“ELÇİNLƏ ƏDƏBİYYAT
SÖHBƏTİ” ƏTRAFINDA SÖHBƏT
Yazıçı-Jurnalist Yaşarın
“Elçinlə ədəbiyyat söhbəti” ətrafında
bu qeydlərimə Elçinin müsahibəyə “Son söz əvəzi”ndən
başlamaq istərdim. Mən çox böyük maraqla
“525-ci qəzet”in 19 noyabr-20 yanvar şənbə
buraxılışlarının hər nömrəsində
iki səhifə yer alan bu müsahibə-söhbəti və
Elçinin əlavə olaraq axırda yazdığı “Son
söz əvəzi”ni oxudum.
Elçin bu “Son söz əvəzi”ndə
haçansa mənim də tələbəm olmuş və sənətindən-yazıçılığından,
jurnalistikasından, bədii duyumundan, erudisiyasından,
ensiklopedik bilgisindən və nəhayət, müsahiblə həmsöhbət
ola bilmək peşəkarlığından qürur
duyduğum Yaşarın layiqli qiymətini də verdi.
Yaşarın suallarından doğan, bu sualların
yaratdığı ədəbiyyatla dolu bir müsahibədə
jurnalistin yüksək mədəniyyətinin, polemika səviyyəsinin
və səriştəliliyinin qiymətini bir daha duyan
Elçin onun zəngin adam olduğunu xüsusi
vurğulayır və qəti əminliklə bildirir: “Onun
(Yaşarın – C.M.) bu cəhətləri olmasaydı, bu
söhbət də alınmayacaqdı”. Bu “Son söz əvəzi”
sanki Yaşarın ünvanına deyil, mənim
ünvanımaydı. Və yəqin, ona görə ki,
Yaşarın jurnalist məharəti, müsahibi dilləndirmək
bacarığı onu mənə əziz, doğma insana
çevirmişdir. Övladın qədər istədiyin bir
peşəkarın ünvanına deyilən hər xoş
söz həm də sənindir, həm də sanki sənədir.
Həmin “Son söz əvəzi”nin Yaşar barədə sətirlərindən:
“Yaşarın suallarının, mülahizələrinin
yaratdığı münbit zəmin məni vaxtı ilə
oxuduğum bir sıra kitablara yenidən qaytardı, o
kitabların elə o zamankı auraları, elə bil, təzədən
yarandı.
Bu suallar uzun illər boyu keçdiyim
yaradıcılıq yolundakı ayrı-ayrı məqamları
mənə yenidən xatırlatdı və o məqamları
mən elə bil yenidən yaşadım.
Yaşarın suallarının, söylədiyi
fikirlərin, bildirdiyi ədəbi mövqelərinin heç
biri ədəbiyyatın kənarından verilmir, söylənmir,
bildirilmir, onlar ədəbiyyatın özündən gəlir.
Yaşarın ədəbi məkanı ədəbiyyatın
ətrafında yox, ədəbiyyatın mərkəzindədir”.
Əzizim
Elçin müəllim! Mən Sizin “Son söz əvəzi”nizdən
gətirdiyim bu sətirlərdən sonra, əlbəttə,
müsahibənin öz mahiyyətindən və əlbəttə,
Sizin böyük ədəbiyyata, sənət dünyasına
münasibətinizdən danışacağam. Amma mən Sizin
“Son söz əvəzi”nizi ilk söz əvəzi kimi iki
münasibətlə qabağa saldım: Birincisi, ona görə
ki, bu “Son söz əvəzi”, əslində, müsahibəyə
bir prelüdiya rolunu da oynayardı. Bu “Son söz əvəzi”
peşəkar jurnalistə verilən böyük, obyektiv, ləyaqətli
bir qiymət olmaqla bərabər, özündə Sizin şəxsiyyətinizi,
heç kimə bənzəməyən fərdi üslubunuzu
və ürəkdən gələn səmimiyyətinizi
göstərən bir fakt kimi qiymətlidir. İkincisi, bu “Son
söz əvəzi”, yuxarıda dediyim kimi, mənim də tələbəm
olmuş bir sənətkara sənətkar qiymətidir.
Beləliklə,
iddiasız və sakit bir ahəng ifadə edən “Ədəbiyyat
söhbəti” öz sərlövhəsi ilə oxucunu necə
cəlb etdi? Əlbəttə, hər şeydən əvvəl,
bu müsahibənin mövzusu, tematikası ilə. Digər tərəfdən,
Yaşarın müsahibi, həmsöhbəti səriştəli
oxucuya öz orijinal fikirləri, sənətkar keyfiyyəti ilə
çoxdan məlumdur.
Belə bir həqiqəti
təkrar etməli oluram ki, sənət haqqında söhbətin
sənətkarla aparılması oxucuya çox şey vəd
edir. Xüsusilə burada sənətkarın sənətə
münasibəti, bu münasibətin obyektivliyi, bu obyektivliyin səmimiliyi,
sənətkarın şəxsiyyətini müəyyən edən
meyarlara oxucunun əvvəlcədən az-çox bələdliliyi
çox böyük məna daşıyır. Azərbaycan
elmi-filoloji, ədəbi-bədii-ictimai dairəsi Elçinin
yaradıcılıq istedadına, zəngin mütaliəsinə
və bu mütaliədən gələn təfəkkürünə,
yazıçı şəxsiyyətinə və bədii
sözə nəzəri qiymətinə çoxdan bələddir.
Dünyanı fantastik bir xaosun bürüdüyü səksəninci
illərin sonu, doxsanıncı illərin əvvəllərində
– mətbuat və söz azadlığının
yaratdığı fantasmoqorik bir zamanda bəşəriyyəti
min illərdən bəri kamilləşdirə-kamilləşdirə
gələn bədii söz sənətinin öləzimə
çağından ta bu günə qədər Elçin təkcə
Azərbaycan elmi-filoloji fikrində deyil, cəsarətlə demək
olar ki, bundan çox-çox böyük bir mühitdə ədəbiyyata
sahib çıxan, onun xəstə yatağının
başında vicdanlı bir həkim-kardioloq kimi dayanan
azsaylı filoloq-alimlərdən biridir. Dostoyevskidən,
Rasputindən imtina edən rus oxucusu, Markesdən, Kortasardan,
Kobo Abedən... imtina edən dünya oxucusu hər kəsi
ruhdan salmışdı, təkcə bizdə deyil,
bütün dünyada hər şeyi öz qərəzli
baxış bucağından, “qiymətləndirən”lər
qarşısında bədii sözə sahib çıxmaq,
onun dəyərinin heç vaxt itməyəcəyinə inam
bəsləmək də hər kəsin işi deyildi.
Elçin özünün ən yeni bədii əsərləri
ilə, bədii sənət barədə inadkar nəzəri
fikir və mülahizələri ilə öz inamına bizi də
inandırdı. Artıq inadkarlıqla inandırmaq cəhdi
geridə qaldı. İndi dünya ədəbiyyatında, eləcə
də Azərbaycan ədəbiyyatında rekviyem dövrü
bitməkdə, yeni qüvvələrin, gənc nəslin
ortaya çıxması dövrü başlamaqdadır. Bu
proses necə baş verdi, ümumiyyətlə, axı bu ədəbiyyat
nədir, dünyaya bədii söz sənəti hardan gəlib
hara gedir, ədəbi proses nə vəd edir. Elçinin
öz yaradıcılığı bu böyük xor
kapellasında necə görünür... kimi onlarca suala cavab
axtarılan “Ədəbiyyat söhbəti” inama inamın təsdiq
faktıdır.
Yaşarın
Elçinlə bu böyük ədəbiyyat söhbəti
(bu yerdə “böyük” epiteti həm söhbətin həcminə,
həm də onun daşıdığı məzmun
yükünə aiddir) əvvəlcə “525-ci qəzet”in,
sonra “Azərbaycan” jurnalının səhifələrində
dərc olundu və dərhal sonra ayrıca kitab halında nəşr
edildi. Kitabın nəşr olunduğu “Təhsil-Nəşriyyat-Poliqrafiya
MMC”-də – bu gün Azərbaycan nəşriyyat-poliqrafiya
peşəkarlığını Avropa məkanında birinci
yerə çıxaran və yeni-yeni beynəlxalq mükafat dərəcələri
ilə milli kitab istehsalı mədəniyyətimizi dünyaya
tanıdan bu mərkəzdə onun direktoru, nəşriyyatçılıq
istedadı ilə ictimai fikrin hörmətini çoxdan
qazanmış Bəhruz Axundovla görüşümüzdə
jurnalistlərə bu kitabı ürəklə hədiyyə
etdi. Bu “söhbətin” hələ “525-ci qəzet”də dərc
olunduğu günlərdə onun mütləq ədəbi
hadisəyə çevriləcəyi barədə
düşünmüşdüm. Dərs dediyim universitet
auditoriyasındakı tələbələrimin rəylərində,
ədəbi-tənqidlə məşğul olan azman filoloq
alimlərin söhbətlərindən “söhbətin” ədəbi
hadisə olduğunu hiss etmişdim. Bu hadisə mütləq
altmışıncılardan gəlməliydi. O
altmışıncılardan ki, ədəbiyyata gələn
kimi özlərini təsdiq etdilər, sovet ədəbiyyatının
ideoloji kanonlarını qıraraq tamamilə yeni bir nəsrin,
poeziyanın bünövrəsini qoydular. İsa Hüseynov,
Anar, Elçin, Əkrəm Əylisli, İsi Məlikzadə,
Sabir Əhmədov, Sabir Azəri, Mövlud Süleymanlı və
onlarca yeni sənətkar. Elə həmin dövrdə yaranan
yeni tənqid –Yaşar Qarayev başda olmaqla sənətkarlığa
zərbə vuran, hər cür qrafomanlığı ifşa
edən, konyukturanı heç cür qəbul etməyən
yeni ədəbi tənqib məktəbi yarandı. Rus sovet ədəbiyyatının
altmışıncılar nəslinin yeni dünya bədii
söz sənətinə açıq və gizli meyli Azərbaycan
ədəbiyyatında da cəsarətli söz
adamlarının sözünə təkan verdi. İndi bəzən
sənət və sənətkar haqqında məsuliyyətsiz,
bixəbər fikir deyiləndə adamın yadına o çətin,
ağır senzura şəraitində meydana çıxan həmin
yazıçıların qəhrəmanlığı
düşür. Elçin bu cəsarətli söz adamları
içərisində ədəbi ictimaiyyətin diqqətini
xüsusi çəkirdi. Cəsarət o zaman olur ki,
yazıçı öz sözünə, özünün
estetik ideallarına güvənir və bu idealların ifadəsində
ustalıq göstərir. Altmışıncılara və o
cümlədən Elçinə cəsarəti sənətkarlıq,
ustalıq faktorları verdi. Elçinin hələ 70-ci illərdə
Moskva tənqidçisi M.Korobovla bir dialoqu vardı. Çox
ciddi və populyar ədəbi orqanda dərc olunan həmin
dialoqda M.Korobov söhbəti tez-tez ideoloji istiqamətə
yönəldirdi. Elçinsə söhbətin ideoloji istiqamətini
bəyənmədiyini hər an öz söhbətində
bildirirdi. Nəhayət, Korobov o zaman SSRİ-də çox dəbdə
olan və əsrin tikintisi hesab edilən Baykal – Amur
Magistralı (BAM) adlanan dəmir yol tikintisi kimi layihələrin
bədii əsərlərə mövzu ola biləcəyi
iddiasını irəli sürdü. Elçin qəti şəkildə
bildirdi ki, sifarişlə bədii əsər yazmaq olmaz və
bu, əsl sənətkarın işi deyil. Elçinin bu fikri
o zaman BAM tikintisi ilə ABŞ, İngiltərə kimi
kapitalist ölkələri qarşısında öyünən
bir dövlətin baş tikintisinin bədii ədəbiyyata
mövzu ola bilməyəcəyini dilə gətirməsi
böyük cəsarət tələb edirdi...
Və mən
Elçin haqqında bu kiçik fraqmentdən sonra ədəbi
ictimaiyyətdə hadisəyə çevrilmiş “Elçinlə
ədəbiyyat söhbəti” üzərində dayanmaq istərdim.
Hər şeydən əvvəl, bu söhbətin janrı ətrafında
dayanmaq lazımdır. Hərçənd, jurnalistikada söhbət
ayrıca bir janr kimi çoxdan formalaşıb. Amma tarixən
formalaşaraq aydın qəlibə, aydın kanonlara malik
söhbət janrı bu yerdə xeyli dərəcədə
kiçik görünür. Və təsadüfi deyil ki,
jurnalistikanın janr ənənələrini dərindən
bilən, yeni media qaydalarına yaxşı bələd olan
Yaşar “Elçinlə ədəbiyyat söhbəti”ni
müsahibə qəlibində təqdim edib. Əlbəttə,
burada qəlib, çərçivə tipli sözlər xeyli
dərəcədə janrın bu halındakı əndazəsinə
sığmır. “Yaşarın Xalq yazıçısı
Elçin ilə müsahibəsi” söhbət, dialoq,
diskussiya kimi janrların birinin digərinə tranformasiyası
zəminində tamamilə yeni bir yaradıcılıq
formasını ortaya qoymuşdur. Bu yerdə bu söhbət
müsahibədən daha çox format xarakteri
almışdır. Lakin bütün bunlarla belə, bu
geniş format ənənəvi müsahibə – dialoq xətti
əsasında formalaşmışdır. “Söhbətin əvvəli”ndə
Yaşar bir jurnalist kimi mövzunun silsilə şəklində
davam edəcəyini bildirir və Elçinə söhbətə
“elə bu janrın, müsahibənin özünə və
tarixçəsinə aydınlıq gətirməklə
başlamağı” təklif edir. Yaşar ötən əsrdə
bir janr kimi çox işlək olduğunu deyir və indi bunun
səngidiyi qənaətinə gəlir. Və
yazıçıya belə bir sual verir: “... Necə
düşünürsünüz, epistolyar janr kimi, müsahibə
janrı da gələcəkdə yazıçıların
külliyatının tərkib hissəsi ola biləcəkmi?” Əlbəttə,
Elçin Yaşarın bundan əvvəl qoyduğu “Kütləvi
yazıçılıq ab-havası niyə birdən-birə
qeybə çəkildi? Bunu da sürət əsrinin
ayağına yazaqmı?” kimi sualına da və qeyd etdiyimiz
suala da çox ətraflı, elmi-nəzəri, illüstrativ
prizmadan cavab verir. Bütün bunlarla bərabər, şəxsən
mənim üçün bir həqiqət də artıq
ortadadır ki, Yaşarın Elçinlə bu müsahibəsi
həm jurnalistin, həm də yazıçının gələcək
külliyyatının şəksiz tərkib hissəsi olacaq.
Çünki bu müsahibə sənət və sənətkar
dünyasına, böyük bədii sözə, dünya ədəbi
məktəblərinə, ayrı-ayrı məktəblərə
məxsus yazıçıların yaradıcılıq
laboratoriyasına elə səriştəli münasibətdən
Elçinin öz bədii dünyası, Azərbaycan ədəbiyyatının
klassik və yeni mənzərəsi ətrafında elə
maraqlı gəzişmələrdən ibarətdir ki, ona nə
müəllif özü etinasızlıq edə bilər, nə
də oxucu.
Əlbəttə,
Elçin bir yazıçı və bir ədəbiyyatşünas
kimi Azərbaycan ədəbi mühitində fenomenal hadisədir.
Ancaq bir halda ki, söhbət müsahibə janrının
imkanları daxilində baş verən ədəbi hadisədən
gedir, onda bu müsahibəni aparan jurnalistdən də
başlamamaq olmur. Nəzəri fikir və təcrübə
sübut edir ki, bütün hallarda müsahibənin uğuru
jurnalistin predmetə bələdliyindən doğan suallardan
çox asılıdır. Yaşar müsahibindən yeni
texnoloji əsrin ortaya qoyduğu sənətə yeni
yanaşma tərzinin uğurları və fəsadlarından,
epistolyar janrın taleyindən danışmağı xahiş
edir. Və Elçin sanki və sanki bədahətən bu
sualı gözləyir. O, əsrin, kompüter əsrinin
yaratdığı yeni ədəbi dünyanı heyrətamiz
bir müşahidəçi kimi təsvir edir, məktub
romantikası, elektron kitab, haçansa gerçəkləşə
biləcək elektron teatr haqqında çox maraqlı
proqnozlar verir.
Yaxud, Yaşar
soruşur: “Ədəbiyyata – özünü yazılı
sözlə ifadə etməyə tələbat insanda necə
yaranır. Və yazıçılığa mübtəlalıq
nələrdən doğur?” Bu sual elə bu anda ədəbiyyatşünas
Elçinə, filosof Elçinə deyil, daha çox bədii
söz ustası olan Elçinə – yəni ancaq
yazıçıya ünvanlanır. Və Elçin cavaba
başlayan kimi bu suala çox maraqlı, orijinal, sənətkar
cavabının böyük vədlər verdiyi hiss olunur.
Elçin, həqiqətən də, sual üzərində
xeyli gəzişmədən sonra bu cavabı filoloji
yaddaşlara çökəcək bir rezüme ilə
yekunlaşdırır: “Söhbət qrafomanlığın
yox, istedadın yaratdığı tələbatdan gedirsə,
bu – bir sirri – xudadır. Yazıçılığa mübtəlalıq
– yaşamağa mübtəlalıq kimi bir şeydir”.
Elçinin gəldiyi bu nəticə dəqiq postulatdır:
Yaradan sənə həyat verdiyi kimi istedad da verir. İstedad
yazıçılığa – ümumiyyətlə əsl sənətə
mübtəlalığın əsasıdır. Və bu ifadəyə
diqqət edək: “yazıçılığa mübtəlalıq”,
yaxud, “yaşamağa mübtəlalıq”. Mübtəla
leksemi, adətən, mənfi emosiya doğuracaq bir hadisəyə
aid edilir: xəstəliyə mübtəlalıq kimi. Lakin
Elçinin “mübtəlalığı” bədii dünyaya
sahib insanın ləzzət payı kimi səslənir və
elə oxucuya da ləzzət verir.
Yaşarın
Elçinə müraciətlə “İlyas Əfəndiyevin
oğlu olmaq Sizə daha çox rahatlıq, yoxsa qayğı
gətirib, Sizə daha çox dost, yoxsa düşmən
qazandırıb?” sualına cavab genişdir. Amma Elçinin
suala cavablarındakı “genişliyin” hər birindəki, yenə
təkrar edirəm, yaddaşımıza çökən
aforizm, postulat bizi heyrətə salır. Elə bu suala
cavabın ekspromt bir məqamında dediyi: “Dünya
yazıçılarının mütləq əksəriyyəti
yazıçı ailəsində doğulmayıb, yoxsa ki,
yazıçılıq genetik hadisə olardı” cümləsindən
yaranan aforizm kimi.
Yaşar
müsahibəyə “Ön söz əvəzi”ndə
Elçinin çox məşhur bir obrazını, mənim də
bir vaxtlar çox bəyəndiyim Baladadaşı
xatırlayır və maraqlı bir fikir deyir: “... nə qədər
qəribə olsa da, mən bir vaxtlar yaşıdım
olmuş o məşhur Baladadaşı indi də
yaşıdım kimi təsəvvür edirəm. Elə bil
üstündən illər keçdikcə, o da mənimlə
birgə yaşa dolub”. Elçinin obrazına bu qədər səmimi
və bu qədər gerçəkliklə yanaşma söhbətin
qızğın vaxtında bədii sözün indiki taleyi ilə
bağlı fundamental bir suala zəmin yaradır: “Sizcə, niyə
daha belə obrazlar yaranmır? Ədəbiyyatın
missiyası dəyişib, yoxsa oxucu tələbatı, yaxud
dövr o dövr deyil?” Elçin bu suala cavabda
yazıçıdan çox ədəbiyyatşünasdır,
öz hekayəsinə ədəbiyyatşünas gözü
ilə baxan bir alimdir. Cavabda Baladadaş obrazının
uğurunu təmin edən bədii detallar açılır və
ədəbiyyatşünas Elçin maraqlı bir nəticəyə
gəlir: “Belə obrazların daha yaranmadığını
dedikdə, sən yəqin bizim ədəbiyyatı nəzərdə
tutursan. Çünki hər xalqın öz
“baladadaş”ları var və mən güman etmirəm ki,
müasir dünya ədəbiyyatı onlardan yazmır”. Və
cavabın yekun postulatı: “Ədəbiyyatın missiyası
isə əbədidir. – Xeyirlə Şərin mübarizəsində
Xeyirə kömək etmək və bu, dövrün dəyişməsindən
asılı deyil. Hər dövrün öz məxsusi ədəbiyyatı
var, ancaq həmin dövr ədəbiyyatı o dəyişməz,
daimi missiyanın tərkibindədir, oradan kənara
çıxmır”. Bu dəqiq və orijinal cavabın sahibi
böyük ədəbiyyatın böyük
missiyasının, əbədi missiyasının elmi-nəzəri
modelini, portretini çəkən alim Elçindir.
Və
Yaşarın bundan sonra provakasyon bir sualı səslənir:
“Mənə həmişə maraqlı olub. Niyə magik
realizm Azərbaycanda deyil, Latın Amerikasında yarandı?.. O
tip insanları və janrı ədəbiyyata ilk dəfə
şəxsən Siz və sizlər – bizim
“altmışıncılar” da gətirə bilərdi. Səbəb
nə idi, nədən Latın Amerikası nasirləri sizləri
qabaqlayaraq, dünya oxucusunu fəth edə bildilər?”
Yaşarın bu sualı elə-belə verilmir. Bu sual ötən
əsrin 60-70-ci illərində Latın Amerikasında
Q.Q.Markesin, Fuentesin, Bastosun yaradıcılığında
özünü göstərən sözün,
stilistikanın, magik gücünə qısqanclıqdan və
bizim “altmışıncıların” potensial
gücünün kinetikləşməməsinə təəssüfdən
doğur. Və bir də belə fundamental sualın ancaq
Elçin kimi ədəbiyyata, zamana, dövrə, mühitə
yaxından bələd adamın cavabına arxayın olmaq
olardı. Elçin magik realizm anlayışını
qısa və lakonik dillə açır, bu sahədə
özünün də bədii əsərlərində meyllər
olduğunu bildirir və Yaşarla razılaşaraq sonda belə
bir obyektiv, vicdanlı nəticədən də çəkinmir:
“Ancaq qlobal şəkildə götürsək, sən düz
deyirsən, obyektiv gerçəklik budur ki, magik realizmin vətəni
Latın Amerikasıdır, sənin adlarını çəkdiyin
və çəkmədiyin yazıçılar magik nəsr
nümunələri ilə dünya ədəbiyyatında yeni
səhifə aça bildilər”. Yaşarın sual
ustalığı həmsöhbətinin böyük səriştəliliyinə,
elmi dünyagörüşünə, heyrətamaiz mütaliəsinə,
erudisiyasına, sənətkarlıq kriteriyalarına bələdliliyinə
inamından doğur. Və bu inam bayaqkı sualın
davamına cəsarət yaradır: Yaşar Azərbaycan ədəbiyyatında
poeziyadan fərqli olaraq nəsr tarixinin, nəsr köklərinin
bir sıra başqa xalqlardakından qısa olduğundan bəhs
edir və sualı müsahibinin şəxsi
yaradıcılığı zəminində cavab tələb
edən istiqamətə yönəldir: “Siz özünüz
yazı prosesində bu boşluğu, yaxud daha dəqiq desək,
bu çatışmazlığı hiss edirsinizmi? Və ya azərbaycanlı
nasirin böyük ədəbiyyat yaratmaq imkanları nə qədərdir?”
Sual geniş, cəsarətli elmi cavab tələb edir. Və
Elçin sualda haradasa həm də milli
hissiyatımızı narahat edən haqlı bir ümidsizlik
ovqatına optimist fikrini lap ilk cümləsində ifadə
edir: “Azərbaycanlı nasirin böyük ədəbiyyat
yaratmaq imkanı ingilis, fransız, ya da yapon nasirinin imkanı nə
qədərdirsə, elə o qədərdir”. Bu optimist, bir az
da özünümüdafiə həqiqəti elə-belə
deyilmir. Bu fikrin elmi əsası davam edir: “Çünki
söhbət istedaddan gedir. Həmin azərbaycanlı nə qədər
böyük istedada malikdirsə, onun o qədər də
böyük ədəbiyyat yaratmaq imkanı var”. Və bu həqiqətin
illüstrativ fakt materiallarında nəsr ənənəsi
bizdən çox da zəngin olmayan Latın Amerikası
yazıçılarının lap son çağlarda
yaratdıqları böyük ədəbiyyatın güc mənbəyini
misal çəkir. Hələ heç bir tənqidin, ədəbiyyatşünaslığın
indiyədək görə bilmədikləri qəribə bir
yaradıcılıq faktının qəribə bir elmi
interpretasiyasını formalaşdırır: Məlum olur ki,
Latın Amerikasının böyük ədəbiyyat
yaratmış nasirləri “milli proza ənənələrindən
qat-qat artıq dərəcədə ümumbəşəri ədəbi
ənənələrə söykənərək, milli nəsr
yaratdılar”. Məlum olur ki, yuxarıda haqqında söhbət
gedən “həmin magik realizmin meydana çıxmasının
bir səbəbi də elə bu imiş – ənənə
çərçivəsizliyi, əgər belə demək
mümkünsə, ənənə demokratizmi”. Latın
Amerikası nəsri ilə bağlı bu təhlil tənqidçi
və ədəbiyyatşünas alimin ədəbi kəşfi
kimi qiymətləndirilə bilər və bir də həmin
suala cavabın son abzasındakı yeni postulat: “Bir məsələ
də var ki, dünyada nə qədər yazıçı
mövcuddursa, o qədər də yaradıcılıq
psixologiyası var”. Elçinin bu suala cavabında ənənəyə
sığmamaq, ənənə demokratizmi və hər
yazıçının özünün
yaradıcılıq psixologiyasının mövcudluğu bir
sənətkar kimi formalaşmaqda olan yeni yazıçıya,
həm də yazıçı
yaradıcılığını təhlil təşəbbüsündə
olan ağıllı ədəbiyyatşünasa yeni
baxış bucağı, yeni yanaşma tərzi verir. O ki,
qaldı ənənə demokratizmi və Azərbaycan nasiri, bu
məsələdə şəxsən mənim də
mülahizələrim var və bu mülahizələr
içərisində ötən əsrin 60-70-ci illərinin ədəbi
situasiyaları sistemində həmin demokratizmdən yüksək
şəkildə bəhrələnən
yazıçılara ədəbi-tənqidin qiymətini
xatırlatmaq lazım gəlir. Altmışıncılar nəslinin
ədəbi tənqidində dünya nəsr ənənəsinə
ən çox bağlı olan və bu ənənəyə
daha çox söykənən bir neçə
yazıçı barədə geniş diskussiya gedirdi. Bu
yazıçılar sırasında Anar, Elçin, Ə.Əylisli
kimi yazıçılar öndə gedirdilər. Onların
bir çoxu dünya klassik və müasir ədəbiyyat təsərrüfatını
heyrətamiz şəkildə mənimsəmiş
yazıçılar idi. Onlar daşlaşmış, xeyli dərəcədə
yararsızlaşmış məhəlli ənənələri
qırmaq və “ənənə demokratizmi”nə söykənmək
işində yeni nəsr deyilən ciddi bir məktəb
yaratdılar. Və bu yeni nəsr elə spontan şəkildə
üzə çıxdı ki, məhəlli ənənə
əsirləri – və həm də dövrün azman titullu
yazıçıları buna qısqanclıqla
yanaşdılar. Sonralar “altmışıncılar”
adlandıracağımız bu nəsrin nümayəndələri
çəkdiklərini çəkdilər, amma yollarından
dönmədilər. Və bu dönməzlik, cəsarətlə
deyərdim ki, Yaşarın bizimkilər böyük ədəbiyyat
yarada bilərmi sualına müsbət cavab kimi səslənən
“böyük ədəbiyyatın” meydana çıxmasına
səbəb oldu. O böyük ədəbiyyat istedadlı yeni
nasirləri yetirdi, öz mövzu dünyası ilə kənd
və şəhər psixologiyasının indiyədək
açılmayan qatlarını açdı, adi adamların,
məişət həyatının fonunda insan
psixologiyasının möcüzələrini təhlil etdi,
bir az da irəli getsək, imperiyaya qarşı yeni mübarizə
faktoru yaratdı, rus və dünya ədəbiyyatında
görünməkdə olan yeni istiqamətin Azərbaycan
faktını göstərdi və s. və ilaxır.
Suallar və
cavablar məni yenidən müsahibəyə qaytarır və
mən Yaşarın kitab fenomeni, rus ədəbiyyatı,
yazıçı üçün söz azadlığı,
klassika, gənclərə münasibət, ədəbiyyatın
təkamülü və s. onlarca sualının cavablarına
yenidən baxıram. Kitabın dünəni, bu günü, gələcəyi,
xüsusilə oxu mədəniyyəti, mütaliə
texnologiyası ilə bağlı fikirlərində
Elçinin belə bir maraqlı fikri də var: “... kitab oxumaq,
mütaliə özü-özlüyündə böyük
bir sənətdir. Kitabdakı personajlara açar deşiyindən
də baxmağı bacarmaq lazımdır. Həyatda açar
deşiyindən baxmaq – ləyaqətsiz bir şeydir, ancaq
mütaliədə – yox, çünki mütaliədə olan
dərəcədə məhrəmlik, əgər belə demək
mümkünsə, məhrəm intimlik – həyatda yoxdur”.
Mütaliəyə, bədii obrazlara bu münasibət
obrazlı olduğu qədər də elmidir.
Yaşarın
maraqlı və bəzilərinə çox paradoksal
görünən bir sualının və bu suala Elçinin
cavabının üzərində dayanmaq istərdim. Bu,
söz azadlığı ilə bağlıdır. Yaşar
“İllər uzunu zəncirlənmiş sözə birdən-birə
azadlıq veriləndə” bu azadlığın
yaratdığı ədəbi fəsadları
xatırladır və soruşur: “Elçin müəllim, bir
yazıçı kimi Sizin üçün söz azadlığı
anlayışı nə deməkdir və bugünkü mənzərə
Sizi qane edirmi?” Elçin sovet dönəmində senzuranın
dəhşətlərini faktlarla dilə gətirir və belə
bir nəticəyə gəlir: “Söz azadlığı-
obyektiv sözün azadlığı olmalıdır. Söz
azadlığı heç vəchlə intiqam almaq, ara qarışdırmaq,
şeytani hissləri ifadə etmək üçün ələ
düşmüş vasitəyə çevrilməməlidir”.
Əslində bu, azad sözə yanaşmanın etik prinsipidir
və əbədiyaşar əsərlər yalnız bu
prinsiplə əbədiyaşar olublar.
Mən
yuxarıda Yaşarın söz azadlığı ilə
bağlı sualını xatırladarkən bir “paradoksal”
sözü işlətdim. Bu sözü ona görə
işlətdim ki, söz azadlığı bəzən həqiqətən
də fəsadlar yaradır. Sovet dönəmində öz
yaradıcılığı ilə disident kimi də
tanınan Osetin yazıçısı Fazil İskəndər
SSRİ-nin süqutundan, senzuranın tamamilə ləğvindən,
söz azadlığının bərqərar olmasından
xeyli sonra – 1990-cı illərin axırlarında “Ostankino”da
oxucuları ilə saat yarımlıq bir
görüşündə son vaxtlar az yazmasının, az-az
görünməsinin əsas səbəbini söz
azadlığının bolluğu ilə izah etdi və bu yerdə
oxucularına paradoksal görünən bir fikir söylədi:
“Sizə qəribə görünəcək – dedi – amma səmimi
sözümdür, sözün tam azadlığı olan yerdə
əsl sənət əsəri meydana çıxmır”. Bəli,
paradoksaldır, çoxlarını təəccübləndirər,
amma həqiqətdir. Neyləyəsən ki, həqiqətdir.
Yaşarın
formalaşdırdığı geniş suallar içində
internetdən tutmuş Qurani-Kərimədək, sənətkar
əbədiliyindən tutmuş şəxsi
yaradıcılığadək maraqlı məqamlar var. Bu
suallara cavablarda Elçinin dünya ədəbiyyatına – həm
klassikaya, həm də müasir ədəbi prosesə bələdliyi
müsahibəni böyük bir tədqiqat əsərinə
çevirir. Yaradıcılığın və ümumiyyətlə
nəsillərin atalar-oğullar probleminə yeni və
fundamental münasibət oxucuya geniş informasiya verir. Ədəbiyyatın
gələcəyinə dair ədəbiyyatşünas
yazıçının kəşfini naşirlər
kitabın üz qabığına çıxarmışlar:
“Gələcək” elə bir anlayışdır ki, o,
heç vaxt gəlməyəcək, əbədidir, hər
bir gələcəyin öz gələcəyi var və bu həyata
aid olduğu qədər də ədəbiyyata aiddir. Ona
görə də ədəbiyyatın gələcəyindən
danışmaq, əslində, ədəbiyyatın bu
günü və bu günə qədərki dövrü ilə
bağlı söhbət etmək deməkdir”. Yəqin elə
buna görədir ki, “Yaşarın Xalq
yazıçısı Elçin ilə müsahibəsi”nin əsas
istiqaməti “ədəbiyyatın bu günü və bu
günə qədərki dövrü ilə
bağlı”dır. Amma ədəbiyyatın bu günü və
bu günə qədərki dövrünü təhlil edən
sənətkar Elçin, ədəbiyyatşünas alim
Elçin onun “heç vaxt gəlməyəcək” gələcəyinin
də incə konturlarını cızmış və yeni
yaradıcı nəsli həmin ədəbi aləmə
istiqamətləndirmişdir. Digər tərəfdən,
Elçinə çox müxtəlif istiqamətlərdən
verilən suallara cavablardan doğan təəssürat ədəbi
aləmin bütöb panoramını görməyə imkan
verir.
Yaşar
sualların birində ədəbiyyata Nobel mükafatı
üzərində dayanır. Sualın ümumi kontekstində
Nobel mükafatının obyektivliyi şübhə
altındadır. Və əlbəttə, bu fikirdə
Yaşar haqlıdır. Əgər kimsə öz xalqına
qarşı dayanıb erməni soyqırımının
Türkiyədə həqiqətən baş verdiyini iddiadan
sonra Nobel mükafatı alırsa, əgər keçmiş
SSRİ-də Alma-Atanı, Vilnüsü, Tiflisi, nəhayət,
Bakını qan içində boğan M.Qorbaçov Nobel
mükafatına “layiq” görülürsə, əlbəttə,
Yaşarın bu mükafatın obyektivliyindən şübhələnməyə
əsası var. “Komsomolskaya pravda” qəzeti lap bu günlərdəki
nömrələrin birində göstərir ki, “Eks-Prezident
M.Qorbaçov aktrisa Çulpan Xamatovanın və Dina Korzunun
sülh nominasiyasına görə Nobel mükafatına namizədliklərini
irəli sürmək fikrindədir. Halbuki son illər bu
mükafatı demokratiya pərdəsi altında neftə
görə özgə ölkələri bombalayanlara verirlər”
(“Komsomolskaya pravda” qəzeti, 19-26 aprel 2012).
Nobel
mükafatının obyektivliyindən şübhələrini
dəqiq faktlarla əsaslandıran Yaşarın Elçinə
müraciətlə: “Sizcə, Nobel mükafatını əsas
meyar kimi qəbul etmək düzgündürmü?” sualına
müsahib qəti və cəsarətli cavab verir: “Əlbəttə,
yox!... Əsas meyar əsərin bədii-estetik səviyyəsidir
və bu “bədii-estetik səviyyə” dediyimiz
anlayışın daxili mündəricatı elə zəngindir
ki, onu nə qədər ali və nüfuzlu olsa da, bir
neçə nəfərdən ibarət münsiflər heyəti
müəyyənləşdirə bilməz”. Və daha sonra
Elçin inkarolunmaz faktlarla yalnız siyasi konturlarına,
ideoloji səbəblərinə görə Nobel
mükafatına layiq görülən əsərləri misal
gətirir.
Elçin Əfəndiyev
yazıçıdır, filoloq alimdir və dövlətin
yüksək eşelonunda təmsil olunan məmurdur. Baş
nazirin müavini kimi bir vəzifədə olmasının
yaradıcılığa təsir dairəsini öyrənmək
üçün Yaşarın verdiyi “Yazıçı
Elçinin Baş nazirin müavini Elçin Əfəndiyevə
hansısa təsiri varmı? Yaxud əksinə...” sualına
müsahibin fikirlərindən cəmi bir neçə sətri
misal çəkmək istərdim: “Böyük vəzifədə
çalışmaq – yalnız obıvatelin təsəvvüründə
qayğısız idilliya çəkisizliyində xoşbəxtcəsinə
üzmək deməkdir”. Bu da böyük bir fəlsəfi həqiqətdir
və bu həqiqəti ancaq həqiqət kimi yaşayan məmur
ifadə edə bilər. Sonda Elçin birbaşa mətləbə
keçir və yazıçı Elçinin Baş nazirin
müavini Elçinə və əksinə təsirin dəqiq
modelini formalaşdırır: “... Baş nazirin müavini
yazıçıya çoxlu həyat materialı verir,
yazıçı isə Baş nazirin müavininə hər
an xatırladır ki, həssas ol, vicdanlı ol, situasiyanın
yox, insanın təəssübkeşi ol”. Bu, məmur
vicdanının daxili mahiyyəti olmalıdır və biz
Elçini bir məmur kimi beləcə tanıyırıq.
Mən söhbət-müsahibənin
son sualını və son cavabını olduğu kimi bu məqaləyə
əlavə edirəm. Çünki bu son sual dünən
öz bədii sözü ilə dünyanı fəth
etmiş Latın Amerikasından tutmuş yer kürəsinin
bütün xalqları, bütün cəmiyyətlər
üçün aktualdır. Bu suala Elçinin optimal
cavabı isə bədii söz sənətinin, kitaba sozalan
münasibət nostalgiyasını yaşayan hər kəs
üçün təsəlli kimi səslənir. Beləliklə,
söhbət – müsahibənin son sualı və son
cavabı:
“Yaşar: –
Elçin müəllim, bir vaxtlar bədii əsər oxumaq təkcə
ziyalının deyil, fəhlənin, kəndlinin də əsas
məşğuliyyəti idi və bu, adi bir məşğuliyyət
deyildi, insanın görmədiyi aləmlərə
qovuşması, içəridən təmizlənməsi demək
idi. Kitabla baş-başa qalan insan heç vaxt pis adam ola bilməz.
İndi çox dəyərlərin dəyişdiyi kimi, məşğuliyyətlər
də dəyişib. Necə deyərlər, kitabımız
bağlanıb. Elçin müəllim, necə
düşünürsünüz, o kitabın yenidən
açılacağına ümid varmı? Və ədəbiyyat
bu məşğuliyyətlər bolluğunda yenidən öz
əvvəlki mövqeyini bərpa edə bilərmi?
Elçin: – Yaşar, ədəbiyyatın
tarixi min illərlə ölçülür, sənin bədbinliyinin
səbəbi isə son 15-20 ilin təəssüratına əsaslanır.
Əvvəla, bu 15-20 ildə də bizdə
dəyərli əsərlər yazılıb, ən əsası
isə ədəbiyyat bəşəriyyətin həyatında
elə bir ağırlığa malikdir ki, 15-20 ilin təcrübəsi
onun çəkisini heç vəchlə azalda, mövqeyini
sarsıda bilməz.
İnsan yaşadıqca, istedad da mövcud
olacaq, istedad olacaqsa, sənət də yaranacaq.
Çünki, əzizim Yaşar...
Stanislavskinin operetta replikası səviyyəsinə endirilmiş,
ancaq həqiqəti ifadə edən sözləri kimi – həyat
müvəqqəti, sənət daimidir”.
Mən bu məqaləni “Elçinlə ədəbiyyat
söhbəti”nə müsahibin yazdığı “Son söz əvəzi”
ilə başlamışdım. Mən bu məqaləni yenə
də həmin “Son söz əvəzi” ilə bitirmək istəyirəm.
“Son söz əvəzi”nin lap son abzasında Elçin deyir: “Mən
yuxarıda bu söhbət ərəfəsindəki tərəddüddən
danışanda dedim ki, görəsən, bizim sırf ədəbiyyat
söhbətimiz kiməsə bir söz deyəcəkmi? Bu
sualın cavabı yəqin ki, artıq bizdən yox, o kimsədən
asılıdır”.
Əzizim Elçin müəllim! Mən o
kimsələri təşkil edən yüzlərdən, minlərdən
biriyəm. Və o yüzlərdən, minlərdən biri kimi
bu qənaətə gəlirəm ki, əvvəla, Sizin
Yaşarla söhbətiniz heç də “sırf ədəbiyyat
söhbəti” deyil. Çünki ədəbiyyat heç vaxt
“sırf ədəbiyyat” deyil. Ədəbiyyat bütöv bir
dünyadır və bu bütöv dünyada bütöv
dünyaya məxsus hər şey var. İkincisi, Sizin söhbətiniz
o qədər maraqlı keçdi ki, son vaxtlar bədii
sözün qiymətdən düşməsinə dair səslənən
fikirlərin kökündən yanlış olduğunu
sübuta yetirdi. Və üçüncüsü, bu
müsahibə – söhbət yüksək səviyyəli bir
orijinal əsər kimi ədəbiyyat tariximizə
düşdü... Bu da “o kimsə”dən gələn fikirlər...
Cahangir Məmmədli
525-ci qəzet.- 2012.-
28 aprel.- S.18-19.