Şərq-Qərb
qovşağında yeniləşmə hərəkatı və
ziddiyyətlər
MİRZƏ FƏTƏLİ
AXUNDZADƏ HAQQINDA DÜŞÜNCƏLƏR
Ədəbiyyat
tariximizin və M.F.Axundzadə
yaradıcılığının yeni baxışla
araşdırılmasında böyük xidmətləri olan
rəhmətliklər M.Ə.Rəsulzadənin, M.Rəfilinin, Ə.Sultanlının,
M.Cəfərin, C.Cəfərovun, Y.Qarayevin, tələbəm
S.Tağızadənin əziz xatirələrinə...
...M.F.Axundzadə
irsinin Türkiyədə ən böyük
araşdırıcısı Yavuz Akpınara və “Fətəli
fəthi” romanının yazarı Çingiz Hüseynova
sayqı və salamlarla...
(Əvvəli
ötən şənbə saylarımızda)
İqrarçını
da, inkarçını da, üsyançını da,
mütini də, Allahlını da, Allahsızı yaradan da,
qoruyan da Allahdır. Əgər bu dünya bir imtahandırsa,
arayış, axtarış seçimdirsı, külli iradə
ilə nisbi iradənin bərabər birgəyaşamıdırsa,
bu zənginliyə, fərqliliyə arxa çevirməyin,
göz yummağın heç bir anlamı yoxdur.
Hər
şey Allahın təcəlləsidirsə və Allah hər
yerdədirsə, yaradanın ayrı-ayrı insanların
qafasında və ya ürəyində olmaması, özü
də müxtəlif səbəblər daxilində olmaması
nəyi dəyişə bilər?
Hər
nəfəsdə Allaha iki can borclu olan insan Allahın
ucalığını qəbul etmirsə, bu həmin
insanın öz qəbahətidir. Onun Allahın
ucalığına heç bir dəxli yoxdur.
Güney
Azərbaycanın görkəmli elm və fikir adamı, ürək
cərrahı Cavad Heyətin bir sözünü heç
unutmuram: “Mən Allahı, din alimi şeyxülislam atamın bəyanlarında,
sidqi-ürəkdən etdiyi ibadətlərdə deyil,
özüm etdiyim ilk cərrahiyyə əməliyyatında
tapmışam. İnsanı yardıqdan sonra
gördüyüm mənzərə qarşısında donub
qaldım və “Çox şükür sənə
Allahım. Sən böyüksən”, – deyə
pıçıldadım. Gördüyüm bu sözlə
ifadə olunmayan mürəkkəblik məni əbədiyyən
Allaha bağladı”. Bu sözü yüzlərcə elm
adamı bədahətən söyləyib. Yüzlərcə
sənət adamı ürəklərinə dolan vəhyi,
ilahi oyanışı ifadə ediblərsə, bizim bu sözlərin
gerçəkliyinə görməzlikdən gəlməyə
mənəvi haqqımız varmı?!
Dilimizdə
dini-mifoloji məna yükü olan yüzlərcə deyimlər
var. Hardansa
onlardan biri yadıma düşdü. “Əhlətdə bir
daş var idi. Götürən də
peşman, götürməyən də”. Nədənsə
bu deyim mənə Mirzə Fətəlini yada saldı. Bəlkə də Mirzə Fətəli üzərində
düşüncələrim o deyimi xatırlatdı.
Mirzə Fətəli qəbrinə qoyulmuş o xəbərdarlıq
daşını götürmüşdü. Amma o
dünyada həmin daş ona ölmədiyinin xəbərdarlığı
üçün lazım olmamışdı. O
qaranlıq məzarda öldüyü ilə çoxdan
razılaşmış və bütün materialist filosoflar
kimi sadəcə maddənin bir halından başqa bir
halına keçməsi həqiqətini (öz həqiqətini!)
qəbul etmişdi. Onun peşman olduğunu və
ya olmadığını yalnız ehtimal etmək olar. Məncə, o, dediklərinə peşman
olmamış, günahlarını da boynuna almışdı.
Bəlkə də səhv düşünürəm.
Sadəcə bilmirəm.
Mirzə Fətəli bu dünyadakı düşmənlərini
o dünyaya aparanlardandır. Amma heç kəs
heç nəyi dəyişə bilməz – o dünyada da, bu
dünyada da.
Həmişə
dost olaraq qalan yalnız Allahdır. Düşmən
sənin özünsən. Başqasına
da, özünə də, Allahına da.
Ovcundakı əhlət daşı Mirzə Fətəlinin
ətəyindən tökülmüş daşların
sonuncusu idi. O
daş Mirzə Fətəlinin əlində sıxılmaqdan
bir damla yaşa dönmüş gözlərindən deyil, əlindən
süzülüb torpağa düşmüş, rəhmət
qapısı açılmışdı.
Bəli, həqiqətən də Günəş Şərqdən
doğur.
Günəşin Şumer
torpağından təkallahlı dinlərin müqəddəs
kitabların, sirli-soraqlı sənətin, ədəbiyyatın
da Şərqdən nəşət tapdığı müqəddəs
torpaqlardan – peyğəmbər torpaqlarından Çindən,
Hindistandan, Yaponiyadan... doğması inkaredilməz gerçəklikdir.
Fəqət ən qatı qaranlığın,
istibdadın, cəhalətin, fanatizmin də Vətəni
Şərqdir, desək əsla yanılmarıq. Şərq bu paradoksu yaşayan ziddiyyətlər
coğrafiyasıdır, desək o zaman haqlı olarıq ki,
coğrafiyanı yalnız torpaq, ərazi anlamında deyil, həm
də mənəviyyat, dünyabaxış, sivilizasiya
anlamında qəbul edək.
Nəzərə almalıyıq, kökləri Şərqdə,
başı Qərbdə olan dahilərdən biri idi Mirzə Fətəli
Axundzadə. Ziddiyyət mexaniki mənada
anlaşılmamalıdır. Dialektik məntiqin,
qeyri-səlis düşüncənin anası olan ziddiyyət
hərəkətin, dinamizmin, transformasiyanın –
dönüşümün ana qaynağıdır.
Mayasında
Şərq olmayan Qərb ədəbiyyatı yoxdur və ola da bilməz. Müqəddəs “Tövrat”,
“İncil”, “Zəbur”, “Quran” ayətləri, “1001 gecə” əsrarı,
şahmat oyun qurğusu, səhra ehtirası, gözəllik və
eşq, əsrar və müəmma olmayan böyük Qərb
ədəbiyyatı imkansızdır. “Tövrat”ın
“Süleymanın nəğmələr nəğməsi”ndən
bir damla olmayan hansı eşq dastanı, romanı var?
Mirzə Fətəli bütün bunları gözəl
bilirdi. Oxumuş, dönə-dönə xəyalında incələmiş,
zaman-zaman qələmə almış, təhlil süzgəcindən
keçirmişdi. Şərq formatlı
dünya Mirzə Fətəliyə dar gəlmişdi. Çünki Şərq anlayışı nisbi idi.
Qərbin Şərqi, Şərqin Qərbi demək
idi. Dünyanın Günəşi bir idi
və doğuşla batış nisbi idi. Yuvarlaq
dünyada istinad nöqtəsi axtarıb tapmayan Qalileo Qaliley
kimi şaşqınlıq və tərəddüd içində
idi. Batı elmin zirehinə bürünəndə
Doğu xəyalın, hissin ağuşunda idi. Fürsətcil Qərb Şərqi
sömürdükcə zəli kimi şişirdi, Şərqin
maddi və mənəvi sərvəti Qərbə axdıqca
feodal-patriorxal zəncirlər Şərqə sarıldıqca
məhkumiyyət, cəhalət müqəddəs olan hər
şeyi dəyərsizləşdirirdi. Dərin
düşüncə içində dünyaya baxıb
çıxış yolu axtaran Mirzə Fətəli Qərb
yolunu seçdi. Şərq ürəkli Qərbli
olmaq onun taleyi idi. Ancaq Mirzə Fətəli sakit seyrci, passiv
müşahidəçi deyildi və ola
da bilməzdi. O, mürəkkəb sosial münasibətlərin
fəal aktyoru olmalı idi və oldu da. İslahat
və inqilab fəlsəfəsini Qərbdən yaradıcı
şəkildə alıb onu Şərqdə uyğulamağa
başlayan Mirzə Fətəli, macəra, ümid, qorxu, risk,
əzab dolu bir yola girmişdi. Bu yolun
dönüşü yox idi.
Dünyada elə insan var ki, hiss yolunu seçir. Eləsi də
var ki, ağıl yolunu. Mirzə Fətəlinin
ağıl yolunu seçməsi şübhəsizdir. Fəqət
Mirzə Fətəlinin hiss damarlarından axan qan heç vaxt
durmaq bilmədi. Ağıl yolunu seçib hiss yolunda
duyduğunu tapan, axtardığında böyük ziddiyyətlər
yaşayan insan, gücündən xəbərsiz pəhləvana
o qədər bənzəyir ki, başqa müqayisə tapmaqda
çətinlik çəkirəm. Əlifba,
materializm, maddəçilik, insan mərkəzli fəlsəfə,
praqmatizm, alturist arayış, tənqid konsepsiyası, siyasi
seçim, demokratiya düşüncələri, əqlyucilikdən
başqa bir şey deyildi. Batının sənət
küləkləri onu bugün bir okeana
çıxarmışdı. Bir Şərqlinin
arayış və axtarışları Qərb dünyası
üçün maraqsız deyildi.
Ancaq Mirzə
Fətəlinin hiss dünyasının ona bəxş etdiyi
altı dram əsəri əvəzolunmaz mənəvi sərvət
kimi Şərq dünyası üçün misilsiz fenomen
idi. Bir şey axtarıb haqqında
düşünmədiyi daha qiymətli, əvəzsiz bir
şey tapan Mirzə Fətəlinin başına xoşbəxtlik
quşu qonmuşdu. Bədbəxtlik içində
yaşayan xoşbəxt adam xalqının
da, insanlığın da nadir tarixi şəxsiyyətlərindən
biri idi. Bunu sadəcə xəbərsizlik
nağahanlıq kimi anlamaq doğru sayılmaz. Burada hissi olanla əqli olanın sərhəddini
tapmaq çətindir.
Mirzə Fətəlinin maarifçi
varlığını, demokrat kimliyi, materialist
düşüncəsi, dialektik arayışları, ateist qənaətləri
tamamlasa da, onun komediyaları Şərq üçün də,
Qərb üçün də ədəbi möcüzə
idi. Bu ədəbi möcüzəyə yüklənən
hər cür ağıl yükü, arayış və
analiz diqqətəlayiq satılmalıdır.
Biz – XXI əsrin
adamları Mirzə Fətəlini oxuyarkən heyrətlənirik
və ona olan böyük ehtiyacımızı gizlədə
bilmirik. Onun yanlış qənaətləri də,
əsassız, göydəndüşmə hökmləri də,
ədalətsiz qənaətləri də bizim
üçün qiymətli və əzizdir. Xalqının, insanlığın tarixində əsaslı
rol oynayan dahilərin uğurları da, uğursuzluqları da,
tapdıqları da, tapa bilmədikləri də bizim
üçün əvəzsiz qiymət daşıyır.
Hər şeyi ilə bizə yol göstərən
Mirzə Fətəli Axundzadə tariximizin, mədəniyyətimizin,
siyasi-fəlsəfi düşüncəmizin elə önəmli
şəxsiyyətidir ki, o heç vaxt unudulmayacaq, fikir
öndəri, yaradıcılıq nümunəsi olaraq qalacaq.
Mən buna şübhə etməyənlərdənəm. Bu gerçəyi
ən gözəl bilən onun dahi davamçıları Mirzə
Cəlil, Sabir, Üzeyir bəy və M.Ə.Rəsulzadə
olmuşdur. Müəllimlərindən
görünən tələbələr, tələbələrindən
görünən müəllim qədər qüdrətli, təkrarsız
və əvəzedilməzdir.
Xalqın bölünmüşlük faciəsini
uşaqlıqdan başlayaraq ailəsində yaşamaq,
müstəmləkəçi xalqın rəsmi məqamında
işləmək məcburiyyəti (“enoletlər altında
böyük ürək daşımaq” – S.Vurğun gözəl
deyib), rus imperiya dəftərxanasında onun rəzilliyinin
içini-içalatını görmək, doqquz övlad
dağı çəkmək, cəhalətin hər
növünə hədəf olmaq, sağdan, soldan,
yuxarıdan, aşağıdan vurularaq təklənmək və
daha nələr, nələr Mirzə Fətəlinin qismət
payı idi. Bütün bu dəhşətləri Mirzə Fətəli
seçməmişdi. Onlar Mirzə Fətəlini
seçmişdilər. Onu hədəf
seçənlərdən biri, bəlkə də birincisi elə
Mirzə Fətəlinin özü idi. Ən
böyük rəqiblərini içində yaşadan dahilər
kimi Mirzə Fətəli də öz-özünün rəqibi
idi...
Xürafat cəngəlliyindən addım-addım
keçdikcə Mirzə Fətəlinin aldığı
yaralar, axıtdığı qan da artırdı. Qazandığı
hər uğur ona qanı-canı bahasına, ailəsinin
iztirabı sayəsində başa gəlirdi. Mirzə Cəlilin üzərində durduğu “qan
qoxusu” yalnız Mirzə Fətəlinin
qaldırdığı məsələlərdən deyil, həm
də onun özündən gəlirdi. Yəni
“qan qoxusu” Mirzənin özünün seçdiyi alın
yazısı qoxusuydu.
...Elm kəlməsi
Quranda ən çox təkrar olunan anlayışdır. Əlbəttə ki, Qurandakı elm qavramı
çağdaş insanın indiki yəhudi elm sisteminin dilində,
məntiqində deyil.
Müasir
elmdə islam elminin hökmlərini, qənaətlərini
təsdiq və isbat edən yüzlərlə kitab
yazılıb. Bu kitabların çoxu Avropada,
müsəlman olmayan alimlər tərəfindən
yazılıb və ya ekrana gətirilib.
Makro və mikro aləmi əhatə edən
araşdırmalar dərinləşdikcə Quran və elm
mövzusu daha çox reallıq qazanır. Bunun örnəkləri
o qədər çoxdur ki, onları bir-bir göstərməyə
ehtiyac yoxdur. Kitablar, sənədli filmlər
kifayət qədərdir, internet bilgiləri də yetərincədir.
İlahi olanla real olanın, dünyəvi olanın
qarşılığı, keçidləri və əlaqəliliyə
o qədər təbiidir ki, qəlbini, ruhunu şeytan
oğurlayan Allahsız bunu heç bir zaman anlaya bilməz.
Dünya
alimləri (fiziklər, riyaziyyatçılar, tibb) sübut
ediblər ki, inanaraq dua edən adam
üç-beş yaşlı uşağa çevrilir, ətraf
mühitdən ayrılır və fövqəltəbii aləmə
qovuşur.
Kvant mexanikası isbat edir ki,
yaşadığımız dünyada bir neçə
reallıq eyni zamanda mövcudluq var. Ayrı-ayrılıqda
mövcud olan eynizamanda müstəviləri ötüb
keçmək üçün öz müstəvini itirməlisən
və ya öz müstəvini tərk etməlisən. Dua bu prosesi
gerçəkləşdirən əsas amillərdən
biridir. Dua edən adam öz “orbitindən”
çıxır və başqa bir orbitə düşür.
Beyində proseslər mərkəzə yönəlir
və bədənin mövcudluq parametri unudulur. İslamdakı Merac qavramı, ekstaz-cəzb kimi
qavramlar ayrı bir şərh istəyir.
Bu uzun və anlamlı ömürdə Mirzə əzablar
da çəkdi, hədə-qorxular gördü, təzyiq,
aşağılama, iztirab yaşadı, fəqət peşman
olmadı, səhv etdiyini düşünmədi belə. Tamam başqa
fikirdə olsan da, bəzi fikirlərinə görə nifrət
etsən belə Mirzə Fətəlinin əzmi və iradəsinə
sayqı duymamaq mümkün deyil.
Mən
şəxsən Mirzə Fətəlinin dinə, özəlliklə
islam dininə, Hz. Məhəmmədə
münasibətini əsla qəbul etməyənlərdənəm.
Fərqli yollar, fərqli əqidələr
dünyanın qeyri-adiliyini, insan fenomeninin zənginliyini və
ziddiyyətlərini əsla inkar etmir. Altı
dram əsəri ilə Allaha bu qədər yaxın olan
insanın, yaradıcının Hz. Məhəmmədin həyatını
yorumları dahi zındıqlığından başqa bir
şey deyil. Mən hələ ürəyində
Hz. Məhəmməd sevgisi olan milyardlarla insanın ruhunun
incidildiyini, vicdanının sarsıldığını demirəm.
Bu yazıda mənim də dərin ziddiyyət
yaşadığımı söyləyirsinizsə sizlərə
tamamilə haqq verirəm. Mənim
düşdüyüm ziddiyyətin səbəbi haqqında
yazdığım tarixi şəxsiyyətdən gəlir, –
desəm bu, problemə aydınlıq gətirmək, can
qurtarmaq sayılmaz.
İnsanın bir adı da günaheləyən deməkdir. Belə
olmasaydı hamı insan yox, mələk olardı.
Mirzə Fətəlinin yaşadığı
ictimai-siyasi vəziyyəti, psixoloji durumu dərk etmək faciəsini
nəzərə almadan dəyərləndirmə aparmaq olmaz. Mirzə Fətəlinin
tanıdığı, sevdiyi, öyrəndiyi Allahsız alimlərin,
yazıçıların Allahı, Mirzə Şəfinin
“şarlatan” dediyi din tüccarlarının Allahından qat-qat
böyük olmuşdur. Filosofun Allahın
varlığını inkar etməsi bir başqa şəkildə
təsdiq etməsidir. Qananla qanmazın fərqi
o qədər böyükdür ki, heç bir bəraət o
fərqi yox edə bilməz. Şərqin
XIX əsrdəki durumu Mirzə Fətəlini ifrata
sürükləmiş, əks qütbə mövqeləndirmişsə,
bunun səbəbi cəhalət, xürafat, gerilik, irtica
olmuşdur. Bu sözləri yaza-yaza mən
dramaturq, filosof, inqilabçı, reformator Mirzə Fətəlini
böyük məhəbbətlə sevən insan kimi onun dinə
və Füzuliyə münasibətdə haqsız olduğunu
qəbul edirəm.
(Ardı var)
Kamil VƏLİ
525-ci qəzet.- 2012.- 21 aprel.- S.22.