öhdəsindən gəlməlidir.
KİV-in istər texnololoji, istərsə də
yaradıcılıq parametrlərindən hiss olunur ki, XXI əsrdə
bu sahədə çox ciddi dəyişikliklər olacaq. Kommunikativistika
ilə məşğul olan araşdırıcıların
bununla bağlı xeyli proqnozları var. Qəzet, radio,
televiziya dünyasında ənənəvi jurnalistika öz
yerindən tərpənməli olacaq. Bu işdə əsas
rolu KİV-in konvergensiyası – yəni KİV-in məzmununun rəqəmli
varianta keçirilməsi və bunun müxtəlif kanallarla qəbulu-
ən əsası İntenetlə qəbulu faktoru oynayacaq. Yeni
əsrin KİV sahəsində çox ciddi məna kəsb edən
konvergenlik üzərində bir az artıq
dayanmaq istərdik.
Konvergensiya (latınca – convergere – yaxınlaşmaq, birləşmək)
təbiətdə, biologiyada işlək anlayış olaraq,
sonradan politoloqların siyasi terminologiyasında xüsusi yer
tutmuşdur. Sovet elmi ədəbiyyatında konvergensiya “guya
haçansa sosializm və kapitalizm rejimlərinin tədricən
iqtisadi, siyasi, ideoloji fərqlərinin aradan qalxması və
bu iki ictimai sistemin bir-birini tamamlayaraq birləşəcəyi
ideyasını əsaslandıran burjua nəzəriyyəsi”
kimi təqdim olunur. Bu termin, doğrudan da,
1950-ci illərdən Qərb politoloqlarının əsərlərində
görünməyə başlamışdır. Lakin təəssüf
ki, kibernetika, genetika və s. sahələr kimi, bu terminin də
işlənməsinə sovet politoloji elmində icazə verilməmişdir.
Qərb ictimai-siyasi elmində işlənməyə
başlayan bu anlayış amerikalı alim D.Bellin
“İdeologiyanın sonu” (1962) kitabında öz geniş təsvirini
tapmışdır. 1970-ci illərdən konvergensiya daha
çox informasiya və kommunikasiya texnologiyasının
inteqrasiya prosesinin başlanması ilə bağlı olaraq
jurnalistika tədqiqatçılarının dilinə
keçmişdir. 1990-cı illərin əvvəllərindən
isə internetin sürətlə inkişafı konvergensiya
anlayışını KİV sisiemində işlək leksik
vahidə çevirdi.
İnternet sisteminin yaranması və informasiya,
media-sistemə çevrilməsi jurnalistikanın XXI əsrin
aparıcı ictimai institut statusunu daha da möhkəmlətməyə
zəmanət verir. İnternetin inkişaf sürətini ifadə edən
müqayisələrə diqqət edək: Amerikada radionun 50
milyon auditoriya əldə etməsindən ötrü 38 il vaxt keçmişdir. Televiziya
isə bu qədər auditoriyanı 14 ildə
qazanmışdır. Hələ 2000-ci
ilin tədqiqatına görə, İnternet ABŞ-da cəmi
bir ilin müddətində 50 milyonluq abunəçiyə
sahib olmuşdur. XXI əsrin belə bir
güclü meyli göstərir ki, informasiya
texnologiyasının yeni inkişaf tempi mətni, qrafik
formanı, səsi – bunların hamısını rəqəm
formasına keçirməkdədir. Bu mənada
jurnalistikada daha bir termin işlək olmağa
başlamışdır: digitallıq. Rəqəmləşmə.
Məzmunun müasir kompüter dilinə çevrilməsi.
Bu proses informasiyanın yaradılması və
ötürülməsində, onun qəbul edilməsində
bundan əvvəlki bütün ənənəvi maneələri
arxada qoyur. Digitallıq ayrı-ayrı kütləvi
informasiya vasitələri arasındakı fərqləri aradan
qaldıraraq, konvergensiyaya yol açır. Məhz bu mənada konvergensiya indi KİV-in gələcəyi
haqqında müzakirələrin diskussiya obyektinə
çevrilməkdədir. Belə bir elmi
fikir də meydana çıxmışdır ki, yaxın on
ildə konvergensiya prosesi nəinki KİV sistemini, habelə
onunla bağlı sənaye sahələrini də tamamilə dəyişə
bilər. Texnoloji konvergensiya jurnalistika
üçün çox vacib müasir keyfiyyət kimi qəbul
edilən interaktivliyi gücləndirəcəkdir.
İnternetin
tamamlamaqda olduğu konvergensiya prosesində hələlik radio
özünü sakit hiss edir. Səs nitqi
İnternet vasitəsilə çox asan ötürülür
və onu qəbul etmək üçün kompüterin və
ona səs platasının əlavəsi kifayət edir. Televiziyanın İnternetdə möhkəmlənməsi
üçün telestrukturda xeyli dəyişiklik gözlənilir.
Bununla belə artıq, İnternet-televiziya
günümüzün reallığıdır – ideyadan
gerçəkliyə keçmişdir. Tədqiqatçı
Aleksey Qarmatinin dediyi kimi, “XXI əsrin ilk günlərindən
İnternet kseroks və printerlə adi adamları naşirə
çevirdiyi kimi, özünün adi istifadəçilərini
də yayımçıya döndərmişdir”. Tədqiqatçının fikrincə, hətta
“İnternet-televiziya ənənəvi KİV-in bütün
sahələrində rəqabəti udmaqdadır”. Bu gün İnternet-televiziya bütün parametrləri
ilə inkişafdadır. Bu inkişaf
sürəti isə İnternetin inkişafına
bağlıdır. Onu da qeyd edək ki,
bütün bu texnologiya özündən əvvəlkiləri
heç də inkar etmir. Televiziya radionu,
kinonu əvəz edə bilmədiyi kimi, İnternet də
özündən əvvəlkiləri inkar edə bilməyəcək.
Çünki getdikcə daha çox hiss olunur ki, İnternetin
də problemləri olacaqdır. İndidən
özünü göstərən bu problemlərdən biri
onun informasiyalarındakı qeyri-dəqiqlik, keyfiyyətsizlikdir.
Keyfiyyətli informasiyanı daha çox
jurnalistlər, publisistlər verirlər. İnternet
daha çox faktı konstatasiya edir, təhlillər isə ənənəvi
KİV-indir.
Bu gün qəzet səhifələrində, telekanallarda
bir faktın bir neçə şəkildə, qeyri-dəqiq təqdim
olunması daha çox internet pintiliyi ilə əlaqədardır.
Qəzetin sabahı barədə diskussiyalar da çox
gedir. Kommunikativistika ilə məşğul olan alimlər
bu barədə pessimist fikirlər də söyləyirlər.
Lakin optimistlər daha çoxdur. Məsələ burasındadır ki, jurnalist mətni
KİV-in bütün sistemində gərəkdir. Yəni KİV-in heç bir sahəsi mətnsiz
ötüşmür. Radio və televiziya verilişləri
də internetdə iki formada yerləşdirilir: audiovizual və
mətn formasında. Mətn İnternetdəki
bütün KİV üçün vacibdir. Nəzərə alsaq ki, İnternetin özündən
də istifadə zamanı çox vaxt mətnin çap edilməsi
köməyə gəlir, onda mətnin ənənəvi
şəkildə qalacağına və ondan ənənəvi
şəkildə istifadə olunacağına şübhə
yeri qalmır. Qəzetlərin böyük
əksəriyyəti indinin özündə belə
İnternetə çap versiyasını yerləşdirir.
Nəzəri fikirlərə gəldikdə qeyd
etmək lazımdır ki, məsələn, ABŞ elmi-nəzəri-praktik
fikrində qəzetin gələcəyi barədə müxtəlif
fikirlər mövcuddur. “Microsoft”un başçısı,
kompüter texnologiyasının məşhur liderlərindən
biri Bil Geytsin fikrincə, “qəzetin məhvi labüddür”.
“New-York times company”-nin
başçısı və “New-York times” qəzetinin
naşiri Artur Sulsberqin fikrincə isə, məhz İnternet qəzetin
ömrünü uzadacaq və qəzet həmişə
olacaqdır.
Qeyd edək ki, XX əsrin sonu və
yaşadığımız əsrin ilk dövründə
dünya praktikasında qəzetin inkişaf meylləri müxtəlifdir. Qəzet sənayesinin
perspektivi ilə bağlı ümidverici proqnozlar da var, narahat
notlar da.
ABŞ-ın
iki nəhəng media maqnatının – informasiya
texnologiyası istehsalına başçılıq edən kəsin
və dünyanın “Nyu-York tayms kompani” kimi nəhəng media
nəşriyyatçısının fikirlərində hərənin
özünə sərfəli proqnozla
çıxışı göstərir ki, qəzetin gələcəyi
haqqında fikirlərin obyektivliyi hələ o qədər də
inandırıcı deyil. Əslində qəzetin
gələcəyi haqqında narahatlıq notları jurnalistləri
rəqabət meydanında daha yaradıcı və daha
dözümlü olmağa dəvət edir. Doğrudur, hələlik ənənəvi qəzetlər
yenə də xüsusi oxucu marağı ilə
qarşılanır, keyfiyyətli jurnalistika özünü
burada daha çox göstərir. Bütün
dünyada, eləcə də Azərbaycanda peşəkar
jurnalist təşkilatları elektron jurnalistikasından
çox qəzet jurnalistikasının inkişafına kömək
göstərirlər.
Qəzetin gələcəyi fonunda sahə mətbuatının
coşğun inkişafı gözlənilir. Qəzetlər
XXI əsrdə ənənəvi funksiyalarını genişləndirməyə
cəhd göstərəcəklər. Bu
gün televiziya tipində özünü göstərən
ictimai, cəmiyyət jurnalistikası gələcəyin qəzetinin
də bu yöndə formalaşacağı ehtimalını
artırır. Mütəxəssislərin
fikrincə, gələcəkdə də ən səviyyəli
jurnalistika qəzet səhifəsində olacaq və bu keyfiyyət
uzun müddət özünü göstərəcəkdir.
Beynəlxalq kommunikativistikada xüsusi nüfuza
malik Y.N.Zasurski haqlı qeyd edir ki, qəzetin daha bir
üstünlüyü ona hipertekstual xarakter verən
dizaynı ilə bağlıdır. Qəzeti
əlimizə alarkən bizə aydın olur ki, informasiya əldə
etmək işində qəzetdən sərfəli heç nə
yoxdur. Qəzetdə informasiya radiodan və
televiziyadan asan qavranılır. Çünki qəzet səhifəsi
insanın gözü qarşısındadır, heç kimin
(diktorun, aparıcının) köməyi olmadan səhifədə
özünə lazım olan informasiyanı sərlövhədən,
rubrikadan müəyyən edir, lazım olmayanından imtina
edir və s. Televiziyada informasiyanın proqramda
düzümünü və bu düzümdə
tamaşaçıya fərdi lazım olan informasiyanı o, əvvəlcədən
görə bilmir. Ona görə də
proqramı axıradək izləmək məcburiyyətində
qalır və çox zaman da məlum olur ki, o, bir sıra
süjetlərə əbəs yerə vaxt sərf etmişdir.
Başqa bir problem ətrafında da diskussiyalar gedir: qəzet hansı formada öz mövcudluğunu saxlayacaq – elektron, yoxsa çap formasında? Əvvəlcədən qeyd edək ki, hələlik çap versiyası olmayan elektron qəzetlər yoxdur. Gələcək informasiya istehlakçısının qəzetin çap formasından imtina edəcəyi gözlənilmir.
Adi həqiqətdir ki, qəzet öz mövcudluğunu nəinki qoruyub saxlamaq, habelə konturları çoxdan görünən kəskin rəqabətə dözə bilmək üçün təkcə məlumatlandırmağı deyil, həm də dizayn baxımından maraqlı olmağı nəzərə almalıdır. Onu da qeyd edək ki, indi ənənəvi “qəzet tərtibi” termini “dizayn” anlayışı ilə əvəzlənməkdədir. “Dizayn” – ingilis dilində “design” sözündən olub ideya, layihə, rəsm mənasını ifadə edir. Son vaxtlar çox geniş mənada işlənib – geniş çeşidli malların estetik keyfiyyətini, xarici görünüşünün gözəlliyini və rahatlıq koofisiyentini nəzərdə tutur. Qəzet texnikası anlayışları sırasında dilə təzə daxil olmağa başlamışdır. Qəzet dizaynı-qəzetin yaradılması prosesində yaradıcılıq işi olub onun qrafik cəhətdən formalaşmasını təmin edir. Dizaynın son məqsədi məzmunun dəqiq ifadəsinə xidmət edir. Dizaynın əsas qanunlarından biri – qəzetdə bütün vasitələrin məzmuna xidmətini təmin etməkdir. Amerikanın “San Mateo times” qəzetinin redaktor müavini Mişel A.Karterin fikrincə, “gözəl dizayn mətnin qrafik elementlərlə – şriftlərlə, fotomateriallarla, diaqramlarla, ağ yerlərlə, sərlövhə və rubrikalarla səliqəli, səriştəli uzlaşmasını təmin etməkdir”. Yaxşı dizayn bəzəkdən çox-çox əvvəl funksional keyfiyyətdir. Yaxşı dizayn forma xatirinə deyil, məzmuna xidmət məqsədilə yaradılır. İndi oxucunun informasiyanı forma xatirinə işlənmiş dizayn arasından axtarmağa vaxtı yoxdur. Amerika qəzet tərtibatı məktəbinin müasir nümayəndələri tərtibatda maksimum funksionallıq tələb edirlər.
Gələcəyin qəzeti şaquli tərtibatdan üfiqi tərtibata keçid mərhələsini yaşayır. İndi tətbiq olunan sərlövhəaltılar Qərb jurnalistikasında dəbdən düşməkdədir. Sərlövhə bir sətirlik olmalıdır. Və bu sərlövhə 32 işarədən artıq olmamalıdır. Bir sətirlik sərlövhələrin sadəlik prinsipinə xidməti nəzərə alınaraq bu formaya üstünlük verilməyə başlamışdır. İnformasiya qrafikasının yaradılmasında “clip art” proqramının imkanları əvvəllər bu vəzifəni yerinə yetirən rəssam-qrafik ştatının artıq olduğunu sübut edir.
Şriftlərin seçilməsi, materialların yerləşdirilməsi üsulu, sərlövhə və mətn arasında boşluğun həcmi və s. kimi tərtibat elementlərinə qəzet işçilərinin müntəzəm xarakter verməsi getdikcə dünya praktikasında özünü göstərməkdədir.
Bu gün Azərbaycan qəzetlərində də ara-sıra özünü göstərən “buterbrod” sistemi – mətnin ən maraqlı məqamının ayrıca şriftlə sərlövhə altına çıxardılması və xüsusi xətkeşlərlə fərqləndirilməsi də dəbə düşməkdədir.
Biznes dünyasında satılan malın gözəl qablaşdırılması çox böyük rol oynadığı kimi, informasiya da beləcə ağıllı “qablaşdırma” tələb edir. Qəzet dizaynının ciddi vəzifələrindən biri məhz budur.
Müasir qəzetçilik işində kompozisiya – qrafik modelləşmə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu, praktik işdir və qəzetin strukturuna, xarici görünüşünə sabitlik verir. Son on ildə Azərbaycan qəzet dizaynı xeyli inkişaf etmiş, onun elementləri geniş demokratik xarakter almışdır. Lakin hələlik dünya qəzet praktikasının inkişaf səviyyəsindən qəbul ediləcək bir çox keyfiyyətlər mövcuddur ki, qəzet jurnalistikası bunu nəzərə almalıdır.
Cahangir MƏMMƏDLİ
525-ci qəzet.- 2012.-
5 aprel.- S.6.