Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
Nəşrin redaktorları:prof.
Şamil Vəliyev və elmi
işçi Samir Mirzəyevdir.
Əsərləri
Üçüncü cild (1915-1916)
Ön söz
Azərbaycan milli qurtuluş hərəkatının
ideoloqu və lideri, ilk həqiqi demokratik Xalq Cümhuriyyətimizin
banisi M.Ə.Rəsulzadənin zəngin ictimai-siyasi və ədəbi-bədii
publisistik irsinin I cildi (1903-1909) 1992-ci ildə, II cildi (1909-1914)
2001-ci ildə işıq üzü görmüşdür. İndi onun 1915-1916-cı illərdə
dövri mətbuatda dərc olunmuş əsərlərinin III
cildini oxuculara təqdim edirəm. Zənnimcə, 10 ildə təmənnasız
hazırladığım bu əsər Azərbaycan tarixi və
bütövlükdə I dünya müharibəsi
dövrü tarixi ilə maraqlananlar üçün
faydalı olacaqdır.
(Əvvəli
ötən şənbə saylarımızda)
Zemstvo Şurası
Qafqasiyalıların
çoxdan bəri istəməkdə olduqları mətləblərdən
birisi Qafqasiyada zemstvo idarəsi verilmək üzrədir. Bu
xüsusda Dövlət duması əsas etibarilə “hə”
demiş. Hökumət bilxassə, Canişin həzrətləri
dəxi razı olduqlarını bəyan etmiş və buna
lazım olan qanun layihəsi ilə sadir materialların da dumaya
verməsini, həm də yaxın bir zamanda verməsini boyun
olmuşdur.
Əlahəzrət
Canişinin bu xüsusda qubernatorlara göndərdigi təmimini
keçən saylarımızdan birində dərc eləmişdik.
Keçən icmali-əhvalımızda dəxi bu məsələni
Qafqasiya həyatından ötrü fövqəladə bir əhəmiyyətə
malik fəqərə olduğunu qeyd etmişdik.
“Açıq
söz”ün icmalındakı fəqərədə qeyd
olunmuşdu ki, Canişin hüzurunda zemstvo layihəsi həqqində
qurulacaq bu məşvərət məclisində müsəlmanlar
olduqca məhdud bir mövqedə qalacaqlar. Məlumdur ki, bu məşvərət
cəmaətin, məhəllin ehtiyaclarını, onların bu
məsələdəki nəzərləri ilə mülahizələrini
ögrənmək üçündür. Bənə məlumdur
ki, məhəllədə bir çox şərtlər və
ehtiyaclarla bərabər müxtəlif millət və
qövmlərin müxtəlif də ehtiyac və nəzərləri
ola bilər. Buna görə də məşvərətdə
iştirak edəcək olan hər nə qədər rəsmi
məmurlar, cəmaət müəssisələrinin nümayəndələri
olsalar da, bu yaxud o millətə mənsub olduqlarından fikir və
mülahizə bəyan edərkən mənsub olduqları
mühitin ehtiyacını düşünmüş və o
nöqteyi-nəzərdən söz söyləmiş, məlumat
vermiş və arzu bəyan etmiş olacaqlardır. Məşvərət
məclisinə kimlərin gedəcək olduqlarını bir dəfə
daha gözdən keçirəlim.
Canişin təmimnaməsi
mocibincə məşvərətə çağrılanlar:
qubernatorlar, qrodonaçalniklər quberniya baş
aqronomları, kəndistan vüzərat cəmiyyətləri
nümayəndələri “Neftyanoye prisutstviye” vəkili Sovet
Syezd nümayəndəsi, şəhər idarələri rəisi,
Bakı və Tiflis dumalarından birər qlasnı, quberniya
kazonni palataları müdirləri, sair bu kibi rəsmi dövlət
və cəmaət müəssisələri.
Təbiətə
buraxılarsa, bu məşvərət məclisinə ancaq bir
müsəlman nümayəndəsi keçə biləcək
ki, o da Gəncə bələdiyyə rəisi Xasməmmədov
cənablarıdır. Başqa idarə və müəssisələrin
heç birisindən müsəlmanların keçməsinə
ehtimal yoxdur. Bakı dumasının bu xüsusdakı qərarı
aşkar olduqdan sonra demək olar ki, ikinci nümayəndə dəxi
təmin olunmuşdur. Məlum olduğu üzrə Bakı
şəhər duması bu məşvərətə
göndərilmək üçün Məhəmməd Həsən
Hacınski cənablarını seçmişlərdir.
Sonra...
Sonrası zatən
məlum. Sovet Syezd şurasında məlum olduğu üzrə
müsəlman yoxdur. Aqranom, kəndistan cəmiyyəti və
Tiflis dumasından dəxi müsəlman keçməyəcəgi
aşkardır. Çünki, buralarda onların səsləri
də, izləri də yoxdur. Yalnız “Neftyanoye prisutstviye” idarəsinə
bir az güman gedə bilər. Çünki burada bir, iki,
üç müsəlman vardır. Fəqət burada müsəlman
keçirtmək də hər halda müsəlmanların
öz xahişlərinə degil, başqalarının məsləhət
görmələri ilə təvəccöhlərinə
bağlı bir məsələdir.
O halda nə etməlidir?
Necə rəftar etməlidir ki, məşvərət məclisində
müsəlman quberniyalarının, müsəlman cəmaətinin,
müsəlman ehtiyaclarının da lazım olduğu qədər
nümayəndəsi olsun?
Burada xüsusi
surətdə Canişin həzrətlərinə müraciət
edib də əhalisi əksəriyyətlə müsəlmanlardan
ibarət olan Gəncə ilə Bakı quberniyasından
ötrü məxsus nümayəndələr göndərmək
icazəsi almaq fikri nəzərə gəliyor.
Qafqasiya müsəlmanlarının
böyük qismi bu iki quberniyada oluyor. Onlar burada sıxı
bir kütlə təşkil ediyorlar. Buna görə də
özlərinə məxsus ehtiyacları var. Qafqasiya müsəlmanlarının
ümumi dilə gəlinsə, bu iki quberniya, qismən də
İrəvan quberniyası o, ya bu surətlə tərcüman
ola bilərlər. Zemstvo qanuni Qafqasiyadaki müxtəlif millətlərin
əhvali-xüsusiyyələrini nəzəri-etinayə
aldıqda başlıca bu iki quberniyayi Qafqasiya türklərinin
qələbəlik bir yeri olmaq üzrə bilinməlidir. Buna
görə də yazılacaq və dumadan keçiriləcək
olan zemstvo qanun layihəsinin yazılışına təsirsiz
qalmayacaq olan bu məşvərət məclisində Gəncə
qlavasının, yaxud Bakı duması vəkilinin vücudini
kafi görməyib, yaxşı olardı ki, bu iki quberniyanın
nümayəndələrinə dəxi məzkur məclisə
gəlmək imkanı verilə idi.
Buna Qafqasiyada
yaşayan millətlər arasındaki hüsni-rəftari təmin
etmək üçün lazım olan müvazineyi-qüvvə
nöqteyi-nəzərindən də böyük bir ehtiyac
vardır.
Bakı – Gəncə
quberniyasından gedəcək nümayəndələri bu iki
quberniyanın müxtəlif uyezdlərindən quberniya mərkəzinə
yığışacaq olan vəkillər öz aralarından
seçib o surətlə göndərə bilərlər.
Biz öylə
güman ediyoruz ki, bu xüsusda Bakı və Gəncə
müsəlmanları tərəfindən bir təşəbbüs
olunursa, ricaları boşa çıxmaz, istədikləri
verilər. Çünki işin özü də bunu faidəli
görəcək bir haldadır. Çünki hüsni-idarə
və hikməti- hökumət dəxi bunu iqza eləməkdədir.
M.Ə.Rəsulzadə
“Açıq
söz”, 3 aprel 1916, ¹149
Qüva –
qüvvələr
Maarif Şurası
Uzun müqəddiməyə
ehtiyac görmüyoruz. Oxucular bilirlər ki, Rudolf cənablarının
layihəsinə görə Tiflisdəki “Əli və Ömər”
məktəbləri mədrəsə yaxud darülmüəllimini
– ruhaniyyə şəklinə salınmaq istənilir.
canişin dəftərxanası bu məsələnin müsəlmanların
iştirakı ilə baxılmasına qərar vermişdir. Qəzetələrdə
verilən məlumata görə şuraya Bakı, Tiflis, Gəncə
və İrəvan müsəlman cəmaətindən dəxi
nümayəndə gedəcəkmiş. Arkadaşımız
Ömər Faiq əfəndi dəxi son məqaləsindən
birində şuranın bu surətlə
yığılacağını bildiriyordu. Son alınan
“Z.Reç” qəzetəsindən göründügü vəchlə
hətta bu nümayəndələr ya seçilmiş, yainki
məhəlli müsəlman cəmaətləri tərəfindən
nəzərdə tutulmuşlardır.
Canişin dəftərxanası
cülbində sırf müsəlman mədrəseyi-ruhaniyyəsi
həqqində yığışacaq olan bu şuranın vəqti
hələ təyin olunmamışdır. Fəqət təyin
olunacağı bu gün, sabahdadır. “Z.Reç” mühərriri
E.S. cənablarını təşvişə salan bir məsələ
vardır ki, o da şuraya gələcək olanlar arasında
pedaqoqlarımızdan “Ömər” ilə “Zeydin” mövcud
olmamasıdır.
Əlbəttə,
məsələnin ümdə cəhəti pedaqociyə aid
olduğundan oraya gedəcək adamlarımızın tədris
üsul və qaidəsindən məqsəd və faidəsindən
bixəbər olmaları mətlubdur. Fəqət bundan əvvəl
daha əsaslı bir məsələ vardır ki, bizi hər
şeydən əvvəl orası maraqlandırıyor.
Bu şura nə
surətlə, nə əsasla dəvət olunuyor. Oraya gedəcək
nümayəndələr intixab iləmi, yoxsa təyinləmi
gediyorlar?
Bunları
idareyi-ruhaniyə müəssisələrimi, yoxsa cəmaət
işlərində çalışan cəmiyyətlərmi
təyin və ya intixab ediyorlar? Yoxsa canişin dəftərxanəsinin,
yaxud müfti və şeyxülislam idarəsinin göstərməsi
iləmi dəvət olunuyorlar?
İştə,
bir taqım suallar ki, hər şeydən əvvəl nəzərdə
tutulmalıdır.
Bu gün-sabah
yığılacaq məarif məşvərət məclisinin
nə surətlə yığışacağı həqqində
bu anə qədər sərih bir məlumat yoxdur. Əvvəlcə
qəzetələr də görüldü ki, Tiflisdə
müsəlmanlar məscidə cəm olub bu şuraya gedəcək
nümayəndələrini seçdilər. Bu seçkidə
Məhəmməd Ağa Vəkilov cənabları
seçilmişlərdir. Sonra İrəvandan xəbər gəldi
ki, oradan da cəmaət Tiflisə, məarif şurasına gedəcək
adamını seçdi. Diyorlar ki, Bakıdan gedəcək
nümayəndə də təyin olunmuşdur.
Yəqin ki, bu
xüsusda idareyi-ruhaniyələrimiz məlumatsız degildirlər.
Yəqin ki, bu ya o surətlə cəmaət işlərinə
qarışan cəmiyyətlərimiz, məsəla, “Səadət”
cəmiyyəti-xeyriyyə və “Nəşri Məarif” cəmiyyətləri
dəxi bu məsələ ilə əlaqədar
olduqlarından bu xüsusda məlumatsız degildirlər.
Bilxassə ki, daha əvvəl bu iş üçün cəmiyyəti-xeyriyyə
yaxın olan adamlara Rudolf cənabları tərəfindən
müraciətnamə gəldigi də məlumumuzdur.
“Məktəb və
Mədrəsə” məqalələrini təqib edən
oxucular bu məarif şurasının həlli ilə məşğul
olacaq məsələnin nə dərəcədə milli bir əhəmiyyətə
malik bir məsələ olduğunu bilərlər.
Bu qədər
böyük bir məsələyi həll üçün gedəcək,
göndəriləcək adamlarla müsəlman əfkari-amməsi
arasında bir rabitə bulundurmaq, getmədən əvvəl
bu kibi məsələlərlə əlaqədar heyətlər
və şəxslərlə müsahibətləşmək,
onlarla fikirləşmək ehtiyacı hiss olunmayırmı?
Yığılacaq
məarif şurasının nə surətlə təşkil
olunacağı ilə oraya gedəcək müsəlman xəlqi
nümayəndələrinin nə kibi bir səlahiyyət və
nümayəndəligə malik olacağı həqqində
tamamilə qaranlıqda olduğumuzdan bittəb bu xüsusdaki
fikir və mülahizəmizi daha açıq və aydın
bir surətdə formula etməkdən aciziz. Buna görə də
bu məsələ ilə əlaqədar olan müəssisati-milliyyədən
istərsiz ki, bu xüsusda lazım gələn izahati cəmaətdən
əsirgəməsinlər. Madam ki, cəmaət işi
görülüyor, o iş cəmaətin iştirakı ilə,
cəmaətin məsləhət və məşvərəti
ilə görülməlidir.
Bilməlidir ki,
məarif şurasının bu və ya o surətlə verəcəgi
qərar müsəlman əfkari-amməsinin diləgi kibi tələqqi
olunacaq və bundan sonrakı işlərdə dəxi bu qərar
tarixi bir nəzirə hökmünü alacaqdır. Ona görə
də müsəlman əfkari-amməsinin ixtiyarı var ki,
onun adından gedib də, onun mənafei adına söz
söyləyəcək olanları əvvəlcədən
tanısın və nə söyləyəcəklərini də
əvvəlcədən bilsin.
Ğayət
xalisanə və səmimanə bir surətdə vaqe olan bu tələbimiz,
ümid ediyoruz ki, əhəmiyyətsiz buraxılmaz və
lazım gələn idarələr tərəfindən bu
xüsusda əfkari-amməyi işıqlandırmaq
üçün vacib olan izahat verilər.
Hələlik
intizar ediyoruz.
M.Ə.Rəsulzadə
“Açıq
söz”, 7 aprel 1916, ¹153
Zemstvo
Qafqasiyayə
yaxından zemstvo verəcəklər. Buna görə də
aprelin 26-da Canişin dəftərxanəsi yanında
Qafqasiyanın hər tərəfindən gələn məmurlar,
hökumət adamları və cəmaət vəkilləri
yığışacaq, Əlahəzrət Canişinin
buyruğuna görə əqil-əqlə verib fikirləşəcək
və Qafqasiyayə nə cürə zemstvo lazım olduğu
həqqində ürəklərindəkilərini, təcrübə
ilə ögrəndiklərini, cəmaətlərinin istədigi
arzunu bildirəcəklərdir. Bizim, yəni Qafqasiya müsəlmanlarının
bu məclisə gedəcək adamları az olacaq,
neçün? Bunun cavabını “Açıq söz”ün
149-cu sayısında yazılan məqalədən ögrənə
bilərsiniz. Az da olsa, bu gedəcək adamlarımızın
orada nə söyləyəcəkləri də bir növ bəlli
degildir. Əlbəttə, bizə zemstvo lazımdır deyəcəklər.
Fəqət nə cür zemstvo lazımdır? Bu
xüsusdakı fikir və mülahizələrinin nədən
ibarət olacağı bizə məlum degildir. Çünki ələlümum
bu kibi yerlərə gedən adamlarımızın rəyi və
fikirləri, bu ya o məsələ həqqində ki,
baxışları, düşüncələri heç bir
zaman qabaqcadan bəlli olmaz. Çünki aramızda həqiqi
mənası ilə cəmaət xadimi olanlar azdır.
Olanların da qəribə xasiyyətləri var. cəmaət
işini cəmaətsiz görmək istərlər. Bu da bir
növ azardır.
Ermənilər
məsəla Tiflis dumasından bu aprelin 26-sında olacaq məşvərət
məclisinə getmək üçün məşhur knyaz
Tumanovu seçmişlərdir. Tumanov zemstvo mütəxəssisidir.
Bu xüsusda layihələri, kitabları, tədqiqləri var.
Orada nə söyləyəcəgi, nə deyəcəgi bəllidir.
Erməni karkənlərinin məsəla istədikləri
budur ki, Qafqasiyada zemstvo tətbiq olunurkən imdiki idarə təqsimati,
yəni imdiki quberniya və uyezd hüdudları dəgişsin.
Zemstvo üçün millətlərə, qovmiyyətlərə
görə dairələr ayırsın və bütün
Qafqasiya üçün ümumi bir zemstvo idarəsi olsun.
Varansov-Daşkov da bu fikirdə idi. Erməni qəzetələri
də əksərən bu fikirdədirlər.
Gürcülərin
də fikirləri bəllidir. Onlar zemstvonun bir an əvvəl
verilməsini, özü də mümkün olduğu qədər
geniş ixtiyarlar və cəmaətə faidəli əsaslar
üzərinə verilməsini arzu ediyorlar. İdarə təqsimatına
gəlincə, imdiki quberniyları ilə uyezdləri kafi
görüyorlar. Hazırdaki şərait daxilində, imdiki əhvali-siyasiyyə
içində idarə təqsimatını dəgişmək
faidəli olmaz diyorlar. Bir də bu məsələ olduqca
mühüm olduğundan onunla ehtiyatla rəftar etmək tərəfdarıdırlar.
Gürcüstan onlarca əksəriyyətlə gürcülərlə
məzkun toplu bir qitədir. Buradaki okruq və quberniyalarla
uyezdlər haman gürcü yeri və yurdudur. Buna görə
orada yeni bir taqım təqsimata ehtiyac yoxdur.
Əlbəttə,
quberniya və uyezd zemstvolarının vücudi müsəlmanların
da faidəsinə müvafiq görünüyor. Fəqət
biz türklərin bu xüsusda müəyyən bir nəzər
və mülahizəmiz bu vəqtə qədər nə
türkcələrimizdə, nə də ümumi rusca qəzetələrində
görülməmişdir. Bu kibi məsələlərdə
bəyani-fikir etmək üçün daha səlahiyyətli
olan pişrovlarımız, nədənsə susuyorlar.
Bu sükut
haradan gəliyor?
Bunun bir çox
səbəbləri və cəhətləri vardır. Ən
böyük cəhəti isə odur ki, Qafqasiya müsəlman
əfkari-ümumiyyəsi, müsəlman kütləsi,
türk cəmaəti, daha məsələnin özü ilə
lazım olduğu qədər aşina degildir.
Zemstvo deyilər.
Fəqət bu kəlmə cəmaətimizin geniş təbəqat
və sinifləri arasında əcəba “İranda hürriyyət”
hekayəsi qəhrəmanının “Hürriyyət” həqqindəki
təsəvvüründən artıq bir düşüncə
oyada bilərmi?
Zemstvo nədir?
Bir kərə bu sualı izah edib də xəlqə anladan kitabçalarımız,
yazılarımız yoxdur. 1909-cu ildə Belukovskidən tərcümə
olunaraq kiçicik bir risalə basılmış isə də
bu tərcümə bu günə qədər nə
satılmış, nə də paylanmışdır. Zemstvo həqqində
başqalarında yüzlərcə risalələr, kitablar
mövcud olduğu halda, bizim ancaq vücudi kimsəyə bəlli
olmayan bir tərcüməmiz var. cəmaətə məxsus
asan leksiyalar, ümumi dərslərdən isə nə bəhs
edəlim.
Demək ki, bu məsələdə
biz Qafqasiyadaki millətlər arasında əlifbaxanız daha əlifba
oxumaqda olan bir cəmaətdən, əlbəttə ki, kitab
oxumaq ümidində olmaq məhaldır.
Bir neçə
qələm arkadaşları tərəfindən təkrar
olunan müqayisəni biz də təkrar edəcəgiz.
Duma şəhərlər
üçün nə isə zemstvo da kəndlər
üçün odur. Əlbəttə, kimsə
üçün gizli degildir ki, biz kəndçi, ziraətçi
və çöllü bir xəlqiz. cəmaətimizin
çoxusu kəndlərdə yaşıyor. Biz yəhudiyə,
hətta, erməniyə də bənzəmiyoruz. Böyük
kütləmiz kəndlərdə, dağlarda, açıq səhralarda
təbiətin sinəsi üzərində yaşıyor, biz cəmaətimiz,
xəlqimiz üçün bir iş görmək, millətimiz
üçün bir gün qazanmaq istəyirsək, kəndlərimizi
abad etməli, kəndlilərimizin gününə
qalmalıyız.
Son zamanlarda cəmiyyətlərimiz,
qəzetələrimiz, bəzi mədəni təşəbbüslərimiz,
bumuz, omuz vücudə gəlmişdir. Biz buna seviniyoruz. Tərəqqi
etmişik – diyoruz. Fəqət bütün cünbüşlər,
bu irəliləmələr haman şəhərlərimizə,
onda da az-çox böyük şəhərlərə məxsus
olub qalmışdır. Kəndistana məarif
işığı çox az girə bilmişdir. Bəzi kəndlər
var ki, heç girməmişdir. Kəndlərimiz yenə məktəbsizdir,
yenə qansız (ribaçı) sələmçilərin
imansızca aldıqları müamilələrin altında əzilib,
qanı sorula-sorula bir dəri ilə bir sümügə
dönmüşdür. Hər qolu güclü, hər
üzü həyadan ari olan yenə də buranın hakimi,
qazisi, məhkəməsi, hər şeyidir. Zavallı kəndlilərimiz
ziraət və əkinəcək işində yenə də
Nuh əyyamından qalma kukarastiları ilə işləyib, zəmisini
xışla sürməkdə, kotandan xəbərsiz
qalmaqdadır. Uzaq guşələrdə, əldən-ayaqdan kənar
bucaqlarda degil, ən böyük şəhərlərimizə
yaxın kəndlərimizdə belə 200 prosentlə pul borc
alıb surətlə qışı yaza çıxarıyor
və xırda borc şirkətlərinin feyzindən faidə
görə bilmiyorlar.
Kəndistanın
bu kibi qaranlıq, hüquqsuz, fəqir, cahil bir halda
qaldığı millətin böyük bir bədbəxtligidir.
Bədbəxtligi bu mənayə alsaq, Qafqasiya millətləri
arasından ən bədbəxti biziz. Kəndistanın bədbəxtligini
azaltmaq üçün zemstvo bir çarə, bir vəsilədir.
Buna görə də ən bədbəxt və köməksiz
olan millətimiz hamıdan ziyadə bu nemətə
möhtacdır. Bizim kəndlilər hamıdan ziyadə mədəniyyət
təşnəsidirlər. Zemstvo bir mədəniyyət və
abadlıq çeşməsi isə (ki öylədir) bittəbii
Qafqasiya müsəlman kəndlilərinə daha ziyadə
lazımdır.
Şəhərdəkilərimizi
başa salmaq üçün zemstvo kəndistan dumudur – deyə
biləriz. Fəqət kəndistanda olanlardan ötrü duma
özü də qeyri-məlum bir şeydir. Ona görə də
onlara zemstvo dum kibi bir şeydir – demək naməlum bir şeyi
ikinci naməlum bir şeylə anlatmaq deməkdir. Ənqa
quşunu anlatmaq üçün simurğa bənzər – demək
kibidir.
Buna görə
məsələni bir az da aydın və kəndistan xəlqinin
dəxi anlaya biləcəgi bir surətdə yazmaq lazım gəliyor.
Varsın bu bir
müqəddimə olsun, bundan sonra yazacağımız bir
neçə məqalədə “zemstvo”nun nə gibi bir
“töhfə” olduğunun sadə bir üslub ilə
anlatmağa çalışacağız. Minlərlə nəşr
olunan “Açıq söz”ün bir neçə yüz
nüsxəsi vasitəsilə və ya vasitə ilə olsa da,
kəndistana keçə bilər və bu xüsusda xəlqimiz
də cüzi də olsa, bir təsəvvür hasil edərsə,
o da bir işdir.
M.Ə.
“Açıq
söz”, 8 aprel 1916 ¹154
Ənqa – Qaf
dağında yaşayan, adı olub, özü olmayan əfsanəvi
bir quş.
Ribaçı –
sələmçi
Qurama
Məlum a,
müsəlman bayramı ixtilafsız olmaz.
Orucluq olsun,
Qurban olsun, hətta son zamanların təcrübəsinə
görə Novruz olsun, mütləqa bir ixtilaf çıxar.
Müctəhid
ixtilafı, molla vuruşması o olmazsa – təqvim
yanlışlığı, xülasə ixtilafsız
keçməz.
Topu, tüfəngi
olmayan bizlərdə yenə dərd yarıdır. İxtilaf
səssiz, sədasız keçib gediyor. Fəqət İran
kibi bir məmləkət məsələn, nə bilsin.
Bu faciəli məsələni
vəqtilə İran sədri-əzəmlərindən birisi
tam İrana məxsus bir növ ilə həll etmişdir. Gərək
ki Mirzəl Qasim imiş. Gəlmişlər sabah top ataqmı,
atmıyaqmı? – deyə sormuşlar.
Türkiyə ilə İranda rəsmidir
bayramda top atışları elan olunuyor.
Mollalar nə rəydədir – deyə Sədri-
Əzəm xəbər alırmış.
– Bir qism bayram saxlıyor, bir qismi yox.
Hansı tərəfin qalib gələcəgi
daha bəlli degildir, deyə cavab vermişlər.
– Öylə isə topçuya deginiz
barıtını az töksün və öylə atsın səsi
çıxmasın. Əgər bayram olursa top
atılmışdır. Olmazsa kimsə eşitməmişdir.
İmdi “Nicat” idarəsi də öylə
ediyor.
Son iclasında qərar vermişdir ki,
martın 20-də olan seçkilər münasibətilə bəzi
şəxslər və ya heyətlər tərəfindən
vaqe olan tənqidlərə cavab verilməsin. Mümkün
olduğu qədər əhli-məarif arasında əza
yazdırılsın, sonra yaxın bir zamanda tazədən
iclasi-ümumi çağrılsın və orada idarə vəzifəsindən
istifadə edib yeni seçkilər təklif eləsin.
Demək k, top atılsın. Fəqət
barıtı azca qoyulsun. Əgər tazədən
yığılacaq olan ümumi iclas deyərsə ki,
martın 20-dəki iclas qeyri-təbiidir, tazədən
seçki eləsin, yox o seçkiyi təbii görərsə...fubha
özü bilsin.
Tam İran siyasəti...
Bu vəqtə qədər yazılan məktublara
olunan tənqidlərə bir cavab var idi.
Sükut.
Sükut avropalılarca
etinasızlığa dəlalət edər.
Fəqət İran siyasətincə:
Sükut vacibi-razəst .
“Barıtsız top atması” ilə 20 mart
idarəsi özünün Mirzə ağası xasiyyətində
olduğunu göstərmiş oldu. Ona görə də vaqe
olan tənqidlərə müqabil “Nicat” idarə əzalarının
“alafranqa”lıqlarına nəzərən bu vəqtə qədər
göstərdikləri sükutu artıq “etinasızlıq”
kibi degil, verdikləri ikibaşlı qərara görə
“riza” kibi anlamağa haqlıyız.
“Dəlibaş” münəqqidin birisi
sağına-soluna baxmamış, qeyri-təbiiligi
gördükdə “bişmiş” aşa “çiy” su
qatmışdı. Filməclis qalxıb bu böylə olmaz,
demişdi.
Ağırbaşlı incinerlərsə
hissələrinə düşən “böyük şərəfə”
o məclisdə təşəkkür edib qeyri-təbiiligi isə
sonradan dərk etmişlər. Ona görə də bunu ikinci “intelligentnı”
iclasa söyləmək fikrinə düşmüşlərdi.
Kor nə istər, iki göz
Biri əgri, biri düz.
Niş
“Açıq söz”, 8 aprel 1916, ¹154
Yenə də
müftilik məsələsi
Krım müftisi Hacı Adil Mirzə Qarabəyski
bərk naxoşdur. “Tərcüman” rəfiqimizin məlumatına
görə müfti əfəndi xəstə olduğuna
görə istefaya məcbur olmuşdur. Buna görə də
Krımda müftilik məsələsi bütün mənası
ilə meydana çıxmışdır. İnanmalı mənbələrdən
yetişdiyinə görə Ağməscid (Simferepol) müsəlmanları
arasında müftinin ümumkrım müsəlmanları tərəfindən
seçilmək surətilə təyini müvafiq
görülüb və bu xüsusda hökumətə
müraciət etmək fikri danışılmaqda imiş.
“Tərcüman”ın dediginə görə
krımlılar müftiligə təyin olunacaq zatın müsəlman
cəmaətinin intixabı ilə olması üçün
ciddi surətdə və yolu ilə təşəbbüs edilərsə
müvəffəq olurlar. Çünki bu xüsusda Krım
digər müsəlman vilayətlərinə görə
mümtaz bir mövqedədir. Çünki əsasən
Krım müsəlmanlarının müftilərini seçməgə
haqqları vardır. Bu haqdan yalnız son zamanlarda müvəqqətən
məhrum qalmışlardır. İkinci Katerina tərəfindən
Krım müsəlmanlarına bəxş edilmiş olan
imtiyaza görə krımlılar müftilərini özləri
seçə bilərlər.
Məlum olduğu üzrə Rusiya müsəlmanlarının
ən böyük amallarından, ən əziz və müqəddəs
diləklərindən birisi, bəlkə də birincisi ruhani rəislərinin
öz mərifətləri ilə seçilməsidir. Bu
xüsusda müsəlman əfkari-amməsini təmsil edən
mətbuat arasında ixtilaf olmadığı kibi, hər
münasib və fürsət gəldikcə müsəlmanlar
bu tələblərini yüksək bir səslə
bütün Rusiyaya eşitdirmişlərdir. Vəqtilə bu
tələb Rusiya müsəlmanlarının ictimai tərəfindən
qəbul edilərək müsəlman ittifaqının
proqramına belə daxil edilmişdir. 1905-ci ildə qraf
Voronsov-Daşkova Qafqasiya müsəlmanları adından təqdim
olunan heyəti-mürəxxəsənin bəyan elədigi diləkləri
zəminində dəxi bu tələb ən birinci maddələr
cüzində zikr edilmişdir.
Rusiya cəmaət həyatının ən
həyəcanlı və təzahüratlı zamanlarına təsadüf
edən yuxarıdaki iki vəqəədən sonra dəxi təkrar
edən yığınaqlarda, duma minbərində, mətbuat
səhifələrində, bu mühüm məsələ, bu
milli dirilik xüsusi haman tələb edilib durmuşdur.
Bir tərəfdən vaqe olan tələb
arxasında etiqadlı, istiqamətli və mətanətli bir
qüvvəti-təşkilat olmadığından, digər tərəfdən
də bütün cəmaət və xəlq tələbat və
əməllərinin giriftar olduqları müvəffəqiyyətsizliklərdən
hasil olan bir nikbət bu vəqtə qədər bu məsə¬lənin
qismən olsun qövldən-felə gəlməsinə mane
olmuşdur.
Vaqe olan arzular, təqdim olunan tələblər,
xahişlər, ricalara rəğmən müfti və
şeyxülislam təyinində seçki üsulinə
yanaşmaq bir yanda, hətta Bayazidov məsələsində
görüldügü kibi, az da olsa müsəlman əfkari-amməsinə
güzəşt etmək meyli görülməmişdir.
Meydanda bu qədər acı təcrübələr,
yasəvər həqiqətlər mövcud ikən “Tərcüman”
rəfiqimizin yolu ilə vaqe olursa, krımlıların məqsədlərinə
çata biləcəkləri həqqində bəslədikləri
nikbinliklə iştirak etmək üçün çox
nikbin olmalıdır. Fəqət burasını da nəzərdən
uzaq bulundurmamalıdır ki, “Tərcüman”ın ümidi
tarixi bir vəsiqəyə, Krımın mümtaz bir həqq
sahibi olmasına bağlanmışdır.
Krım müsəlmanları
“müftimizi seçmək həqqimiz veriniz” – deyə
müraciət etdikdə yalnız Rusiya müsəlman əfkari-amməsinin
əməl və arzusuna tabe olunuz – deməyəcəklər,
bəlkə iradeyi-imperatoru ilə malumız olan bir hüquqi kəndimizə
qaytarınız – deyə dəxi tələb edə biləcəklərdir.
Bu surətlə
vaqe olan tələb qəbula keçəcəkmi, keçmiyəcəkmi,
bu ayrı bir məsələdir. Şübhəsiz ki, müsəlmanların
dini və milli ehtiyaclarını və bu xüsusdaki
sıxıntıları azaltmaq meyli hakim olursa, əlbəttə,
krımlıların bu dəlili nəzəri-etinayə
alınar, yox məhvəllərdəki təmayülat
Bayazidov təyini zamanındaki novdən olursa, müvəqqətən
tətil edilmiş olan fərmani yenə də tətil etdirə
bilərlər. Tətilə uğramış hüquqlar,
xatirələrdən çıxarılmış vəsiqələr
azmıdır.
Əlbəttə,
biz bununla təşəbbüs olunmasında, müraciət
edilməsi fikrində degiliz. Biləks, bu hər zaman hər məkanda
olunmalı, hər halda istənilməlidir. O vəqtə qədər
istənilməlidir ki, hasil olsun.
Krımlı
qardaşlarımızın əlində hüquqi-təbiiyyə
və milliyyələrindən başqa tarixi bir istehqaq daha
varsa, bundan da istifadə etməlidirlər.
Fəqət bir
şeyi unutmamalıdır ki, müvəffəqiyyətin ən
böyük zamini xəyalə uymamaq, sonra da daxili ittifaq və
ittihada malik olmaqdır.
Məəttəəssüf
“Tərcüman” rəfiqimizin yazdığından
anlaşılır ki, seçki həqqini qazanmaq
üçün təşəbbüsə başlamadan
krımlılar arasında seçiləcək adamların
şəxsiyyəti üstündə imdidən çəkişmə
başlamışdır. İki hissəyə
ayrılmış olan Krım mirzələrindən bir qismi
Krımın hər tərəfində məlum bir cəmaət
və millət xadimini təklif ediyor, ikinci firqə isə bu
günə qədər adı da eşidilməmiş bir mirzəni
iləriyə sürüyormuş.
Seçki əsası
qəbul edildikdən sonra seçiləcək namizədlər
həqqində firqələrə bölünmək
seçginin üzərindən, onun mənası ilə
ruhundan çıxma bir həqiqətdir. Bu firqəçilik,
hətta lazımdır, faidəlidir. Çünki mədəni
mübarizədir. Ona görə də mədəni həyat əlaməti
deməkdir. Fəqət seçki həqqini almadan seçiləcək
zatları təyin edib də indidən seçgi səngərbəndligi
etmək qeyri-təbiidir. Bu təbiiligin əsil məqsədə,
seçgi həqqini qazanmaya ziyan verər. Çünki
seçiləcək zat seçgiyə müqəddəm
tutulursa, o zaman bir firqənin namizədinə təfərrüq
və üstünlük təmin edən seçgidən
başqa bir üsulun qələbə çalacağı
ehtimalı qüvvətli olur. Çünki seçiləcək
zatlar seçki firqələrindən birinin namizədini
iltizamla cəmaətin bir hissəsini qazanmış olar və
bu surətlə əsil məsələ dəxi basdırıla
bilər. Əgər vücudları xəbər verilən
Krım firqələrinin ikisi də səmimi bir milliyyətpərvərliklə
müttəhis isə, o zaman onda müfti seçmək həqqini
qazanmaq kibi ümumi bir məsələ var ikən namizəd təyin
etmək kibi firqəçilikdən hələ
sakınmalıdırlar. Yoxsa, arada qazanan yenə “bayazidovlar”
olur.
M.Ə.Rəsulzadə
“Açıq
söz”, 10 aprel 1916, ¹155
Təfəvvüq
– üstünlük, yüksəklik
İstehqaq –
haqlı olma
(Ardı var)
Şirməmməd
Hüseynov
525-ci qəzet.-
2012.- 28 aprel.- S.26-27