İrəvanda Azərbaycan mətbuatının təməl daşı: “Lək-lək” satirik jurnalı

(Əvvəli ötən sayımızda)

“Lək-lək” hansı mövzulardan bəhs edirdi? Ədəbiyyat, siyasi lüğətlər, xəbərlər, məzhəki elanlar, satirik şeirlər, teleqraf xəbərləri, şəhər aralığından qələmə alınmış yazılarda İrəvanın ictimai-siyasi mühiti, xalqın taleyi, məişət həyatı, ictimai qüsurları ilə bağlı maraqlı yazılara yer verirdi. Jurnal bir qayda olaraq keçmiş SSRİ-nin bir çox şəhərlərində nəşr olunacaq qəzet və jurnalların elanını dərc etmiş, öz səhifələrində maraqlı xəbərlərə yer vermişdir.

Jurnal elə ilk sayından İrəvanda azərbaycanlıların ictimai-mənəvi taleyini həssaslıqla işıqlandırmağa cəhd etmişdir. Bu istiqamətdə fəaliyyət göstərən “Lək-lək” xalqın maddi-mənəvi geriliyinə yanır, millətinə xeyir verməyən, onun dərd-sərinə biganə qalan az-çox təhsil görmüş cavanların həyat tərzini müşahidə edir, naqisliklərini hədəfə alaraq onlara gülürdü. “Hərif” imzalı müəllifin”Nifrətnamə” şeirindən bir parçaya diqqət edək:

Durma yol üstə, kablayı,

gəl çəkilək bir az yana,

Gör (student) qatarını, dinmə,gedirlər şantana.

Getdi birisi Moskvaya, etmə ümid qayıtmağa,

Kursu çıxanda başlayır çulu,

palazı satmağa.

“Madmazel” aləmin görüb,

donbalanır sola-sağa,

Fatmanı görcəyin deyir:

Ax ti bolşoy qurbağa.

Canını qurban eləyir elmli-başlı ceyrana.

Demokratik düşüncəyə meylli olan “Lək-lək” öz səhifələrində dərc olunmuş felyeton, satirik məqalələrdə savadsız və avam kəndlilərin bir ovuc ermənilərin müsəlmanlara verdiyi sıxıntılar içərisində yaşadıqlarını açıqca tənqid edirdi. Maraq doğuran cəhətlərdən biri də budur ki, bütün bunlara özümüzünkülərin günahkar olduğu aşkar görünür. Jurnalın ikinci sayında dərc olunmuş “İnsaniyyət” məqaləsi bu mənada diqqəti çəkir. “Müqəllid, yaxud Noxtalı” imzalı müəllif yazır:

“... Məsələn, bir gün biri gəlib deyir:

– Cənab müdir, axır sən bir ağıllı adamsan. Sən bilərsən. Bax bu kəndlilər ki, bu qədər musurmanı burada qoyub, gedib ermənilərdən, cuhudlardan alış-veriş eləyirlər. Tez buna bir əlac tap! Əsnaf lap yandı, qırıldı...” Məlum olur ki, nəinki kəndlilər, savadsızlar, elə oxumuşlar, mollalar da özününkülərlə al-ver etməyib, xeyiri ermənilərə, ruslara, cuhudlara verirlər. Burda yazı müəllifinin ifşa hədəfləri aşkar görünür. Və “Noxtalı” cənabları belələrini məsxərəyə qoymaqdan çəkinmir: “İstəyirəm gedim deyim ki, ay kəndli qardaş, o şələ papağına qurban olum, axı təəssüb din təəssübüdür. Onda yenə düşünürəm ki, bu zəmanənin məxluqu söz mətəli deyil. Deyəcək ay cənab, bircə mənə de görüm bu bəzzazlar özləri şəkəri və çayı, parçanı haradan alırlar? Yainki bu moskvaçılar, tiflisçilər çiti, mahudu haradan gətirirlər? Lap mat qalıb deyəcəyəm ermənidən, urusdan, cuhuddan. O da deyəcək sərkar, bəs eləsə bizi məzur tutun. Bu ki, əvvəl-axır onlardan alınası şeydir, daha biz bu ağaların zəhmətinə razı olmuruq ki, burdan Moskova-filana getsinlər. Özüm-özümə bu cavabları verəndən sonra hansı dükana gedirəm ki, ay kişi, heç Mehdi Tağıyevin avtomobil paprosundan sizdə tapılar? Deyirlər yoxdur. Tağıyevin çitini-bezini vallah tanımıram ki, tutum kəndlilərin gözünə dürtüm ki, bax, bütün-bütünə papirosdan bezə kimi nə qədər fabrikalar varsa müsəlmanlarındır. Sən də musurmandan al!

Sonra düşünürəm ki, kəndlilərə deyim ki, bu çay-şəkər murdardı. Bunu nə alın, nə də satın! Nə də için! Onda da öz sözümdən utanıram. Mən bu yekəlikdə yalanı necə deyim? Halbuki bunları cənab müctəhidlər özləri də meyl buyururlar. Axırda deyirəm, insaniyyətdir, baba, əl çək!”

Nadanlığın, ictimai qüsurların içərisində yaşayan “Lək-lək”in ifşa hədəfləri müxtəlifdir, yetərincədir. Bu sıradan o,İrəvanda “Cəmiyyəti-xeyriyyə”nin açılmasında bir rəyə gələ bilməyən başbilənlərin bir-birinə zidd fikirlərinə rişxənd edir. Yaxud başqa bir xəbərdə gecə kursları məsələsində də millətin savadlanması qeydinə qalmaqdansa aralarında konflikt yaradan müxtəlif firqə nümayəndələrinin bir-biri ilə dil tapa bilməməsinə istehza edir. Məişət qayğılarının yaşamaq yolunda ağır, dözülməz dərdlərə, çarəsizliklərə gətirib çıxarması halları ciddi tənqid olunur.

Jurnalda xalqın ictimai, mədəni həyatı ilə bağlı hər sayda verilmiş bir-birindən maraqlı elanlar oxucuda rəğbət doğurur. Müsəlman qadınlarının teatr tamaşalarına baxmasına şərait yaratmaqdan ötrü günorta tamaşaları barədə “Apollo teatrosu”nun anonsu, Novruz bayramı münasibətilə Mirfətullayev bəradərlərinin mağazasında ucuz qiymətlə satışa qoyulan malların çeşidi və güzəşti, xaricdən gələn təcrübəli diş həkiminin xidmət növü və şəraiti, əkin-biçindən ötrü cürbəcür gül-çiçək, pencər toxumlarının satışı, xalis və təmiz şirniyyatların satıldığı qənnadı dükanının reklamı bir əsr bundan qabaq İrəvanda soydaşlarımızın həyatını, yaşam tərzini, mədəni-mənəvi güzaranı, gözlərimiz önündə canlandırır. Burada oxucuya maraqlı görünən də odur ki, bu elan və xəbərlərdə qədim yaşayış məskənimiz olan İrəvan quberniyasında adları çəkilən mülklərin, imarətlərin, dükanların məhz azərbaycanlılara məxsus olması bugünkü baxışla yad edilir. Yəni öz yurdunda öz mülkünün, torpağının sahibi olması faktları bir hüquqi sənəd kimi xatırlanır.

Zamanın aktual mövzusu, ağrılı problemi olan məktəbsizlik, elmsizlik dərdi dövrün maarifpərvər ziyalılarını həmişə düşündürmüş, bu yolda onları ideoloji mübarizəyə səfərbər etmişdir. Yeni üsullu məktəblərin açılması, dərslərin səviyyəsi məsələsini “Lək-lək” də mətbuat nəzərləri ilə izləmiş, bu sahədəki qüsurları, yarıtmaz halları satirik bir üslubda tənqid etmişdir. “İrəvanda “Rusko-tatarski” məktəb və yaxud veyillərin fabrikası” məqaləsində müəllif ana dili və rus dilinin tərəfdarlarının fikirlərini açıqlayır, heç bir hazırlığı olmadan böyük sərmayə toplamaqla guya yeni bir məktəb açılmasını və onun da ixtiyarının ruhanilərə verilməsini götür-qoy edənlərin fikrinə diqqət yönəldir. Lakin məktəbdə uşaqlara veriləcək biliyin, tədrisin səviyyəsi onları narahat etmir. Bundan sonra müəllif oxucusunu yuxarıda adı çəkilən məktəblə tanış edir, onun ”üstünlüklərini” açıb göstərir. Və sonda bu məktəbin fəaliyyətinə heyrətini gizlədə bilmir: “Mənə ən heyrət verən şey burasıdır ki, öz-özümə deyirəm: Görəsən bu şkolu bir onca il beləcə başına qoyasan, heç dindirməsən, buradan ildə neçə təsbih veyl uşaq çıxar ki, axırda İrəvana desinlər Veyillər mədəni”.

Jurnalın üçüncü sayında “Mükafat, yaxud ikisi də ecazdır” məqaləsində müəllif millətinin işıqlı insanlarına, ziyalılara, şair və ədiblərə qənim kəsilən, imkan tapan kimi onlara sui-qəsd edən mollaları, mövhumatçıları tənqid atəşinə tutur. Onların şər əməlləri ilə ermənilərin öz xalqının şair oğlunun xatirəsini əbədiləşdirən xeyirxahlığını müqayisə edir: “Ermənilər 9 il bundan əqdəm İrəvan mahalının Kənəkir kəndindən çıxma bir şairləri var imiş ki, İrəvan şəhər məktəbində inspektorluq edirmiş. Özünün də adı Xaçatur Abovyan imiş. İndi ermənilər yığışıb şəhər bulvarının küncündə məbəriamda heykəlini nəsb etmək üçün ağır bir qiymətə yer alıblar. Özünü ki, dirildə bilmirlər, barı mücəssəməsini yapdırsınlar ki, İrəvana gələn səyyahlar görsünlər ki, bunların bir belə milli şairləri var imiş. Özü yaşamasa da adı qiyamətə kim qalsın. Odur ki, Bakıdan, Qubadan, Ordubaddan, Naxçıvandan, hər yerdən bizim də molla yavalarımız öz milli şairlərinə mürtəd deyib, qətlinə fitva verirlər ki, özlərini erməni ruhanilərinin qabağında başı uca etsinlər ki, onların yekə babası da bu qozlardan qırmayıb. Biz bir-birimizi qırmaqdan usanıb, indi şairləri, yazıçıları öldürürük. Necə ki, Hacı molla Ruhullanı Bakıda, Yusif Heydərzadəni Mərvdə şəhid etdilər...Onlar Xaçaturu dirildir, bunlar da Müznübü öldürür. Heç təfavüt etməz”.

“Lək-lək”in səhifələrində xalqın milli mənafeyini ifadə edən, ictimai problemlərini çözən, dövrün ictimai-siyasi mənzərəsini işıqlandıran müxtəlif janrlarda və mövzularda dərc olunmuş bütün yazılar maraqla oxunur. Hətta bədii cəhətdən zəif olan bəzi şeirlərdə, satirik yazılarda qaldırılan problemlər fakt və hadisələrin reallıqla işlənməsi baxımından həmin dövrün ictimai-ədəbi mühitini duymağa və qiymətləndirməyə imkan verir. Jurnalın dilinin bir qədər ağır, səliqəsiz və çətin olması onun ətrafında bəhs açmağa, İrəvanda ilk Azərbaycan mətbuatının müjdəçisi olması baxımından tədqiq edilməyə əsla mane olmur.

(Ardı var)

Şəfəq NASİR

525-ci qəzet.- 2012.- 24 avqust.- S.2.