Ölüm mələyi

Keçən əsrin 80-90-cı illərində yenidən tüğyan edən Qarabağ hadisələri başlanan dövrdə yazıçı Mustafa Çəmənlinin qələmə aldığı “Xallı gürzə” romanı oxucular tərəfindən maraqla qarşılanmışdı. Romanda XVIII əsrin ortalarında müstəqil Azərbaycan xanlıqlarından biri kimi yaranmış Qarabağ xanlığının tarixi, dövrün ictimai-siyasi durumu, Rusiya dövlətinin yeni yaranmaqda olan bu xanlıqları işğal edib böyük imperiyanın tərkibinə daxil eləmək planları tarixi faktlar əsasında qələmə alınmışdı.

“Xallı gürzə” Rusiya dövlətinin rəmzi kimi təsvir olunmuşdu. Romanda müxtəlif əsrlərdə təqiblərdən qaçaraq xanlığın ərazisində sığınacaq tapmış 5-6 erməni kəndində yaşamaq imkanı əldə etmiş ermənilərin çirkin hərəkətləri, Rusiya hakim dairələrinin himayəsi ilə tarixi türk yurdu, Azərbaycan ərazisi olan Qarabağda kiçik də olsa, erməni dövləti yaratmaq planının ilk mərhələsi təsvir olunmuşdu.

20 illik fasilədən sonra M. Çəmənli tarixi mövzuda ikinci əsəri “Ölüm mələyi” romanı ilə oxucuların görüşünə gəldi.

Romanda Şah İsmayılın yaratdığı qüdrətli Səfəvi dövlətində onun qurucusunun ölümündən sonra səltənətini idarə edən oğlu I Şah Təhmasibin 50 ildən artıq dövrünün mühüm hadisələri süjet xəttinin əsasını təşkil edir.

Şah İsmayıl gənc olsa da, bu günə qədər məğlubiyyət nə olduğunu bilməmişdi. Bir-birinin ardınca ələ keçirdiyi dövlətlərin sayı artmış, ərazisi genişlənmişdi. Onun şahlıq qürurunun qırıldığı Çaldıran döyüşünə hələ altı ay qalmışdı. Sultan Səlimlə məktublaşmalar isə davam edirdi.

Şah İsmayıl Çaldıran döyüşündə məğlub olduqdan sonra çox ciddi narahatçılıq keçirib cəmi 10 il yaşadı. Bu müddətdə onun üzü gülmədi, kefi açılmadı. Məşhur akad. Tarle Napoleona həsr etdiyi qiymətli əsərində yazır ki, Napoleon Vaterloo döyüşündəki məğlubiyyətinin acısını uzun müddət unuda bilmədi, onun qəlbini didib-parçalayan Vaterloo oldu. Şah İsmayıl da Çaldıranı unuda bilmirdi. Bu dərd də 10 ildən sonra onun gənc yaşlarında dünyasını dəyişməsinə səbəb oldu. Bu vaxt Təhmasib on bir yaşa keçmişdi.

I Şah Təhmasib öz ehtiyatsızlığından ağır xəstəliyə mübtəla olmuşdu. Şahı narahat edən onun döyüş meydanında yox, öz ehtiyatsızlığından yatağa düşməsi idi. Şah artıq bir ay idi ki, ölümlə çarpışırdı.

Roman xəstə şahın hakimiyyətə gəldiyi gündən keçdiyi ömür yolu, gördüyü işlərin xəyalında canlanması ilə başlayır.

Romanın süjeti tarixi romanların ənənəvi quruluşundan fərqlənir. Belə ki, müharibələr, döyüş səhnələri deyil, qələmə alınan dövrün dinc həyatı, əsasən sarayın daxili ziddiyyətləri süjetdə əsas yer tutur. Müəllif romanı qələmə alarkən çoxlu tarixi mənbələrdən, o dövrün tərkirələrindən geniş istifadə etmiş, hadisələrin tarixi həqiqətə uyğun canlandırılmasına nail olmuşdur.

Şah Təhmasib 53 il, 6 ay, 26 gün şahlıq etmiş, hakimiyyətinin ilk illərində Səfəvi dövlətinin ərazisini genişləndirmiş, Gürcüstanın qərb hissəsini öz ərazisinə qatmış, Şirvanşahlar dövlətinin varlığına son qoymuş, Şəki və Şamaxı şəhərlərini almış, Osmanlı dövləti ilə bir neçə il müharibə aparmış, daha sonra Sultan Süleymanla sülh içərisində yaşamaq üçün saziş bağlamışdı. Romanda Şah Təhmasibin döyüş qəhrəmanlığı, diplomatik məharəti, siyasi iradəsi də ətraflı əks olunmuşdur.

O, bir şah kimi qətiyyətli, düşmənlərinə, ona xəyanət edənlərə qarşı amansız olmuşdur.

Romanda Şah Təhmasibin hakimiyyət dövrü bir neçə əlamətdar tədbirləri ilə yadda qalır. O, şərabxanaları, qumarxanaları, fahişəxanaları ləğv etmiş, məktəblər, mədrəsələr açmış, məscidlər tikdirmiş, Hüseyn Vaizin Kərbəla hadisələrindən bəhs edən “Rövzətüş-şühəda” əsərini tərcümə etdirmişdi. O, xalqı düz yola dəvət etmiş, alimlərə, üləmalara, ziyalılara ehtiramla yanaşmış, yetimlərə himayədarlıq göstərmiş, yetim oğlan və qızlar üçün yetimxanalar açdırmış, sənətkarlığın, ticarətin inkişafına şərait yaratmış, xalqın güzəranını yaxşılaşdırmışdır. Bu xeyirxah əməllərinə görə rəiyyətin hökmdara məhəbbəti artmışdı. Şah özü də xeyirxah əməlləri ilə təskinlik tapırdı.

“ Kartli çarı Simon farağat durmurdu, tez-tez Şəkiyə, Şirvana hücum edirdi. Buna görə də dörd dəfə Gürcüstana hücum edib onları yerində oturtmuşdu. Sonuncu dəfə qaynı Şamxal Sultan Çərkəz Kartli çarını əsir götürüb Qəzvinə – onun hüzuruna gətirmişdi. O, İslamı qəbul etmədi. Amma şah ona heç bir cəza vermədi. Bir müddət dövlətxanada saxladı. İslamı qəbul etmədiyinə görə yox, dəfələrlə məmləkətin sərhədini keçib əlsiz-ayaqsızların qanını tökdüyünə görə onu Əlamut qalasına saldırdı. Axı hər kəs tutduğu əmələ görə öz mükafatını almalıdır”.

Şah Təhmasibin müsbət keyfiyyətlərindən biri də gənclik dostlarını unutmaması, onlara qayğı göstərməsi idi. Şah bir gün ona məlumat verən Kor Şahəli ilə söhbətində uşaqlıq dostu Əmiraslan bəyi soruşur.

Kor Şahəli şaha belə cavab verir:

– Çiyninə xırqə salıb İranı-Turanı dolaşıb qayıdıb vətənə, həqiqət, ədalət axtarıram deyib indi də xəlvətə çəkilmiş, düz qırx gün meşənin ortasında xan çinarın koğuşunda xəlvətdə qalıb.

Şah tapşırır ki, onu tapıb yanına gətirsin. Əmiraslan bəy səhərisi gün şahla üz-üzə oturub söhbət edirdi. Hətta şaha uşaqlıq xatirələri ilə bağlı yazılmış Qazi Cahan Qəzvinlinin bir beyt şeirini də oxuyur.

Nə gözəl tərəqqi etdilər bişək,

Katib, nəqqaş, Qəzvinli, bir də eşşək.

Onlar bu maraqlı söhbətlə də ayrılırlar

Romanda maraqlı surətlərdən biri də Pərixan bəyimdir. O, həm gözəl, həm də ağıllı idi. Mükəmməl təhsil almışdı. Şeir, sənət həvəskarı idi. Atası onu çox sevirdi. Gənc qız da hərdən atasının yanına gələr, onunla müxtəlif mövzularda söhbət edərdi. Şah qızının fərasətini görüb onu öz müşaviri təyin etmişdi.

Dövrün görkəmli şairi Mövlana Möhtəşəm Kaşi Pərixan bəyimə bir qəsidə həsr etmişdi. Pərixan da ona bir neçə qızıl pul göndərmişdi. Kaşi az sonra Şah Təhmasibə həsr etdiyi qəsidəsini Pərixan bəyim vasitəsilə şaha çatdırmışdı. Şah bu qəsidəni oxuduqdan sonra qızına demişdi ki, bu şeirdə Kaşinin istedadı yox, dəllallığı üzə çıxıb. Mən şairi dəllal görmək istəmirəm.

Romanda təsvir olunan söhbətlərdən şah Təhmasibin klassik ədəbiyyatı dərindən bildiyini görürük.

Romanda bəzi hadisələr haqqında İbrahim mirzənin dili ilə məlumat verilir. Əsərdə Osmanlı ordusu ilə döyüşlər, sonra bağlanan sülh haqqında danışılır. Sultan Süleymanın oğlunun atasına bağışlanmaq üçün yazdığı məktub və onun cavabı yada salınır.

Romanda şah Təhmasibin son gecəsi də yaddaqalan təsvirlərlə qələmə alınmışdır.

13 may 1576- cı ildə axşam şahın vəziyyəti ağırlaşır. Onun xəyalında keçmiş günlərin uzun illik xatirələri canlanır. 100 minlik qızılbaş ordusu hər yerdə onu bir ağızdan coşğun avazla “Heydərü Səfdərdi bizim pirimiz, qırxımıza taydı bizim birimiz” sədaları səslənir. “Bu inam, bu etiqad, bu eşq onu qələbədən qələbəyə aparırdı”.

Şahın oğlanları arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə süjetdə mühüm yer tutur. Şah hakimiyyətin acgöz bir əjdaha olduğunu, ayrı-ayrı arvadlardan doğulmuş uşaqlarının bir-birinə qənim kəsildiyini aydın görür və bundan ciddi narahatçılıq keçirirdi.

Doqquz qardaş, səkkiz bacı, üstəlik gəlin, yeznə, qayın, əmi, dayı, xala, bibi və onların uşaqlarının hakimiyyət üçün necə bir təhlükə təşkil etdiyi göz qabağında idi. O, hər ehtimala qarşı olacaq təhlükəni aradan qaldırmaq üçün müəyyən tədbirlər görsə də, təhlükə tam sovuşmamışdı. Sarayda atasının yanında qalan Heydər də yaşa dolduqca gələcəkdə şah olmaq həvəsi ilə yaşayırdı.

Şah Təhmasib dünyasını dəyişən gecə onun gürcü arvadından olan oğlu Heydər mirzə atasının yanında qaldığından bu anlarda özünü taxta sahib olmağa daha yaxın hesab edir. Anası da oğlunun özünü şah elan etməsinə çalışır. Heydər mirzə hətta anasının tapşırığı ilə şah adından onun vəsiyyətini yazır.

Heydər mirzə şah ölən an onun barmağından möhür üzüyünü çıxarıb öz barmağına taxır və “vəsiyyəti” möhürləyir, qılıncını belinə bağlayır. Saray əhli bir anda vəziyyəti bilib narahatçılıq keçirir.

Şahın meyiti isə ortalıqda qalıb. Saray əyanları hərə bir tərəfdə gizlənib vəziyyətin sonunu gözləyir. Həkim Əbu Nəsiri meyit olan otaqdakı buxarının içərisindən tapıb öldürürlər. Bu qarışıqlıqda Heydər mirzə də öldürülür.

Səhər şahın da, Heydər mirzənin də meyitlərini yuyub dəfn edirlər.

Axund isə dəfndən sonra səltənət və padşahlıq xütbəsini İsmayıl mirzənin adına oxuyur. İsmayıl mirzə Qəhqəhə qalasından çıxaraq Qəzvinə doğru hərəkət edir.

Romanın ən ziddiyyətli surəti – İsmayıl mirzədir. Müəllif onu bir şəxs olaraq hərtərəfli təsvir etmişdir. Döyüşlərdə qəhrəmanlığı ilə seçilən İsmayıl bir igid sərkərdə kimi böyük nüfuz qazanmışdı.

Osmanlılarla müharibədə İsmayıl mirzə Qarsı üç gün mühasirədə saxlayıb Osman Çələbinin qoşununa qalib gəlmişdi. Düşmənləri ona misilsiz şücaətini “Dəli İsmayıl” adı verməklə etiraf edirdilər.

Romanda Pərixan bəyimin İsmayıl mirzəyə xüsusi rəğbəti, vurğunluğu var. Pərixan bəyim onu hər cəhətdən bütün şahzadələrdən üstün tuturdu. Hətta doğma qardaşından da çox sevir. Çünki İsmayıl mirzə onun nəzərində misilsiz bir qəhrəmandır. Onun belə düşünməyə əsası və haqqı da vardı. İsmayıl mirzə hələ on dörd yaşından əlində qılınc hərb meydanına atılmışdı. Hələ onda Pərixan bəyim anasının bətnində idi. O, bu dünyaya bir il sonra (1548) gələcəkdi. Sonralar biləcəkdi ki, atası şah Təhmasib ona xəyanət etmiş qardaşı Əlqəs mirzənin yerinə on dörd yaşlı İsmayıl mirzəni Şirvan hakimi təyin etmişdi... Lakin İsmayıl mirzənin ərköyün böyüməsi, itaətsizliyi atasını həmişə narahat edirdi.

Şahın oğluna qəzəbinin əsl səbəbi isə onun Osmanlılarla bağlanmış 1555-ci il tarixli sazişin ağır şərtlərini qəbul etməməsi idi. İsmayılın çılğın təbiəti, ərköyünlüyü bu şübhələri daha da artırırdı. Bu itaətsizliyinə və ondan şübhələndiyinə görə atası onu Qəhqəhə qalasında dustaq edir.

Hər bir insan üçün dustaq həyatı olduqca kədərli hadisədir. Xüsusən gənc şahzadə üçün bu əsl dəhşətdir. İsmayıl mirzə hətta yeni doğulacaq qızının üzünü görməmişdi. Ona görə də müəllif bu illərdə İsmayılın həyatını, arzularını, düşüncələrini ətraflı təsvir etməyi lazım bilmişdir.

İsmayıl mirzəni daha çox düşündürən, narahat edən bu idi ki, bu uzun zaman kəsiyində onun heç bir qohumu, dostu, hətta arvadı belə onun yanına gəlməmişdi. Əslində onlara bu imkan verilməmişdi.

İsmayıl mirzə uzun illər bu Qalada ağır, üzücü, sonu görünməyən dustaq həyatı yaşamalı olmuşdu.

“...O, hərdən zindan qoynuna sığınan qaranquşların taleyini düşünür, fikirləşirdi ki, zindanda dünyaya gələn elə zindanı özünə Vətən sayar. Amma heç vaxt zindandan Vətən olmaz. Ancaq elə ki, qaranquşlar bala çıxarırdılar, haradan olsa yem gətirib balalarını yedizdirib böyüdürdülər, sonra qanadları üstə alıb onlara uçmaq öyrədərdilər. İsmayıl mirzənin rəngi-ruhu açılırdı. Çünki qaranquşlar gəldikləri kimi də uçub gedirdilər. İsmayıl mirzə dəstə ilə uçub gedən quşların arxasınca sonsuz kədərlə baxardı”. Çünki quşların qalaya gəlməyə də, qaladan geri qayıtmağa da imkanları vardı. İnsan isə bu imkandan məhrumdur.

Müəllifin bu təsviri İsmayılın daxili çırpıntılarını, dəruni hisslərini aydın göstərir və onun intiqam hissilə yaşamasını şərtləndirən başlıca səbəblərdən biri kimi diqqəti cəlb edir.

İsmayıl mirzənin siyasətində bir müsbət cəhət diqqəti cəlb edirdi. Şah şiəliklə sünniliyi yaxınlaşdırmaq istəyirdi. Türk xalqlarının qarşılıqlı düşmənçiliyində bu fakt həmişə mənfi rol oynamışdı.

Müəllif roman üzərində işlərkən o dövrə aid mövcud tarixi mənbələrdən, xüsusən İsgəndər bəy Münşinin “Tarıxı-i aləmara-yi Abbasi” əsərindən geniş istifadə etmişdir. Ona görə də romanda tarixi faktların sənətkar təxəyyülü ilə canlandırılmasında tarixi həqiqətə sədaqətini yazıçının uğuru kimi qiymətləndirmək olar.

Müəllif romanını epiloqla bitirir və qəhrəmanlarının sonrakı taleyindən oxucularını agah edir. Düşünürəm ki, əsər tarixi həqiqətlərə söykənən, psixoloji və həm də hər zaman müasir səslənəcək ibrətli bir romandır. Əsərdən çıxarılan nəticə çoxqatlı, çoxçalarlıdır. Onlardan biri də budur ki, Allah qarşısında günahı olan hər bir bəndə gec-tez öz günahına görə cəzasını alacaqdır. Romanı oxuyub başa çatandan sonra düşünürsən ki, nə üçün əsrlər keçib, dəyərlər dəyişsə də insan xisləti dəyişməz qalır.

Yavuz Axundlu,

Professor

525-ci qəzet.- 2012.- 11 avqust.- S.16