Çağdaş
mətbuatımızda Qarabağ
mövzusu:yazıçı-jurnalist Ziyəddin Sultanovun qələmində
Müasir
Azərbaycan jurnalistikasında özünəməxsus yeri
olan, qələmi və istedadı, ən ümdəsi
yaradıcı şəxsiyyəti ilə nüfuz
qazanmış ziyalılarımızdan biri də Ziyəddin
Sultanovdur. O, 1960-cı illərin ikinci yarısından mətbuat
aləminə addım atıb. Həmin vaxtlar Ağdam rayonunda
dərc olunan “Lenin yolu” qəzetinin səhifələrində
ilk qələm təcrübələrini çap etdirib, qəzetin
nəzdində fəaliyyət göstərən ədəbi
dərnəyin fəal üzvlərindən olub. Sonralar bu həvəs,
bu istedad onu Bakı Dövlət Universitetinin jurnalistika
fakültəsinə gətirib, oxusu, yazısı, rəftarı
ilə tələbələr arasında fərqlənib, tələbə
dostlarının və müəllimlərinin sevimlisi olub, mərkəzi
mətbuata aparan yolların əbədi yolçusuna
çevrilib.
Əmək
fəaliyyətinə “Gənclik” nəşriyyatında
redaktor kimi başlayıb (1979). Sonra “Azərbaycan gəncləri”
qəzetində müxbir, “Kommunist” qəzetində müxbir və
Qarabağ bölgəsi üzrə xüsusi müxbir işləyib,
hazırda isə “Xalq qəzeti”nin Qarabağ bölgəsi
üzrə xüsusi müxbiri vəzifəsində fəaliyyət
göstərir. Ziyəddin 45 ildən artıq bir müddətdir ki,
professional jurnalistika yollarında irəliləyir. O, mətbuatda, bədii
publisistikada Qarabağ mövzusuna öz silinməz
möhürünü vuran yazıçı-jurnalistdir! Öz
sözü, sanballı imzası ilə Azərbaycan
jurnalistikasına gələn və orada öz məkanını
tutan, Respublikanın əməkdar jurnalisti, “Qızıl qələm”,
Zərdabi adına, Osman Mirzəyev adına, “Dan Ulduzu”, Araz Ali
Ədəbi və Ali Media mükafatlarına layiq görülən,
Qarabağ müharibəsi veteranı, yüzlərlə məqalələrin,
oçerklərin, informasiyaların, zarisovkaların, “Məni
də sevən var”, “Ömür keçdi, gün keçdi”,
“Ağdərədən gələn var”, “Əsirlər, itkinlər,
girovlar”, “Kəklik”, “Ölüm sevinməsin qoy”, “Xatırla məni”,
“Qarabağ müharibəsi: faktlar, hadisələr,
düşüncələr...”, “Göylərdən gələn
gəlin” bədii və publisistik kitabların müəllifi,
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin, Yazıçılar
Birliyinin üzvü Ziyəddin Sultanovun növbəti
kitabı, hələ mətbəə qoxulu “Ürək
dözmür ağrılara” (2011) kitabı digər əsərləri
ilə birgə yazı masamın üstündədir. Kitaba tanınmış tənqidçi Vaqif Yusifli
isə həm redaktorluq etmiş, həm də “Yaddaşın
mühakiməsi və yaxud yeni bir “Qarabağnamə”
adlandırdığı məzmunlu ön söz
yazmışdır.
Ziyəddin Sultanov ilk qələm təcrübələri
ilə mətbuatda 60-cı illərin sonlarından
çıxış etsə də, ciddi ədəbi-publisist
fəaliyyətə 1973-cü ildə “Azərbaycan gəncləri”
qəzetində dərc olunmuş “Dağ ürəyi” hekayəsi
ilə başlamışdır. Sonralar bu dağ ürəkli
dağlar oğlu müntəzəm olaraq “Azərbaycan” jurnalında,
“Kommunist”, “Ədəbiyyat və incəsənət”, “Azərbaycan
gəncləri” təkin məşhur mətbuat orqanlarında
povest və hekayələr, oçerk və publisistik
yazıları ilə çıxış etdi. Onun 80-ci illərdə “Məni də sevən var”
(1981), “Ömür keçdi, gün keçdi” (1989) povest və
hekayələrdən ibarət kitabları işıq
üzü gördü. Sonralar onun
yazıçı-jurnalist taleyindən bəhs edən dəyərli
qələm sahibi Əmir Mustafayev “Azərbaycan” qəzetinin
baş redaktoru işlədiyi vaxtda öz həmkarı barədə
qələmə aldığı “Yaradıcılıq
istedad, bir də zəhmətdir” sərlövhəli məqaləsinin
elə başlanğıcındaca yazırdı: “Mən Ziyəddin
Sultanovun əsərləri – oçerkləri, publisistik qeydləri,
hekayə və povestləri ilə 80-ci illərdən
tanışam. Nə gizlədim, həmişə də ürəyimdən
bir duyğu keçib: Kaş, Ziyəddin jurnalistikadan, daha dəqiq
desək, qəzetçilikdən uzaqlaşaydı. Axı onun şirin, axıcı dili, aydın təhkiyəsi,
geniş bədii lövhələr və tipik obrazlar yaratmaq
istedadı daha geniş əsərlər yaratmağa imkan verərdi.
Ancaq belə olmadı. Ziyəddin Sultanov qəzetdən,
jurnalistikadan uzaqlaşmadı....Sonralar bədnam
qonşuların torpaq iddiaları baş qaldırandan sonra biz
Ziyəddini hadisələrin ən gərgin nöqtələrində
– Xankəndində, Şuşada, Ağdamda, Laçında,
Xocalıda, Kəlbəcərdə... gördük.
Onun bir-birinin ardınca hücum və basqınlardan, qanlı
döyüşlərdən, torpaqlarımızı mərdliklə
qoruyan oğullarımızın qəhrəmanlıqlarından
bəhs edən maraqlı, isti və operativ reportajları,
publisistik yazıları dərc olunmağa başladı...”
Beləliklə,
qəzetçilik peşəsinə, jurnalistika sənətinə
Ziyəddin Sultanov müqəddəs peşə kimi
bağlanmış, onu mühüm, lazımlı
yaradıcılıq sahəsi hesab etmiş, bu sahəyə
özünəməxsus halallıq, prinsipiallıq,
mübarizlik, aktuallıq gətirmişdir. Professor,
görkəmli tənqidçi Qulu Xəlilov (Xəlilli)
demiş, “Qəzetçilik – müxbirlik onun
ömrünün demək olar ki, bütün şüurlu
hissəsini təşkil edir. Narahat gecələr,
zəhmətli axtarışlar, çətinliklərdən
qorxmamaq, adamların işindən, fəaliyyətindən, qəhrəmanlıqlarından
ilhamlanmaq, sevinmək, faciələrindən dərin kədər
hissləri keçirmək və bütün bunları qəzet
səhifələrində təzə-təzə
oxucularına çatdırmaq onun jurnalistika fəaliyyətinin
əsas qayəsi, məqsədidir.”
Bununla da, oxucular Ziyəddin Sultanovun
yaradıcılığında yeni bir ampluanın, yeni bir səhifənin
– cəbhə müxbiri, döyüşçü
yazıçı-jurnalist kimi yeni, zəngin, məsuliyyətli
fəaliyyət səhifəsinin şahidi oldular. Bu, bizim Azərbaycan
jurnalistikasında tamamilə yeni bir sahə idi. Bu,
özümüzün “vətən müharibəmiz”ın Ziyəddin
kimi qələm sahiblərinin yaratdığı yeni
jurnalistika idi...
Doğrudur, SSRİ zamanında faşizmə
qarşı mübarizədə – Böyük Vətən
müharibəsi illərində Azərbaycan jurnalistikası zəngin
təcrübə qazanmışdı. Lakin bu təcrübənin
imkanları, istiqaməti, ideoloji məqsədləri fərqli
idi və bu təcrübə erməni faşizminə
qarşı müharibənin jurnalistik şərhində az kara gəlirdi. Burada tamamilə
milli mövqedən, milli vətənpərvərlik və azərbaycançılıq
mövqeyindən, həmçinin milli mənsubiyyətə
görə mülki şəxsləri ucdantutma qıran erməni
faşizminin xislətini açmaq mövqeyindən hadisələri
əks etdirmək ən vacib şərtlərdən idi.
Və bu mənada Azərbaycan jurnalistikası
Ziyəddin kimi jurnalistlərin şəxsində müsəlləh
əsgərə çevrildi, jurnalistlərimiz əsgər
libası – uniformu geyindilər. Onların yazı
masasını səngərlər, zirehli maşınların,
tankların kapotları əvəz elədi, qələmləri,
telekameraları, radio-mikrafonları, sözün əsl mənasında,
silaha çevrildi...
Bu müharibə Qarabağ bölgəsinin müxbiri və
bir qarabağlı kimi Ziyəddin Sultanovun çiyinlərinə
daha ağır vətənpərvərlik yükü qoydu. Bir var, bir sıra jurnalistlərimiz
kimi cəbhələrdə vaxtaşırı ezamiyyətdə
olasan, bir də var, sənin bütün jurnalist həyatın
başdan-ayağa, lap hadisələrin
başlanğıcından, “daş atma” döyüşlərindən,
top, avtomat, tank, qrad döyüşlərinə və bu
döyüşlərin hələ də bitməz-tükənməz
sonluğunu gözlədiyimiz bütün məqamlarında,
bütün anlarında avtomata çevrilmiş qələminlə
müharibə həyatının içində olasan.
Ziyəddin
Sultanov erməni işğalına və erməni faşizminə
qarşı aparılan Azərbaycan Vətən müharibəsinin
qələmlə müsəlləh olan jurnalistikasının
sadəcə sıra nəfəri deyil, qələmini,
istedadını, həyatını və canını əsirgəməyən,
bir addım da kənara çəkilməyən, baş girləməyən
döyüşçü jurnalist kimi, Qarabağın
bölgə müxbiri kimi Azərbaycan Vətən –
Qarabağ müharibəsi mərhələsi
jurnalistikamızın yaradıcılarındandır!..
Ziyəddin
Sultanov Xankəndində məskunlaşan xüsusi müxbir
kimi ermənilərin “miatsum” hayqırtılarını bəlkə
də, ilk eşidən azərbaycanlı jurnalistdir...
Özü də, hadisələri isti-isti izləyən,
yazıları ilə vaxtında, qabaqlayıcı xəbərləri
həyəcan təbilinə çevirən ilk bölgə
jurnalistlərimizdəndir...
Elə
bunun nəticəsidir ki, Ziyəddinin Dağlıq Qarabağ
münaqişəsi başlanandan, sonra qanlı
işğalçı müharibəyə çevrildiyi andan
qələmə aldığı onlarla məqalələri,
oçerkləri, xronikaları, sənədli hekayətləri,
povestləri Qarabağ müharibəsi mövzusunu
reallıqları ilə əks etdirdi, yuxarıda
adlarını çəkdiyim dəyərli kitablara
çevrildi. Onun bu kitabları, əslində,
son iyirmi ildə Azərbaycanda, onun füsunkar ürəyi olan
Qarabağda baş verən müqəddəs faciəvi hadisələrin
tarixi faktlara söykənən ədəbi, bədii, publisist
salnaməsidir.
Bu
kitablarda Ziyəddin Sultanovun bir yazıçı-jurnalist kimi
zəngin bədii təxəyyülü, canlı, obrazlı,
eləcə də xalqdan gələn təbiiliyi ilə
seçilən ifadə tərzi, hadisələrə milli vətənpərvərlik
və azərbaycançılıq, müstəqil dövlətçilik
mövqeyindən yanaşma üslubu jurnalist operativliyi və sərrastlığı
ilə, real hadisələrə və faktlara söykənən
prinsipiallıqla birləşərək olduqca təsirli,
emosional, dramatik psixologizmlə zəngin lövhələrin
yaranmasına vəsilə olmuşdur...
Başqa
bir tərzdə desək, Ziyəddini digər həmkarlarından
fərqləndirən ən mühüm xüsusiyyət onun
Qarabağ uğrunda gedən müharibədə
döyüşçü-jurnalist olmasındadır... O, həm
əlinə avtomat alıb səngərlərdə
döyüşüb, həm də əlində avtomat qələm,
jurnalist dəftərçəsi, diktafonu ilə həmişə
ön cəbhədə, səngərlərdə olub,
özünə isti yuva gəzməyib, rahat, təhlükəsiz
məkan seçməyib, daima külli Qarabağın qaynar
nöqtələrində olub, qəzetlərdə sözü
ilə, səngərlərdə avtomat silahı ilə
döyüşüb... Və elə ona görə, bir daha
deyirik, onun bütün son iyirmi illik ədəbi publisistik və
bədii yaradıcılığı, fikrimizcə,
dövrümüzün bütöv müasir “Qarabağnamə”sidir!
Dövrün canlı, sənədli-sübutlu tarixcəsidir!.. Qarabağ dərdlərini, Qədim
Qarabağın ən yeni tarixini bütün reallıqları
ilə bədii-publisist janrlarda əks etdirən faciəvi
salnaməsidir...
İstedadı
və uğurları ilə qibtə doğuran
yazıçı-publisist Ziyəddin Sultanov “Ürək
dözmür ayrılığa” (Bakı, “Adiloğlu”, 2011 –
280 səh.) zərif tərtibatlı növbəti kitabında
da Qarabağ müharibəsindən, torpaq itgisindən,
Xocalı faciəsindən, ölümün gözünə
dik baxan Azərbaycan oğullarından, namuslarını, ismətlərini
Vətən namusuna və yeganə silaha çevirən
qız-gəlinlərdən, od-ocaq, yurd-yuva həsrətindən
bəhs edir. Bu kitabda müəllifin müxtəlif illərdə
qələmə aldığı “Xocalı faciəsi”,
“Göydən gələn gəlin”, “Axıradək
oxunmamış kitab” sənədli povestləri,
“İşıq həsrəti”, “Üzü bəri baxan
dağlar mənim sizdə anam qaldı”, “Fəryad”, “Min
yüz əlli beş gün düşmən əlində
girov qalmış Fərman Quliyevin hekayəti”, “Kəlbəcərdən
gələn var”, “Qayalardan qopan daş kimi”, “Ölümün
gözünə dik baxan oğlan” qəbildən sənədli
hekayələri toplanmış və bu olduqca təsirli əsərlərdə
erməni-faşist təcavüzünün səbəbləri,
dinamikası, nəticələri informatik xarakterli proqnoz və
mülahizələr bədii-publisistik üslubun analitik
düşüncə işığında şərh
edildiyindən olduqca inandıricı, başadüşülən
olur, həm də orijinal təsir bağışlayır, bu
sıradan olan digərlərindən çox fərqlənir...
Özü də Xocalıda baş verən
soyqırımı hadisələri deyərdim ki, bu kitabın
ən təsirli, ağrılı baş xəttini,
aparıcı mövzusunu təşkil edir. Xüsusən
bu,”Xocalı faciəsi” sənədli povestində daha
qabarıq görsənir. Bədii və
publisistik pafosun qovuşuğu bu sənədli povestin
süjetini, struktrunu şərtləndirir. Povest
ayrı-ayrı başlıqlara bölünmüş hekayətlərin,
real hadisələrin düzümündən ibarətdir və
sonda Xocalı faciəsinin monumental, qan ağlayan obrazı tam
aydınlığı ilə canlanmış olur, sözdən
yonulmuş abidəyə çevrilir...
“Qanla
yazılmış səhifə”, “Hər gün böyüyən
kənd”, “Xocalılar”, “Haray”, “Xocalı qan içində”,
“Telefonçu qızlar”, “Xocalıdan Şelliyə”, “Diqqət!
Diqqət! Danışır Xocalı!”, “Bu dərdi biganə
ağlamaz”, “Necə qan ağlamayaq!”, “Xocalı ruslara neyləmişdi?”,
“Atan kazaklar aradan çıxır”, “Keçmiş müttəfiqlər
dalaşır”, “Günahsızların günahı nə
idi?”, “Xocalı qaçqınları”, “Xocalı batalyonu”, “Məhsəti
türkləri”, “Xocalılar, hardasınız?”, “Dünya,
Xocalı hanı?”, “Xocalı xeyriyyə cəmiyyəti”,
“Sarı sim, yaxud son söz əvəzi” başlıqları
altında verilən hadisələr, əhvalatlar, hekayətlər
informasiya qatının zənginliyi ilə bərabər, həm
də hər biri vahid süjetdə birləşmiş
müstəqil, hər birisinin öz qəhrəmanları olan
hekayə-oçerklərdir. Başlıqlar elə səriştə
və professionallıqla seçilib ki, bu adlar təsvir ediləcək
hadisənin, əhvalatın mətləbinin, mahiyyətinin kod
açarına çevrilir, oxucu marağını
artıraraq onu istiqamətləndirir, daha doğrusu, oxumağa
məcbur edir ki, bu bədii publisistikada olduqca mühüm,
vacib şərtlərdəndir. Bu hekayətlərdə
yüzlərlə insanın real obrazları, xarakterləri,
başlarına gələn faciələr bir kino lenti kimi
göz önündən fırlanaraq, dərin, sağalmaz
qanlı izlər buraxıb keçir...
Yeri gəlmişkən,
onu da qeyd etmək vacibdir ki, Ziyəddinin təkcə bu
kitabında üst-üstə 350-dən çox insanın –
döyüşçünün, əsir-girovun, mülki
şəxsin, hərbçinin, şahid və şəhidin,
qız, gəlin və uşağın adı keçir,
onların hər biri barəsində müəyyən məlumat
verilir, əksəriyyəti bədii obraz səviyyəsinə
yüksəlir və maraqlı budur ki, adı çəkilən
hər bir insan burada elə təsvir və təqdim edilibdir
ki, onların hərəsi bir tale yükü daşıyır...
Bu hekayələrdə xalqın təlaşı, səksəkəsi,
həyəcanı, ruhi sarsıntıları, əzablı,
işgəncəli, amansız yaşantıları əksini
tapıb...
Beləliklə,
Ziyəddinin hər hekayətində erməni vandalizmi ilə
bağlı bir el oğlunun, el qızının faciəli,
amma mübariz həyatından, yanğılı taleyindən,
qüssə dolu alın yazısından söhbət
açılır... Ziyəddin bu yazıları ilə
sübut edir ki, Qarabağda hər bir ailənin böyük əsərlərin
mövzusuna çevriləcək öz müsibətli tarixcəsi
var... Bu əsərlərdə qaçqınlığın,
evsizliyin, yurdsuzluğun, əsir-yesirliyin, girovluğun acı,
faciəli, dramatik talelərini yaşayan insanların durna qatarı ilə rastlaşırsan... Oxuduqca
adamın qəlbi çilik-çilik olur, zavala gəlmiş
durna telləri təkin düzlərə səpələnir...
Ziyəddin
faktların dili ilə Xocalının keçmişi və
indisi, dağıdıldığı, viran-talan olunduğu
günlərə qədər bədii-publisistik üsulla
tarixini yazır, tədqiqatçı-jurnalist olur, vəziyyəti,
əlahəzrət faktı təhlil və təşrihdən
keçirir, Xocalı şəhərinin, onun sakinlərinin
faciəsinin tam mənzərəsini yaradır, bu faciəni
dünya miqyasında məşhur tarixən baş vermiş
Xatın, Moabit, Buhenvald, Sonqimi, Lidirtsa faciələri ilə
müqayisədə əsl mahiyyətini aşkarlayır. Ziyəddin
bir yazıçı-jurnalist kimi bu sənədli povestində
ustalıqla işğala, vandalizmə, təcavüzə,
soyqırımına məruz qalan Xocalının –
xocalıların mətanətini, milli mənlik heysiyyətini,
ölümün özünü mübarizəyə, silaha
çevirmək əzmini, ruhunu canlandırmışdır...
Ziyəddin
Sultanov öz sənədli-sübutlu əsərləri ilə
Xocalı hadisələrinin soyqırım olmasını ilk
sübut edən yazıçı-publisistdir! Təkcə
bunun özü çox əhəmiyyətli ədəbi, həm
də siyasi faktdır ki, biz “fil qulağında
yatmışlar” bunun üstünə 20 ildən sonra
qayıtmışıq...
Ən
maraqlı cəhətlərdən biri də budur ki, Ziyəddin
Sultanov bir hərbi yazıçı-jurnalist kimi Qarabağ
hadisələri ilə əlaqəli mühüm, vacib
mövzuları ədəbi gündəmə gətirir,
mürəkkəb, gərgin, bir az da fəci həyat
reallıqlarını bədii tədqiq və təhlil
obyektinə çevirir. Həmçinin o, qəribə bir tərzdə,
heç kimə məxsus olmayan bir yazıçı-jurnalist
çevikliyi və fəhmi ilə sırf Qarabağla
bağlı sosial-mənəvi mühiti, mənəvi-əxlaqi
mənzərəni, vətəndaş və cəmiyyət,
insan və zaman, yıpranmış köhnə
düşüncə tərzinin yeni milli təfəkkürlə
əvəzlənməsi prosesini, həmçinin bütün
bunların cəmiyyətdə gedən ictimai-mənəvi
proseslərlə əlaqəsini həssaslıqla ədəbi
jurnalistikaya gətirə bilir. Beləliklə də, onun əksər
əsərlərində olduğu kimi “Göylərdən gələn
gəlin” sənədli povestində də ümummilli dərdlərlə
alışıb-yanan vətəndaş qayəsi, vətəndaşlıq
pafosu və yüksək vətəndaş
yazıçı-jurnalist mövqeyi öndədir...
“Göylərdən gələn gəlin” əsəri də
ədəbi janrca sənədli-povestdir. Bu əsəri
də həyəcansız, ağrısız, ürəkləri
sızıldadan kədərsiz oxumaq mümkün deyildir.
Müəllif Qarabağ müharibəsinin olduqca
ağrılı, kədərli bir səhnəsini
bütün reallıqları, faciələri ilə bədii-publisist
sözün gücüynən canlandırır. Və
müasir Azərbaycan ədəbiyyatında bu qəbildən
müharibə mövzularını əks etdirən sənədli
povest və hekayələr silsiləsində Ziyəddinin digər
əsərləri kimi, bu əsərinin də, orijinal,
özünəməxsus dəyərli yeri vardır.
“Göylərdən gələn gəlin” sənədli
povestin əsas qəhrəmanı Səma bu cəhətdən
tamamilə fərqlidir. Müəllifin özü əsərinə
yazdığı proloqda həyatdan aldığı
mövzunu və qəhrəmanını elmi-nəzəri
dürüstlüklə, psixoloji dəqiqliklə belə mənalandırır:
“Oxuculara təqdim etdiyim bu əhvalat, hadisələrin cərəyanı,
haqqında söhbət açdığım insanlar vallah, nə
həqiqətə, nə də nağıla bənzəyir. O
mənada nağıla bənzəmir deyirəm ki, çətinliklə
danışmaq, söyləmək istədiyim əhvalatların,
mətləblərin arxasında, canında real adamlar, insanlar
durub. Söyləmək istədiyim həqiqətlər isə
o qədər qeyri-adi, insan iradəsinin, ağlının dərk
edə bilmədiyi, təsəvvürə gətiriləsi
mümkün olmayan məqamlardır ki... Sözün
həqiqi mənasında bunlara – povest boyu danışılan
təsvir edilən hadisələrin reallığına inanmaq
çox çətindir. Fikrim,
düşüncələrim yerin təkinə yeriyən
şin (neft quyularını qazan balta) kimi elə hey
fırlanır. Duyğularım, hisslərim
pərən-pərəndir, nə illah eyləyirəmsə
bir yerə yığa bilmirəm, cəmləşdirə
bilmirəm. Demək istədiyim odur ki, oxucular
yazdıqlarımla, söylədiklərimlə tanış
olduqdan sonra düşünə bilərlər: “Heç
inanılası hadisələr deyil. Görəsən
insan bunlara qadirdirmi? İnsanın qəlbində, beynində
nələr baş verir, bu necə mürəkkəb
“cihazdır” ki, hələ də onun “göstəriciləri”
bəşəriyyət üçün sirr olaraq qalır.”
Burada, bu emosional-lirik tərzdə yazılan proloqda bir
neçə cəhət – yaradıcılıq
psixologiyası və prosesi ilə əlaqədar çox
mühüm mətləblər öz əksini
tapıbdır.
Birinci,
yazıçının özünün keçirdiyi
yaradıcılıq əzabları, yaradıcılıq hissləri,
çətinlikləri, mövzu ilə bağlı
keçirdiyi həyəcanları və iztirabları... Bunlarsız, bu hisslərsiz yaradıcılıq, həqiqi
istedadla yazılan əsər müvəffəqiyyət qazana
bilməz. Əsl istedad sahibi olan qələm əhli,
haradasa yaratdığı qəhrəmanlarla bir sırada
durur, özü öz əsərinin qəhrəmanına
çevrilir ki, Ziyəddin Sultanov da digər əsərlərində
olduğu kimi bu sənədli povestində də qəhrəmanları
ilə birgədir, bir yerdədir, onların əzabı,
yaraları, əsirlik həyatı, ölüm-dirimləri,
sevinc işartıları, keçirdikləri iztirabları
onun qəlbinin meridianlarından keçir, süzülür,
sözə çevrilib kağıza gəlir...
Bu hadisələrin
kürəsində yandığından,
qovrulduğundandır ki, onun fikirləri, düşüncələri
“yerin təkinə yeriyən şin kimi elə hey
fırlanır”, dərinlərə gedir, duyğuları, hissləri
“pərən-pərən” salır, axtarır... Elə bu
cür yaradıcılıq axtarışlarının,
iztirablarının, əzablarının və həyəcanlarının
nəticəsində oxucunu həyəcanlandıran, iztirablar
keçirməyə məcbur edən təsirli, oxunaqlı əsər
meydana gətirə bilir... Belə ki, qəhrəmanların
çəkdiyi iztirab və həyəcanla yazıçı
iztirabı və həyəcanı, oradan da, oxucu həyəcanı
və iztirabı üst-üstə düşür,
qovuşur... Bu isə yazıçı istedadının ən
dürüst mizan-tərəzisidir, onun istedad səviyyəsinin
göstəricisidir, məhək daşıdır...
Bu həm də, Qarabağ müharibəsi mövzusunda
yazmağın ağrı-acılarından, çətinliklərindən
xəbər verir. Müharibə yazıçı-jurnalisti
ağır məqamlarla, sarsıntılarla, faciələrlə
üz-üzə qoyur. Müəllifin
özü də qarşılaşdığı qəddar
müharibə həqiqətlərinə inanmaq istəmir.
İnsanlıq adına sığmayan vəhşi,
faşistsayağı, yox elə ermənisayağı iyrənc,
eybəcər düşmənçilik və bu qeyri-bərabər
döyüşdə insan mənəviyyatının, azərbaycanlı-türk
qadınının yenilməzliyinin ecazı
yazıcını da ehtizaza və inanılmaz təəccübə
gətirir, həqiqət nağılla dönür, gercəkliklə
ağılagəlməzlik dilemması qənşərində
qoyur... Ziyəddinin bir yazıçı kimi səmimi
etirafına səbəb olur: “Oxuculara təqdim etdiyim bu əhvalat,
hadisələrin cərəyanı, haqqında söhbət
açdığım insanlar vallah, nə həqiqətə,
nə də nağıla bənzəyir.”
Fikir
burada haçalanır! Onun qələmə
aldığı hadisə tamamilə həqiqətdir, erməni
əsirliyində bir azərbaycanlı qızının mənlik
döyüşü və əxlaq mübarizəsidir.
Murdar erməni xisləti ilə, vəhşiliyi ilə
döyüşən əsir bir qadının
döyüş və mübarizə həqiqətləri isə
o qədər qeyri-adi, insan iradəsinin, ağlının dərk
edə bilmədiyi, təsəvvürə gətiriləsi
mümkün olmayan məqamlardır ki, burada gerçək
hadisə nağıla çevrilir, nağıla dönür,
əfsanəvi bir hal alır...
Bu
mübariz azərbaycanlı qızı təpədən-dirnağa
avtomatla, tank-topla silahlanmış, canavarlaşmış erməni
vəhşiliyinə, erməni vandalizminə qarşı
qadınların saçlarına taxdıqları adi, iynə
boyda olan saç sancağı ilə çıxır,
şah damarını deşərək intihar edir və mənəvi
qələbə çalır... Həqiqətlə
nağıl qovuşur, həqiqətin qeyri-adiliyi ortaya
çıxır! Bu həqiqəti isə nağıla
çevirən həm ancaq azərbaycanlı qadına mənsub
namusgirlik, həm də bu namusgirliyi bu səviyyədə təqdim
etməyi bacaran yazıçı qeyrətkeşliyidir...
Kəndini
qoyub gedə bilməyən, uçurumun başındakı
uca qayanın təpəsində, əlində
yaylığını qeyrət, namus, iffət
bayrağına çevirib heykəlləşən Tutu
qarılar (“Üzü bəri baxan dağlar, mənin sizdə
anam qaldı”, yalığını yenə də namus
bayrağına çevirib oğluna nişangah qoyub
özünü Həkərinin sularına qərq edən Qəmzə
nənənin (“Anamdan bir yaylıq qaldı”), onlarla qız-gəlinin
bu qəbilən namus uğrunda döyüş faciələri
də eyni yazıçı qeyrətkeşliyi ilə qələmə
alınmış, düşmənə mənəvi qələbə
simvoluna çevrilmişdir...
Çox
zaman deyirlər ki, tarixi hadisələrə və faktlara qiymət
vermək üçün zamana ehtiyac var. Gərək müəyyən
müddət keçsin, hadisələr, baş verənlər
durulsun... Qraf Tolstoyun “Hərb və sülh”ünü misal gətirirlər...
Qoy olsun! Ancaq unudurlar ki, zaman su təkin axıb gedir, onu tutub
saxlamaq ancaq sözün möcüzəsi ilə ola bilər! “Hərb və
sülh” epopeyasını yaratmaq üçünsə gərək
Qraf Tolstoy olasan və biz əlimizi-qolumuzu,
gözümüzü bağlayıb Qraf Tolstoyu gözləməli
deyilik ki?!
Belə
yetişəcək dahi üçün gərək gerçək
faktlara əsaslanan bədii zəmin hazırlayasan və bu
iş bizlərin boynuna düşür! Mənə elə gəlir
ki, Ziyəddinin hadisələrin isti-isti izləri ilə qələmə
aldığı hekayə və povestlər lap bu yaxın gələcəkdə,
elə tutaq ki, yüz ildən sonra belə bir epoxal əsərin
yaranmasına vəsilə olacaq... Ziyəddin Sultanovun bu əsərləri
belə ləyaqətli, yetgin, həqiqi bədii mənbələrdir...
Kim bilir, bəlkə elə bu missiya Ziyəddinin özünə
qismət olacaq!..
Ziyəddin bir hekayətini “Axıradək
oxunmamış kitab” adlandırıb. Bəlkə də,
bunu fəhminən edib. Biz bir-birimizin
kitabını axıradək oxuyuruqmu? Məncə, yox!!
Təəssüf ki, yoxx!! Oxusaq Ziyəddin Sultanovun
yaradıcılığı barədə bu qənaətlərimə
hamınız inanacaqsınız!!
Bu kitabda, mənim diqqətimi çəkən başqa
bir cəhət də oldu. Ziyəddin Sultanovun əsərlərində
tarixi və müasir Qarabağın imkan daxilində toponimikası
bütün rəngarəngliyi, zənginliyi ilə əks
olunubdur. Qarabağa aid olan etnonimlər,
hidronimlər, oykonimlər, antroponimlər bir dilçi alimin tədqiqat
materialına çevrilməyə layiq səviyyədə
diqqəti cəlb edir. Hətta burada elə antroponimlər
– insan adları var ki, heç bir məlum lüğət
kitablarına düşməyibdir, nadir adlardandır və mən
özüm də bu cür qədim və müasir türk
adlarına ilk dəfə rast gəldim!
Ədəbi janrca bu sənədli-povest və hekayələri
həyəcansız, ağrısız, ürəkləri
sızıldadan kədərsiz oxumaq mümkün deyildir. Qarabağ müharibəsinin
olduqca ağrılı, kədərli səhnələrini
bütün reallıqları, faciələri ilə bədii-publisist
sözün gücüynən Ziyəddin ortaya qoya bilir!..
Məlumdur
ki, sənədli povest və hekayələr ədəbiyyatımızda
yeni dövrün hadisələrinə, xüsusən də
Qarabağ müharibəsi hadisələrinə, real insan
xarakterlərinə yeni bədii təfəkkürlə
yanaşma tərzi ilə seçildi, sənədlilik bədii-estetik
dərkin mənəvi-əxlaqi problematikasının psixoloji
şərhinin diapozonunu genişləndirdi, bədii ədəbiyyatı
canlı, real həyata daha da yaxınlaşdırdı,
dövrün real, həyatda olan, döyüşən, qəhrəmanlıqlar
göstərən insanları, döyüşçüləri
öz adları, soyadları ilə ədəbiyyatın qəhrəmanlarına
çevrildilər.
Bunlar bədii
təxəyyülün məhsulu olan ümumiləşdirilmiş,
tipikləşdirilmiş, “uydurulmuş” qəhrəmanlar deyil,
müharibənin yaratdığı, müharibənin
formalaşdırdığı, taleyini bütünlüklə
Vətənin – Qarabağın taleyinə bağlamış
insanların obrazlarıdır... Bunlar Qarabağ və onun ətrafında
baş verən mürəkkəb və qanlı hadisələrin
odlu kürəsində yanıb-yaxılan, bişib ortaya gələn,
bu qanlı olayların yaratdığı qəhrəmanların
ədəbiyyata gəlişidir... Bunlar ən çətin, ən
ağır məqamlarda millətin, vətənin taleyini
öz talelərində gəzdirən insanların vətəndaşlq
mövqeyindən ədəbiyyata gətirilən yeni bədii
təfəkkürün qəhrəmanlarıdır...
Və Ziyəddin
Sultanovun əsərlərinin bədii-estetik dəyəri,
gücü də buradadır!..
Aradan gör, nə qədər illər keçib... 1988-2011-ci illər... Hələ bilinmir ki, nə qədər də illər keçəcək... Ancaq müqəddəs Qarabağımız hələ də qəvi düşmənin işğalı altındadır. Hələ də müharibə qurtarmayıb, hələ də cəbhə xətti boyunca atəşkəs rejimi pozulur, əsgərlərimiz şəhid olur, mülki şəxslərdən də ardıcıl itgilər veririk... Hələ də, yaraları qaysaqlanmayan Xocalı yaralarından, Qarabağ torpaqlarından qara qanlar axmaqdadır... Deməli, bu mövzuda, bu yöndə hər an, hər saat, hər gün düşünməliyik, danışmalıyiq, yazmalıyıq! Dünya haqq səsimizi eşidənə qədər, qələbə gününə qədər, ata-baba torpaqlarımız, yurd yerlərimiz azad olana qədər, lap bütün bunlardan min il sonra da! Çünki “Düşmən qəvi, tale zəbundur!”
Və bu qəbildən müharibə mövzularını əks etdirən sənədli povest və hekayələr silsiləsində Ziyəddinin digər kitabları təkin, bu əsərinin də özünəməxsus dəyərli, samballı yeri vardır, olduqca aktualdır, vacibdir! O da vacibdir ki, biz bu qəbildən olan kitabları digər dillərə tərcümə edib yaymalıyıq, elektron kitabxanalar yaratmalıyıq, internet səhifələrində dünyaya çıxmalıyıq!.. Orta məktəblərdə əlavə oxu vəsaiti kimi şagirdlərimizə, nəvə-nəticələrimizə təkrar-təkrar, dönə-dönə oxutmalıyıq!.. Və bir də deyirəm, yazıçı-publisist, döyüşkən jurnalist Ziyəddin Sultanovun Qarabağ müharibəsinə həsr etdiyi silsilə əsərləri şifrəsiz kodlaşan, uyuyan genetik yaddaşı oyatmağa, yeni yaddaş kodunun şifrəsini yaratmağa xidmət edən dəyərli əsərlərdir və dəyərin dəyərini bilmək də dəyərdəndir, vacibdəndir!!
Beləliklə, yazıçı-publisist Ziyəddin Sultanovun yaradıcı qələmi Qarabağ müharibəsi ətrafında baş verən hadisələrin hansı sahəsinə toxunubsa, orada özünəməxsus bir yenilik, təravət, novatorluq yarada bilib...
Qarabağa bağlılıq, xalq həyatının problemlərinə həssas münasibət, ən ümdəsi isə insanda yüksək və ali dəyərləri, nəcib fikri-hissi başlanğıcı axtarıb tapmaq və bədii cəhətdən təsdiq etmək bu yazılara xas bir xüsusiyyətdir. Bu baxımdan, Ziyəddin Sultanovun adı çəkilən əsərləri müasir bədii – publisistik sənədli nəsrin yaradıcılıq imkanlarını həm nümayiş etdirir, həm də genişləndirir.
Müharibənin fəlakətli, dramatik, fəci mövzuları, motivləri yazıçı-jurnalistə varlıqla – yoxluq, olumla – ölüm, milli mentalla bəşərilik, olumdan əvvəlki dünya ilə ölümdən sonrakı dünya arasındakı bağlar haqqında mücərrədlikdən uzaq, həyatdan gələn bədii-fəlsəfi ümumiləşdirmələr aramağa imkan vermiş, insanın fiziki və mənəvi itgiləri, müharibənin insan həyatına gətirdiyi kədər və qüssənin, müsibət və fəlakətin romantik-qəhrəmanlıq üslubunda təqdimatı nəticə etibarilə müharibə ədəbiyyatının yeni nümunələrini meydana gətirmişdir. Bu yolda ona yeni-yeni yaradıcılıq uğurları arzulayıram...
Qurban BAYRAMOV,
tənqidçi-ədəbiyyatşünas
525-ci qəzet.-
2012.- 12 aprel.- S.6.