ŞƏKİLİLƏR OSMANLI
SARAYINDA VƏ TÜRKİYƏ ORDUSUNDA
(Başlanğıcı ötən
şənbə saylarımızda)
Trikopisi çağırtdım və
“Mən sizləri sizin yandıra bilmədiyiniz, salamat
qalmış binalarda saxlayıram. Altlarınızdakı
yataqlar insanlarını diri-diri öldürdüyünüz
evlərdən alındı. Hələ dünən evlərinin
yanmasını seyr etdiyiniz insanlar sizlə daha necə
davransın? Ankaraya gedən dəmir yollarını siz xarab
etdiniz. Yol yoxdur. Səkkiz yaşlı çocuqlarımız
belə kilometrlərcə məsafəyə kürəklərində
mərmi daşıyırlar. Məmləkətim qan ağlarkən
bu göstərdiyimiz lütfkarlığı dünyada
hansı millət göstərə bilir? Arxanızda
buraxdığınız xarabalarda nə qoydunuz ki, nə istəyirsiniz?
Bir il öncə zabitləriniz Uşakdan Sakaryaya yüyürərək
gəlmişdi. O zaman necə yeridilərsə indi də elə
gedəcəklər. Buralara sizi bizmi çağırdıq?
Hansı üzlə bizlərdən mərhəmət istəyirsiniz!”.
Bu sözlərimi gözləri yerdə
dinləyən Trikopis, utandığından dodaqlarını
dişləyirdi. Mənə doğru zoraki bir baxışla:
“Bəzi zabitlərin israrı ilə o məktubu
yazmışdım. Məni bağışlayın və o məktubu
yox sayın”,- dedi”.
Ulu Öndər Atatürk’ün
Akşehirdəki həyatını incəliyinədək izləmiş
Mehmet Koç “Atatürk Akşehirdə” adlı dəyərli
əsərində 1922-ci il savaşından bəhs edərkən
korgeneral (general-polkovnik) Nuri Bərköz’ün xatirələrindən
də yararlanıb. Əsərin “Akşehir teleqrafxanası nəzarət
altında” adlı bölümündə müəllif
yazır:
“24 avqustda (1922-Ə.T.) yaşananları
korgeneral Nuri Bərköz, xatirələrində:
“Qərb Cəbhəsi Qərargahı
Akşehirdən savaş meydanına hərəkət edərkən
kəşfiyyatdan bir tel gəlmişdi; bunda Trikopis ilə
Diyenisin arasının pozulduğu bildirilməkdəydi. Teli Cəbhə
Komandanına mən götürmüşdüm.
“-Bax, bu, yaxşı xəbərdir”,-
dedi və qərargah Qocatəpəyə doğru hərəkətə
keçdi. Cəbhə qərargahının avtomobil qismini,
Adanalı dövlətlilərin Qərb Cəbhəsi Qərargahına
hədiyyə etdikləri avtomobillər təşkil edirdi. Biz
tam hərəkət edirdik ki, Başkomandan (Mustafa Kamal
Atatürk – Ə.T.) məni çağıraraq:
“Nuri, sən burada qalacaqsan,
teleqrafxananı əmrin altına alacaq, heç bir yerə xəbər
sızmamasını təmin edəcəksən. Gələn
xəbərləri mənə çatdırarsan!”-
buyurmuşdular. Tez teleqrafxananı Üçüncü
Şöbə müdiri Rasim bəy ilə bərabər əmrimizə
aldıq. Hücumun başladığı 26 avqustdan 30 avqusta
qədər teleqraf məmurlarını evlərinə belə
göndərmədim. Yeməklərini yanımızda yeyir,
ayaqyoluna belə növbətçi yanında
çıxırdılar. Hər kəs bu sükutdan
şübhələnmişdi. Sıx-sıx Məclisdən
axtarırlar, Başvəkil Rauf bəy, Daxiliyyə Vəkili Ədnan
bəy Mustafa Kamal paşa ilə danışmaq istəyir,
durmadan harada olduqlarını soruşurdular. Mən də
verdiyim cavabda “əfəndim, Başkomandan qitəatla bərabər
təftişdədir” kimi sözlərlə baş qatmağa
çalışırdım. 27 avqustda Rauf bəy çox
qızğın olaraq teleqraf başında: “Nuri bəy, nə
olur? Hər kəs narahatdır, burada cürbəcür rəvayətlər
danışılır...”,- deyə özündən
çıxmışdı. Mən də cavabımda: “Əfəndim,
cəbhədən top səsləri gəlir...”,- deyə cavab
verdim. Halbuki mən Akşehirdəydim. Cəbhədən gələn
top səsləri duyula bilməzdi.
Hücum başlayalı iki gün oldu,
düşməndən bir xeyli yer qazanılmışdı.
Ertəsi gün Rauf bəy maraqla təkrar sordu; mən gələn
sualları cəbhəyə yetirir, Başkomandandan
aldığım təlimata görə idarə edirdim. Ertəsi
gün “Nuri bəy, cəbhədən nə xəbər?”- deyə
sordular. Cavabımda: “Əfəndim, top səsləri
uzaqlaşır, dərindən gəlir”,- deyərək bir əndişənin
olmadığı, sevinəcək bir xəbərin yaxında
rəsmi bir ağızla yetişə biləcəyi hissini
oyandırırdım.
1 sentyabrda isə Akşehirdən
Başkomandanın imzası ilə Məclisə bu teli çəkdim:
“Qərb Cəbhəsində 26 avqustda
başlayan hücumumuz Afyonqarahisar, Altındaş,
Dumlupınar arasında böyük bir meydan savaşı
halında beş gün beş gecə davam etdi. Türkiyə
Böyük Millət Məclisi Ordularının qəhrəmanlığı
zəfərimizin təmin olunmasını mümkün etdi,
zalım və məğrur bir düşmənin əsl
qüvvətlərini ağıllara dəhşət verəcək
qətiyyətlə məhv etdi. Ən böyük komandandan ən
gəncinə qədər ordularımıza hakim olan fikir millətinin
göstərdiyi vəzifə uğrunda, həyatını belə
sevə-sevə verməkdir. Bunu muharibə meydanında görərək
bütün millətimə xəbər verirəm”.
Bunu çəkdikdən sonra Akşehirdə
vəzifəm bitmişdi. Birbaşa cəbhəyə gəldim”
şəklində bildirməkdədir”.
Qurtuluş Savaşının sona yetməsindən
sonra Mehmet Nuri bəy 1923-də başqa sinif yoldaşları
ilə birlikdə Hərb Akademiyasında təhsilinə davam
edib və 1925-də Akademiyanı bitirərək İzmir
Möhkəmləndirilmiş Mövqe Komandanlığı
İstixbarat Şöbəsi müdirliyinə təyin edilib.
O, 1927-də Ankarada Milli Əmniyyət
Istixbarat Şöbəsi Müdirliyinə, 1929-da 189-cu alay
2-ci tabur komutanlığına, 30 avqust 1930-da yarbay
(podpolkovnik) rütbəsinə yüksələrək Genəlkurmay
Istixbarat Şöbəsi müdirliyinə təyin edilib.
Millətlər Cəmiyyəti
Andının 8-ci maddəsinə görə 2 fevral 1932-də
Cenevrə’də toplanan Silahsızlanma Konfransına dəvət
edilən Türk heyətinə Genəlkurmay
Başqanlığınca “hərbi ekspert” olaraq
qatılması uyğun görülüb.
Cenevrədən dönüşdə
1932-1933-də Bolu’dakı 135-ci alayın komutan vəkili
(müavini) olaraq qitə xidmətinə çıxıb və
30 avqust 1933-də albay (polkovnik) rütbəsinə yüksəlib.
Mehmet Nuri Bərköz 1933-ün
oktyabrında Cümhuriyyətin 10-cu ili şənliklərinə
qatılan və aralarında marşal K.Y.Voroşilov,
marşal S.M.Budyonnı, Sovetlərin Ankara əski
Böyükelçisi S.İ.Aralov, Sovet maarif naziri N.N.Bubnov,
maarif nazirinin müavini Q.M.Krjijanovski və b. yer
aldığı Sovet heyətinə mehmandar olaraq görəvləndirilib.
Onuncu il törənləri dönəmində Voroşilov,
Budyonnı və başqaları ilə Atatürk’ün özəl
danışıqlarını da məhz Mehmet Nuri bəy tərcümə
edib.
1933-1935-ci illərdə Ehtiyat Zabit Məktəbinin
komutanlığı ona tapşırılıb.
1935-də Kiyev manevrlərinə dəvət
edilən orgeneral (ordu generalı) Fəxrəddin Altay’ın başqanlığındakı
hərbi heyətin qərargah başqanı olaraq görəvləndirilib.
1936-da Moskvaya “hərbi attaşe” təyin
edilib və burada bir il işləyib. Bu münasibətlə
Prof. Dr. Vilayət Quluyev yazır: “Müasir Türkiyənin
qurucusu Kamal Atatürk Mehmet Nuri Bərközü yaxşı tanıyırdı,
dəfələrlə şəxsi etimadını
nümayiş etdirmişdi. Onun Ankaraya gələn Sovet heyətlərini
müşayiət etməsi, Atatürkün qeyri-rəsmi rus
dili tərcüməçisi olması, sonralar isə Moskvada
Türkiyənin hərbi müşaviri vəzifəsini
tutması Bərközün SSRİ ilə hərbi və təhlükəsizlik
sahəsində əməkdaşlıqda Qazinin
inandığı simalardan biri olduğunu söyləməyə
əsas verir”.
Mehmet Nuri Bərköz 1937-də Trabzon
Piyada Alayı komutanlığına, 1938-də İstanbul Maltəpədəki
Piyada Atış Məktəbi komutanlığına, 30 avqust
1939-da da Sivasda və İslahiyyədə tuğay (briqada)
komutanlıqlarına təyin edilib.
30 avqust 1939-da tuğgeneral (general-mayor) və
30 avqust 1941-də tümgeneral (general-leytenant) rütbələrinə
yüksələrək Şərqi Bəyaziddə 53-cü sərhəd
diviziyası komutanlığına, 1943-də Bornovada 57-ci
diviziya komutanlığına, 1945-də İzmirdə 12-ci
korpus komutanlığına təyin edilib.
30 avqust 1946-da korgeneral (general-polkovnik) rütbəsinə yüksəlib.
1947-də Genəlkurmay
Başqanlığının hərəkat yarbaşqanı,
1949-da Türkiyə Jandarmasının
Baş Komutanı təyin edilib.
1950-nin iyununda təqaüdə çıxıb. Bu təqaüdçülük əhvalatını
“Hürriyqət” qəzeti
yazarı Sonər Yalçın’dan dinləyək:
14 may 1950
Ümumi seçkilər oldu. Demokrat Partiyası sandıqdan birinci partiya olaraq çıxdı.
.............................................
Cümhuriyyət tarixinin ən önəmli mülki hərəkətinin olduğu
bu keçid dönəmində Ankarada
bir dedi-qodu altdan-aldan danışılmağa
başlandı:
“Hərbçilər dövlət çevrilişi
edəcək!”.
“Yüksək Hərbi Şura üzvləri toplantı edir”.
“Komutanlar Çankaya Köşkünə
çıxıb İnönüylə
görüşdülər”.
Mülki-hərbçi hər kəs gərgindi. Gözlər milli şef İsmət İnönüyə
çevrildi.
İsmət paşa
siyasi kulisləri hərəkətləndirən “ordunu təhrik edir” iddialarına cavab vermə ehtiyacı belə hiss etmədi.
Genəlkurmay Başqanı
orgeneral (ordu generalı) Nafiz Gürman Cəlal Bayarın evinə getdi, söz verdi: “Ordu
seçki nəticələrinə
sayğılıdır”.
2 iyun 1950.
.............................................
Menderes kabinəsi
Məclisdən yetərli
səs aldı.
Ankarada narahatlıq
sürürdü... Bəzi çevrələr
hərbçilərin artıq
müdaxilə edəcəyindən
əmindi.
6 iyun 1950.
Gözlənilənin əksi oldu.
Cəlal Bayar ilə Adnan
Menderes Türk Silahlı
Qüvvətlərində böyük
bir təmizləmə
hərəkətinə başladılar.
Ordunun yüksək komandanlığı
dəryazdan keçirildi.
Genəlkurmay Başqanı
orgeneral (ordu generalı) Əbdürrəhman
Nafiz Gürman, Hava Qüvvətləri komandanı orgeneral Zəki Doğan, Dəniz Qüvvətləri
komandanı oramiral (donanma admiralı) Məhəmmədəli Ülgən,
Jandarma Baş komandanı korgeneral
(general-polkovnik) Nuri Bərköz, Genəlkurmay
II Başqanı orgeneral
İzzət Aksalur, Birinci Ordu komandanı
orgeneral Asım Tınaztəpə, İkinci
Ordu komandanı orgeneral Müzəffər
Tuğsavul, Üçüncü
Ordu komandanı orgeneral Mahmud Bərköz
kimi yüksək səviyyəli komandanlarla
birlikdə toplam 15 general
və 150 polkovnik istefaya göndərildi! [Burada yanlışlıq
olduğunu düşünürəm.
Mahmud paşa 6 sentyabr
1951 tarixinədək orgeneral
(ordu generalı) rütbəsi ilə Milli Təhlükəsizlik
Təşkilarının Baş
Katibi işləyib, yəni təqribən bir il sonra
istefaya çıxıb
– Ə.T.]
İstefaya göndərilənlər arasında Hərbi Şura üzvləri orgeneral Kazım Orbay, orgeneral Salih Omurtak kimi
komandanlar da vardı.
.............................................
DP hökuməti
niyə belə böyük bir təmizləmə əməliyyatı
aparmışdı?
“Bir gün Başbakanlığa
bir polkovnik gəldi. Adnan Mendereslə özəl
bir danışıq apardı, yüksək səviyyəli zabitlərin
çevriliş hazırlığı
içində olduğunu
söylədi və Türk Silahlı Qüvvətlərində böyük
təmizləmə hərəkəti
beləcə başladı”.
Söylənən buydu.
Halbuki işin
əsli elə deyildi!..
Bayar-Menderes ordu içindəki “İnönüçü
paşalar”ı təmizləmək
istəmişdi.
(Ardı gələn şənbə
sayımızda)
Ədalət TAHİRZADƏ
525-ci qəzet.- 2012.- 14 aprel.- S.20.